2025 jyldyng 16 qantarynda  Almaty qalasyndaghy Qabyldau ýiinde 60 jyldan astam qazaqtyng qara sózining aibary, últtyq ruhtyng tu ústaushysy bolghan kemenger qalamger Múhtar Maghauinning dýniyeden ozghanyna jeti kýn tolyp as berildi. Búl shara әdettegi dәstýrli aza tútu rәsiminen ózgeshe ótti. Ony marqúmnyng tughan-tuysqandary da (úly Maghjan ghana qatysty) emes, әdette tanymal túlghalargha memlekettik túrghydan iltipat kórsetetin resmy mekemeler de emes, Qazaqstan Jazushylar Odaghy bas bolyp, eki kәsipker azamattyng qarjylay demeushiligimen atqaryldy. Bylaysha aitqanda,  el azamattarynyn, jalpaq júrttyng qayratker qalamger ruhyna kórsetken qúrmetindey boldy. Asqa Múhandy qúrmet tútatyn qalamdastary men ziyaly qauym ókilderi, jazushy shygharmashylyghyna qanyq, tәnti oqyrmandary jinaldy. Azalau rәsimin belgili әdebiyettanushy ghalym Mamay Ahetov jýrgizdi. Jetilik asta qalamger  shygharmashylyghy men qayratkerligin әr qyrynan termelep sóileushiler qarasy kóp boldy... Aldynan dәris alghan ústazymyz, aqyl-kenesin tyndap, qamqorlyghyn kórgen aghamyz retinde ruhyna arnap ýsh auyz sóz aitudy biz de paryz sanadyq. Sol asta auyzsha aitylghan azanama sózding úzyn-yrghasyn әriptesterding ótinishi boyynsha  biraz tolyqtyryp qaghazgha týsirdik.

Syrttay shygharmalaryna tamsanyp, bir kóruge qúmartyp jýrgen «Qobyz sarynyndaghy» týlki tymaq, qasqyr ishik kiygen, qiyaq múrtty «naghyz qazaqpen» janylmasam, 1976 jyly jýzdestik. Jay didarlasyp qana qoyghamyz joq, Múhtar agha sol jyly Qazaqtyng Abay atyndaghy pedagogika institutyna oqytushy bolyp keldi de,  bizge «Jyraular poeziyasy» jәne «Qazirgi qazaq әdeby syny» dep atalatyn eki arnayy kursty qatar jýrgizdi.

Syrttay alghan әserimiz dәris barysynda kýsheymese, bәsensigen joq. Jyraular poeziyasyn jelpinte otyryp jatqa aitqanda, auzymyzdyng suy qúrityn…Ol kisining óleng oqu mәneri de erekshe bólek edi. Mektep qabyrghasynda atyn da estimegen jyraular shygharmashylyghy biz ýshin mýlde jana әlem bolyp ashyldy. Jas ústaz tap bir sol jyraulardyng ortasynan kelgendey aghylyp-tógilip sóilep, bizdi sonau Altyn Orda, Noghayly, Qazaq handyghy dәuirine alyp ketetin… Ásirese, jyraular poeziyasynyng kórkemdik sipatyna, sóz saptau men sóilem qúrau erekshelikterine, óleng úiqastary men buyn, bunaq sandaryna deyin tәptishtep, sóz sonyn «múnday kórkem poetika -  sol dәuirdegi әlem әdebiyetinde siyrek kezdesetin qúbylys. Jyraular poeziyasynyng bizding arghy-bergi әdebiyetimizde jelisi ýzilmegen myndaghan jyldyq tarihy bar» dey kelip, onyng aiqyn ýlgisin Mahambet poeziyasyna әkelip bayyzdatyp, Jambylgha jetkizip qonaqtatatyn. Onyng jalghasyn býgingi qazaq poeziyasynan da bayqaymyz dep, mysal retinde Tólegen Aybergenov jyrlaryndaghy jyraulyq poeziya saryndaryn tilge tiyek etetin.  Tólegendi jatqa aityp, soghan eliktep óleng jazyp jýrgen bizding keybir «aqyn» jigitter auyzdaryn ashyp qalatyn. Jyraular poeziyasyn jatqa biletin ústazymyz, bizden de sony talap etti… Bәrin jattap almaghanymyzben, búl talap jyraulyq shygharmashylyqpen etene tanysugha kóp yqpal etti.

Ekinshi arnayy kursty da qyzyq etip ótkizetin. Sol kezendegi qazaq әdebiyetining tarihy men syny jónindegi enbekterding eshqaysysyna asyra iltipat jasamaytyn. Biraq әrqaysymyzgha merzimdi basylymdar men әrtýrli jinaqtardaghy syny materialdargha sholu jasatatyn, keybir enbekterdi maqtay bastasaq, qarsy súraqtarmen qayyryp otyratyn. Ózi tústas synshylardyng ózin «synaytyn». Ádebiyettegi kommunistik sýrenge, úranshyldyqqa, «jasandylyq pen jalghandyqqa», sovettik sayasatty tilge tiyek etip sypyra maqtaugha jany qarsy bolatyn. Jalpy әlem әdebiyeti men qazaq әdebiyetining keleshegi jóninde tosyn әngimeler aityp, bizding oiymyzgha kele bermeytin tolghamdar men boljamdar jasap otyrushy edi. Birde sol kezdegi kózi tiri klassik Ghabit Mýsirepovting «Oyanghan ólkesindegi»: «Taghy da talasyp kelip, taghy da taqasyp kelip qonyp jatqan eki bay auyl aq ýilerin әli tikken joq edi», – degen sol kezdegi synshylar tamsana maqtap jýrgen sóilemdi mysalgha keltirip, «qazir búlay jazu әdebiyetting óresi emes» dep bәrimizdi airan asyr qaldyrghany esimde qalypty.

Osynday, tosyn oilarymen, batyl әreketterimen ol bizdi eliktirip, etene baurap, kóz aldymyzda sabaq sayyn biyiktep, úlaghatty ústazgha ainalyp sala bergen. Biz bar yntamyzben ol kisige jaqyndaugha, elikteuge tyrystyq. Múhtar Áuezov jónindegi bir sózinde: «Áuezovting leksiyasy bolghanda men barynsha jaqyn otyrugha tyrysatynmyn. Jaqyn otyrghanym sonday, úly Múhannyng ong jaq samayyndaghy qalyna, jýzindegi әjimderine deyin kórip otyratynmyn», – dep eske alushy edi ghoy. Biz de Múhtar Maghauinge dәl osylay tartyldyq. Arnayy kurs shaghyn topqa arnalghandyqtan kishileu bólmede ótetin. Sondyqtan ústazymyzdy jaqynnan barlaytynbyz. Múhang óte sәndi kiyinetin, shashyn artyna jyltyrata qayyra tarap, qiyaq múrtyn shiyryp qoyyp, kýlimdep sóileytin. Keybir qushykesh jigitter ol kisining kiygen kiyimin de qyzyqtap, әngimege arqau etetin. Ondayda Múhang menin: «Kók múnar» degen romanymnyng óte sәndi kiyinetin, aqyldy, bilimdi keyipkeri bar. Sol jigitting biraz sipaty mende bar», – dep jymiyatyn. Sodan song jaqsy kiyinu, dúrys tamaqtanu, tynysh úiyqtau – densaulyq kepili ekendigi turaly óz ómirinen mysaldar keltirip әngime aityp ketetin. Ózining qazaqsha  tamaqtanatynyn, sәl syrqattansa, jas et jep, sorpa iship, úiqysyn qandyryp  sauyghyp ketetindigin, eshqashan auyrmaugha tyrysatyndyghyn ónege etetin. Shynyghu ýshin ózining bir kezde zil temir kóterip sportpen ainalysqanyn aityp, «qara temirdi kóteru ýshin de adamgha aqyl-ayla kerek», – dep, dәp bir zil temir kóterip jatqanday alaqanyn jazyp eki qolyn joghary sozyp qoyatyn. Sovettik tәrbie sanamyzgha ótip ketken bizder ýshin osynyng barlyghy tansyq edi. Bizding zor tútyp jýrgen aghamyz  sol kezde bar-joghy otyzdyng juan ortasynda ghana eken. Jiyrma jasynda «Bir uys biday», «Tilenshi» siyaqty klassikalyq әngimelerin, 25 jasynda «Qobyz saryny» monografiyasyn, otyzgha kelmey «Aldaspan» jinaghyn shygharghan Múhang – shynynda da «jasqa – jas, oigha kәri» (Abay) eken-au!

Qalay degende de, M. Maghauin basqa egde ústazdarymyzgha qaraghanda ( S. Qirabaev, N. Ghabdulliyn, M. Myrzahmetov t.b.) bizge әldeqayda jaqyn boldy. Endi oilap otyrsam, Múhang kenestik qalypqa syimaghan arda bolmysymen, qazaqy tabighy qalpymen, qazaqtyng arghy-bergi tarihyn terennen tolghaytyn mol bilimimen, oiyndaghysyn irikpey aitatyn erkindigimen jastardyng jýregin bauraghan siyaqty. Ásirese, qazaq eskiligine degen qúrmeti qayran qaldyratyn. «Oktyabryat, pioner, komsomol» bolyp kommunizmge qaryshtap bara jatqan biz siyaqty sovet jastaryna sonyng bәri tosyn kórinetin... Birde ústazymyz biz túratyn jataqhanagha kezekshilikke keldi. Ol kezde sonday tәrtip bar edi. Múghalimder, kóbinese, er adamdar, keshqúrym jataqhanada kezekshilik atqaratyn. Múhang jataqhanada da әdettegidey, erkin әngimeler qozghap, ózining kitap oqu, bilim alu daghdylary jóninde әngimeledi. Bizge qyzyq kóringeni ol kisining kezekshilikke ústap kelgen әdemi qamshysy boldy. Qamshy bolghanda kәnigi sheberding qolynan shyqqan qolóner tuyndysy. Asa úzyn emes, tórt tútamday qamshynyng sabynyng ózi ishine temirden ózek salynyp oratyla órilgen, órimi de sabynan sәl ghana ozatyn segiz taspadan býldirgenning syrtynday býrtiktelip jymdastyryla órilgen. Alaqany qonyr bylgharymen әdiptelip, kekiline jinishke taspadan shashaq týiindelip qondyrylghan. Qol ústaytyn jeri eki-ýsh qaytara oratyla juandatylyp taspadan qol toqtatar tútam jasalghan. Býldirgisi ii qanghan myqty qayystan. Múnday әdemi qamshy ol kezde auyl aqsaqaldarynyn  qolynan da kete bastaghan. «Búl – suyq qaru emes, degenmen anau-mynau búzaqylardy juasytugha jaraydy», – dep, Múhang qamshyny qoynyna tyghyp aldy. Keyinirekte Múhannyng ýiindegi kabiynetinen kýmistelgen ertoqym men «kerey» tymaqty da tamashalaghanymyz bar. Songhy jyldarda sol jәdigerlerding birazyn Ortalyq memlekettik muzeyge tapsyrghanynan da habardarmyz.

Mening nesibeme qaray, Institutty bitiretin jyly Múhtar agha diplom júmysymnyng kenesshisi boldy. Jetekshim – professor Nyghmet Ghabdullin edi. Taqyrybym «M. O. Áuezovtyng «Qily zaman» tuyndysy bolatyn. Kóp jylghy qapastan keyin shygharmanyng Sh. Aytmatovtyng alghysózimen jaryqqa shyqqanyna kóp bolmaghan. Sol jyldary «Qazaq әdebiyeti» gazetine professor Rymghaly Núrghaliyevting «Qily zaman qanday tuyndy?» degen maqalasy da  jariyalandy.  Men diplomdyq júmysymdy qorghap túryp, sol maqalany kóbirek aityp ketsem kerek. Múhang toqtatyp: «El ishinen maqala jazatyn «tentekter» tabylady. Sen sol maqalany jariyalaghan jetekshing turaly aitpaysyng ba?», –dep janynda otyrghan Nyqana qaraghan. Ol kisi bayaghy sol biyazy qalpynda әsem jymidy da qoydy. Men ol kezde gazetting bas redaktorynyng «erligi» jónindegi mәselening bayybyna bara qoyghan joqpyn. Keyinnen Múhtar aghanyng «Men» romanyndaghy estelikterinen ghana Nyghmet aghanyng azamattyq kelbeti jóninde biraz mәseleni bayyptaghanday boldyq. Arakidik dәris kezderinde, orayy kelgen әngimelerde Seraghannyng (Qirabaev), Nyghmet aghanyn, Múhtar aghanyng shygharmashylyq jónindegi әrtýrli kenesterin tyndap jýrdik. Solardyng ishinde, Múhtar aghanyn: «Shygharmashylyqpen ainalysam degen adamnyng Almatydan ketpeui kerek» degen sózi esimde qalypty. «Qalam ústaghan adamdy orta ósiredi. Onday orta tek Almatyda ghana bar. Mening mektepte eki matematik ústazym bolyp edi. Ekeuining de ghylym doktory bolatyn qabileti bar edi. Auylda etekbasty bolyp qalyp qoydy», – deytin ústazymyz..

Biraq ómir adamnyng oilaghanynday bola bere me?! Sol keneske qúlaq qoya otyryp, men Almatyda qala almadym. Auyr dertke úshyraghan anamyzgha qaraymyz dep, alystaghy auylymyzgha kettik. Sodan jeti jyldan son, Almatygha әreng jettik. Ol kezde bizge qúshaghyn jayyp túrghan qala bar ma?! Aspirantura bitirip te júmys taba almay biraz sergeldenge týstim.

Ol kezde Múhang «Jazushy» baspasynyng bas redaktory bolatyn. Túrsynjan Shapay, Talas Ásemqúlov siyaqty talantty shәkirtterin qasyna alghan. Aynalsoqtap solargha baram. Aqyry olar meni ýgittep ústazymyzgha kirgizip jiberdi. Kórmegeli kóp jyl boldy, qalay bolar eken degen kýpti kónildi Múhang birden seyiltti. Jaqsy qabyldady. Jaghdayymdy súrady. «Qazaq jigitterining bәri osy joldan ótken, saghan da tabandylyq kerek», – dep bir qayyrdy. Úyaly kózimen meni sholyp qarap otyryp, jeydemning tós qaltasynda shertiyip túrghan «Medeu» sigaretine qarap: «Kenjehan, sen sportshy eding ghoy!? Shylymdy qoy, qaytesin? «Adam – qúl, ózin jenip ústamaghan», – degen Abay atang dep, meni biraz qyzartty.  Men aspirantura bitirgenimdi, ghylymmen ainalysqym keletinin aityp edim: «Akademiyanyng nanyn biz de jegemiz.  Ol – túiyqtau  jer, qalamyndy úshtap, stiylindi qalyptastyryp, elge tanylu ýshin baspasózding qazanynda qaynaghanyng dúrys», – dedi. Ol kezde mende júmys tandaytynday jaghday joq edi. Kónilimning pәs ekenin bayqady ma, ózining shәkirtterinen bastap, aimaqtardan shaqyryp aldyrtyp, ózi jәrdemdesken biraz adamdardy atap, solardyng barlyghynyng qazir qanattanyp ketkenin aityp, meni jigerlendirip qoydy. Sodan song bir adammen telefon arqyly sóilesip boldy da maghan qarap: «Osy bizde bir júmys oryny bosap edi, biraq ony diyrektor sheshedi. Sen sol kisige kirip shyqshy», – dep, telefonyn kóterip, ol kisining ózinde ekenin anyqtap, - ornynda otyr, kirip shyq. Sodan song maghan qaytyp kel», - dep meni túrghyzyp jiberdi. Baspa diyrektory sol kezdegi asa tanymal jazushy aghamyz edi, ornynda otyr eken. Kýttirmey qabyldady, biraq ondy jauap ala almadym. Qazir júmys ornynyng joq ekendigin aityp, shygharyp saldy. Qayyra Múhana kelip edim, maghan kýle qarap: «Bәse, seni almaytynyn sezgem. Ol kisi kóp jyldar SKA-da istegen, asa saq. Seni júmysqa alsa, rulasyn aldy degen aryz kóbeyedi dep saqtanyp otyr ghoy!» – dedi. Men jýzin birinshi ret kórip túrghan adamnyng qalay rulas bolyp shyqqanyn týsine almay dal boldym. (Keyinnen osynday syrttay ton piship, qosaq arasynda ketetin jazyqsyz zәbirdi taghy birer mәrte kórgenim bar).

Sodan ústazym, hatshy qyzy arqyly birer adamdy shaqyrdy. Aldymen, ózining orynbasary Asqar Egeubaev keldi. «Mynau Mәtijanov (búrynnan solay ataytyn) degen jigit – mening shәkirtim. Saghan ómirde de, әdebiyette de ini bolady. Qazir qinalyp jýr eken, kómekteseyik» – dedi. Asekendi birinshi kóruim, maghan qarap, suyqtau jymiyp, bas iyzedi de qoydy. Odan keyin kelgen barshyn tartyp qalghan eki kisini aghalaryng Tólek Tileuhanov jәne Núrahmet Tóleupov dep tanystyryp, olargha da meni talantty shәkirtim dep nygharlap aityp, tabystady. «Qarnyng ashqan kezde kelip túr, men bolmasam, osy aghalaryndy jaghala», – dep tóbemdi kókke jetkizip shygharyp saldy. Tólek agham maghan: «auyz bólmede kýte túr» dep menzedi. Keyinnen osy eki agham maghan barynsha kómektesti. Barghan sayyn birese, jabyq resenziya, birese audarma berip, on baspa tabaqtan kem emes qoljazbany qúshaqtatyp jiberedi. Ol degeniniz sol kezdegi ólshemmen kishi ghylymy qyzmetkerding bir ailyq jalaqysy. Júmyssyz jýrip jalaqy alyp, bala-shaghanyng auzy aqqa tiygendey boldy. Sóitip, shygharmashylyq ortagha Múhang jetelep aparyp kirgizip jiberdi. Ony qalay úmytarsyn!  Jabyq resenziya jazyp jýrip, dos ta, dúshpan da taptyq. (Ol óz aldyna әngime).

Keyin «Júldyzgha» bas redaktor bolyp barghanda da nazarynan tys qaldyrghan joq. Arnayy tapsyrystar berip, ózi jaqsy biletin akademiyanyng qoljazba qorynan materialdar aldyrtatyn. Birde Múhana «Balqoja biyding Kenesarygha» jazghan hatyn aparyp edim, riza bolyp, birden nómirge salghyzdy. «Ol qazynany men bilem. Biraq qazir uaqytym joq, jazu ýstindemin. Múnday sharua men ýshin atpen shauyp kele jatyp birdeneni ile ketkenmen birdey», – dep bir qayyrdy da, «qapasta jatqan múranyng beti ashyldy ghoy! Shetinen әkele ber», – dedi. Shynynda da sol jyldary «Júldyzda» eski múradan mol materialdar jariyalandy.

Birde qyzyq boldy. Jurnaldyng kezekti sanyna Jambyldyng «Syzdyq tórege» arnalghan ataqty óleni basyldy. Óleng júrtshylyq arasynda biraz dýrbeleng tughyzdy. Shygharma sonyna «múraghattan tauyp әkelgen K. Matyjanov»  degen týsinik jazylypty. Shyndyghynda, ólendi Múhannyng tapsyrmasymen tauyp әkelgen Túrsynjan Shapay edi. Ústazymyz jadynan janyldy ma, әlde ózining qyzmetkerinen kóri akademiyada jýrgen mening atymdy jazudy jón kórdi me, әiteuir, sol «oljany» mening qanjyghama baylap jiberdi. Keyinnen estelikterinde de dәl solay jazdy. Búl da ústazymyzdyng kónil týkpirinde jýrgenimizding bir belgisi bolsa kerek.

Sol jyldary bas redaktordyng bastamasymen «Júldyz» jurnalynyng bir sany jastar shygharmashylyghyna arnaldy. Oghan da otyzgha ilinip qalghan mening «Oyyn órimderinen oy týisek» degen ghylymy maqalamdy qosyp jiberdi. Búl mening suretimmen «Júldyzgha» shyqqan alghashqy kólemdi enbegim boldy. Qazirgi alpysty alqymdap qalghan qarymdy qalamgerlerding birazy sol toptama arqyly tanylghan-tyn.

Osynshama yqylasyn kóre túra, ústazymyzgha tym jaqyndap, etene aralasyp kete almappyn. Mýmkin ózimning túiyqtyghymnan bolar, әlde әrkimdi jaghalay bermeytin kisikiyiktigimnen be eken, bir sharuamen, әlde kezdeysoq jolyghysqanda bolmasa, beysauat baryp, iyektegen jerim joq. Birde Bekejan Tilegenov degen aghamyz (Til komiytetinde qyzmettes bolghanbyz) «Sen jóninde Múhtar aghang jaqsy pikir aityp otyr» degeni bar. Men paqyr sonda da elip etpedim, biraq ishki dilim men qúrmetim ózgergen emes.

Birde Múhang ózi telefon soqty. «Kenjehan, bizding anau Edige degen bala kandidattyq qorghayyn dep jatyr.  Jetekshisi sening ústazyng Seyit Qasqabasov, seni opponent retinde úsynyp otyr», – dedi. Búl mәseleni aldynda Seyit aghamen da aitqan, men dayyn ekendigimdi bildirdim. «IYә, kezinde biz senderge kómektestik, endi sender bizding balalargha jәrdemdesesinder. Ómir solay jalghasa beredi» dep ýstemeledi. Sóitip, Edige Maghauinning «Edige» jyrynyng tarihilyghy jәne kórkemdik erekshelikteri» dep atalatyn dissertasiyasyna opponent bolyp taghayyndaldym. Búl kezde Altyn Orda dәuiri jana ashylyp jatqan kez. «Edige» sol dәuirding jolyn ashqan túnghysh zertteu boldy. Áriyne, taqyrypty berip, qoltyghynan demep, kóregendik tanytqan taghy da Múhan. Qalay degende de Edige qysang jerden auyr taqyrypty biliktilikpen jenil alyp shyqty. Sәtti qorghady, keyinnen monografiyasyn da, «Edige» jyrynyng núsqalaryn da jinaq etip shyghardy. Mine, sol Edige «arystan әkesine» alansyz júmys isteytin jaghday tughyzdy, perzenttik paryzyn adal atqardy. Búl da bir ónegeli ghúmyr lepesi bolsa kerek. Jalpy Múhang otbasynyng berekesin kórgen, әke, ata baqytyna da ie bolghan adam. Keyinnen bizdi taghy birer otbasyn qosyp, jengemizding mol dastarhanyna arnayy shaqyryp qonaq ta etti. Eng qyzyghy, qalanyng shyghan shetinde pәterde túratyn bizdi, birdenege úshyrap qalsandar úyaty maghan qalady dep, ózining mashinasymen janymyzgha otyryp, esikting aldyna deyin әkelip salghany bar. Búdan artyq, qanday qamqorlyq kerek!

Birde Múhandy Ortalyq ghylymy kitaphanada jolyqtyrdym. Kóne múrany jaqattaghan ghylymy qyzmetkerlerding kóp otyratyn jeri osy kitaphananyng qoljazba qory. Kózin tauyp, mehnatyn tartqan adamgha ol jerde ne joq deysin?! Sarghayghan qaghazgha týrli siyamen, qaryndashpen qadymsha, tóte, latyn jazularymen jazylghan bumalardyng ishi ózinshe bir әlem. Ol jóninde Múhtar aghamyz: «Akademiyanyng eski múralar qoymasynda mening quatty, asau, arda kezimdegi eng baqytty kýnderim ótken siyaqty. Tylsymgha batasyn, tarihpen tildesesin, alashtyng san ghasyrlyq asqaq ruhyn aiqyn sezinesin, arman -sol qazynany әigileu ghana, jerine jetkizsem, júrtyna tanytsam, ghylymy túrghydan zertteu, bayyptardy jariyagha shygharsam – bar múratym ornyna keler edi dep oilaysyn...», – dep kórkeyte jazady. Osynday múratpen  biz de biraz jyl qoljazbanyng shanyn qaqqan edik. Kitaphana jabylatyn keshqúrym uaqyt. Jazdyng basy bolatyn. Qoljazbagha shúqshiyp otyryp bir-birimizdi bayqamappyz. Shygha beriste kezdesip, amandasyp, jýre sóilestik. Sol jyly Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng aqtalyp jatqan kezi (1988). Múhang soghan materialdar qarap jýr eken. «Qajynyng óleni» dep maghan bir ólendi jatqa oqyp berdi. Búl qordy búrynnan biletinin, keybir mәselelerdi anyqtau ýshin kelgenin aitty. Aghamyzben Shevchenko kóshesining boyymen tramvaydyng ayaldamasyna deyin birge bardym. Odan әri jayau ketetinin bildirgen son,  qosh aitystyq. Birer aidan son, M. O. Áuezov atyndaghy әdebiyet jәne óner institutynyng diyrektory, ústazymyz Serik Qirabaevtyng kabiynetinde otyr edim, ýstimizge oida joqta Múhtar aghamyz kirdi. Men úshyp túryp sәlem berdim. Sol bayaghy erkin qalpy, birden tórge ozyp, Seraghanmen qol alysyp amandasyp: «Seragha, mynau – Shәkәrim», – dep, aq qaghazben oralghan kitaptyng orauyn jazyp úsyndy. Kitaptyng shymqay qara múqabasyna appaq etip Shәkәrimning beynesin salypty. Aqynnyng qara týnekti jaryp shyqqan ruhy! «Tamasha shygharypsyn, Múhtar. Biz de dayyndap jatyrmyz. Sen búryn qimyldapsyn» dep diyrektorymyz rizalyghyn bildirdi. «Basqa sharuam joq», – dep Múqang maghan kóz qiyghyn tastady da shyghyp ketti. Búl – Shәkәrimning aqtalghannan keyingi shyqqan alghashqy kitaby. Jәne sapaly, ýlken bilimdilikpen, múqiyat dayyndalghan jinaq. Kitaptyng asa bir súnghúlalyqpen jazylghan, tolghamy teren, tógilip týsken alghysózi Shәkәrim shygharmashylyghyn janasha zerdeleuge qúnarly baghdar kórsetip túr. Aqyn ólenderining tekstologiyasy, óleng órnekteri men poetikalyq әri jóninde mәiekti payymdar bar-tyn. Óz basym Shәkәrim shygharmashylyghyna baylanysty odan ozghyn enbekti әli oqy alghanym joq... Sóitsek, búl ústazymyzdyng Shәkәrim shygharmashylyghy jóninde jazylmay qalghan doktorlyq dissertasiyasynyng jibek jelisi eken ghoy. Jalpy, Abay, Shәkәrim shygharmashylyghy jóninde ol kisining biletini, oi-tolghamdary óte kóp edi. Solardyng barlyghyn jazyp ýlgirmedi-au deymin. Tútastay alghanda, Múhtar Maghauin qazaq әdebiyetining tarihyn jýieli, ret-retimen jalghasqan jýlgesimen, dәstýrli damu ýrdisimen qat-qat etip kóniline qondyrghan dariya bilimdi, ghúlama ghalym, kemenger jazushy edi. Qadirine qanshalyqty jetemiz, ony keleshek kórsetedi.

Onyng ghalymdyghy men jazushylyghyn tarazy basyna salsaq, qaysysynyng basatynyn boljau qiyn. Ekeuining de mehnatyn tartqan qalamger «ghalymdyqtyng joly auyr» degendi aitady. «Ghylymnyng jóni ózgesherek. Azaby on ese. Jazushylyq enbek pen ghylymy júmystyng qaysysy qiyn dese, men ghylym әldeqayda auyr der edim» degen tújyrym jasaydy. Ózining kórkem shygharmalarynan góri, ghylymiy-tarihy enbekterining bәsin joghary qoyady. Osyghan oray, Múhang keyingi bir sózinde: «... kónildegi aqiqat shynymdy aitayyn: Eger bizding ghúmyr boyy jasaghan jәne jasamaq kórkem shygharmalarymyzdy tarazynyng bir jaghyna týgel ýise, sonyng bәrin «Qobyz saryny» men «Aldaspan» antologiyasy op-onay basyp keter edi. ...Mәsele mende emes. Biz dýniyede bolmasaq ta, býgingi qazaq әdebiyeti óz dәrejesinde júrtynyng qajetin ótep jatar edi, ozyq, irgeli әdebiyet sanalar edi. 32- jylghy asharshylyqta, 41-45 jylghy kәpirler qasabynda alashtyng qanshama úly jazushysy ómirden óshti eken, qaysysynyng ornyn izdep jatyrmyz! Al Dosmambet, Shalkiyizding jóni basqa. Búlardyng әrqaysysy bir adam, jay ghana úly túlgha emes, әrqaysysy bir ghasyr, alashtyng ótken ómirinin, ýlgili ruhany tarihynyn, biyik sanasy men kórkem oiynyng kórsetkishi. Osy úly jyraulardyng arqasynda qazaq sóz óneri orta ghasyrlarda әlem poeziyasynyng asqar biyigine shyqty. Kóne jyraular múrasy – bizding kisiligimizding ghana emes, eldigimizding kórinisi. Bireuining aty óshse, tútas bir ghasyr ýnireyip qalmaq. Yrysyng ortayyp, ruhyng tómen týspek. Sondyqtan úmytylmaugha tiyis edi. Jaryqqa shyghugha, eng aldymen ózimizdi ózimizge tanytugha, sovettik iydeologiya qalyptastyrghan kemshin sanadan aiyrugha tiyis edi. Jeke bir kisige emes, býkil últqa kerek edi», – dep aghynan jarylady.

Shyndyghynda, osy eki enbegimen de Maghauin tarihta myzghymay túratyn edi! Biraq oghan Tәnirim myqty densaulyq, telegey talant, alapat quat, úzaq shygharmashylyq ghúmyr beripti. Ol qyryq jasynda «Alasapyran» atty klassikalyq tarihy tuyndysyn oqyrmangha tartu etti. Onymen de toqtamady, qanshama әngime-hikayalaryn bylay qoyghanda, “Sary qazaq”, «Shaqan-sheri», «Jarmaq» siyaqty sýbeli romandarynyng әrqaysysy qazirgi qazaq әdebiyetindegi iri qúbylys boldy deuge bolady. Jetpisting jelkesine jeldirtip jetip, «Shynghys han» tetrologiyasyn, seksenning sengirine shyqqanda «Altyn Orda» tanymdyq tauarihyn tamamdady. Ózi menzegendey, Tәnirim talmaytyn quat, jasymaytyn jiger, jazudaghy babynan janylmaghan  qajyrly enbekting bereketin berdi. Dauylpaz talantyn, bar kýsh-jigerin, ólsheuli ghúmyryn kóregendikpen ólshep-piship, tókpey-shashpay tughan halqyna tatausyz qyzmet etuge arnady. Ar-ojdanynyn, aqiqattyng aldynda adal boldy,  eshteneden taysalmady, búra tartyp, búqpantaylaghan jeri joq. Artyna ólmeytin múra, óshpeytin asqaq ruh qaldyryp, kózi júmylghansha sózinen janylmay, qalamyn qolynan týsirmey qaharman qalpynda dýniyeden ótti.

Kózi tirisinde bir auyz jyly pikir bildire almappyz, ony ol kisi qajetsingen de emes. Taghy da ózi aitady: «Shynayy kemenger túlghalar óz baghasyn biledi» dep. Múhang da óz baghasyn bilgen jәne ony jasyrmay, jerine jetkizip jazyp ketken adam. Odan asyryp aitu keleshekting enshisinde bolar. Alaghay da, búlaghay  zamany bayybyna bara almaghan M. Maghauinning keleshekting qasterlisine ainalatynyna kәmil seneyik.

Biz tek kórgenimiz ben bilgenimizdi ghana qaghazgha týsirdik.

Ózi taghy da aityp edi: «Qazaqtyng bolashaghy zor bolady» dep. Tәnirden qazaqtyng sol zor bolashaghy Múhtar Maghauinning kemenger ruhymen bauyrlasyp kórkeysin dep tileyik!

Kenjehan Matyjanov,

M. O. Áuezov atyndaghy әdebiyet jәne

óner institutynyng bas diyrektory,

filologiya ghylymdarynyng doktory,

ÚGhA-nyng akademiygi

Abai.kz