2025 جىلدىڭ 16 قاڭتارىندا  الماتى قالاسىنداعى قابىلداۋ ۇيىندە 60 جىلدان استام قازاقتىڭ قارا ءسوزىنىڭ ايبارى، ۇلتتىق رۋحتىڭ تۋ ۇستاۋشىسى بولعان كەمەڭگەر قالامگەر مۇحتار ماعاۋيننىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا جەتى كۇن تولىپ اس بەرىلدى. بۇل شارا ادەتتەگى ءداستۇرلى ازا تۇتۋ راسىمىنەن وزگەشە ءوتتى. ونى مارقۇمنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى دا (ۇلى ماعجان عانا قاتىستى) ەمەس، ادەتتە تانىمال تۇلعالارعا مەملەكەتتىك تۇرعىدان ءىلتيپات كورسەتەتىن رەسمي مەكەمەلەر دە ەمەس، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باس بولىپ، ەكى كاسىپكەر ازاماتتىڭ قارجىلاي دەمەۋشىلىگىمەن اتقارىلدى. بىلايشا ايتقاندا،  ەل ازاماتتارىنىڭ، جالپاق جۇرتتىڭ قايراتكەر قالامگەر رۋحىنا كورسەتكەن قۇرمەتىندەي بولدى. اسقا مۇحاڭدى قۇرمەت تۇتاتىن قالامداستارى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى، جازۋشى شىعارماشىلىعىنا قانىق، ءتانتى وقىرماندارى جينالدى. ازالاۋ ءراسىمىن بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى عالىم ماماي احەتوۆ جۇرگىزدى. جەتىلىك استا قالامگەر  شىعارماشىلىعى مەن قايراتكەرلىگىن ءار قىرىنان تەرمەلەپ سويلەۋشىلەر قاراسى كوپ بولدى... الدىنان ءدارىس العان ۇستازىمىز، اقىل-كەڭەسىن تىڭداپ، قامقورلىعىن كورگەن اعامىز رەتىندە رۋحىنا ارناپ ءۇش اۋىز ءسوز ايتۋدى ءبىز دە پارىز سانادىق. سول استا اۋىزشا ايتىلعان ازاناما ءسوزدىڭ ۇزىن-ىرعاسىن ارىپتەستەردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا  ءبىراز تولىقتىرىپ قاعازعا تۇسىردىك.

سىرتتاي شىعارمالارىنا تامسانىپ، ءبىر كورۋگە قۇمارتىپ جۇرگەن «قوبىز سارىنىنداعى» تۇلكى تىماق، قاسقىر ىشىك كيگەن، قياق مۇرتتى «ناعىز قازاقپەن» جاڭىلماسام، 1976 جىلى جۇزدەستىك. جاي ديدارلاسىپ قانا قويعامىز جوق، مۇحتار اعا سول جىلى قازاقتىڭ اباي اتىنداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا وقىتۋشى بولىپ كەلدى دە،  بىزگە «جىراۋلار پوەزياسى» جانە «قازىرگى قازاق ادەبي سىنى» دەپ اتالاتىن ەكى ارنايى كۋرستى قاتار جۇرگىزدى.

سىرتتاي العان اسەرىمىز ءدارىس بارىسىندا كۇشەيمەسە، باسەڭسىگەن جوق. جىراۋلار پوەزياسىن جەلپىنتە وتىرىپ جاتقا ايتقاندا، اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇريتىن…ول كىسىنىڭ ولەڭ وقۋ مانەرى دە ەرەكشە بولەك ەدى. مەكتەپ قابىرعاسىندا اتىن دا ەستىمەگەن جىراۋلار شىعارماشىلىعى ءبىز ءۇشىن مۇلدە جاڭا الەم بولىپ اشىلدى. جاس ۇستاز تاپ ءبىر سول جىراۋلاردىڭ ورتاسىنان كەلگەندەي اعىلىپ-توگىلىپ سويلەپ، ءبىزدى سوناۋ التىن وردا، نوعايلى، قازاق حاندىعى داۋىرىنە الىپ كەتەتىن… اسىرەسە، جىراۋلار پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك سيپاتىنا، ءسوز ساپتاۋ مەن سويلەم قۇراۋ ەرەكشەلىكتەرىنە، ولەڭ ۇيقاستارى مەن بۋىن، بۋناق ساندارىنا دەيىن تاپتىشتەپ، ءسوز سوڭىن «مۇنداي كوركەم پوەتيكا -  سول داۋىردەگى الەم ادەبيەتىندە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. جىراۋلار پوەزياسىنىڭ ءبىزدىڭ ارعى-بەرگى ادەبيەتىمىزدە جەلىسى ۇزىلمەگەن مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار» دەي كەلىپ، ونىڭ ايقىن ۇلگىسىن ماحامبەت پوەزياسىنا اكەلىپ بايىزداتىپ، جامبىلعا جەتكىزىپ قوناقتاتاتىن. ونىڭ جالعاسىن بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنان دا بايقايمىز دەپ، مىسال رەتىندە تولەگەن ايبەرگەنوۆ جىرلارىنداعى جىراۋلىق پوەزيا سارىندارىن تىلگە تيەك ەتەتىن.  تولەگەندى جاتقا ايتىپ، سوعان ەلىكتەپ ولەڭ جازىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ كەيبىر «اقىن» جىگىتتەر اۋىزدارىن اشىپ قالاتىن. جىراۋلار پوەزياسىن جاتقا بىلەتىن ۇستازىمىز، بىزدەن دە سونى تالاپ ەتتى… ءبارىن جاتتاپ الماعانىمىزبەن، بۇل تالاپ جىراۋلىق شىعارماشىلىقپەن ەتەنە تانىسۋعا كوپ ىقپال ەتتى.

ەكىنشى ارنايى كۋرستى دا قىزىق ەتىپ وتكىزەتىن. سول كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى مەن سىنى جونىندەگى ەڭبەكتەردىڭ ەشقايسىسىنا اسىرا ءىلتيپات جاسامايتىن. بىراق ارقايسىمىزعا مەرزىمدى باسىلىمدار مەن ءارتۇرلى جيناقتارداعى سىني ماتەريالدارعا شولۋ جاساتاتىن، كەيبىر ەڭبەكتەردى ماقتاي باستاساق، قارسى سۇراقتارمەن قايىرىپ وتىراتىن. ءوزى تۇستاس سىنشىلاردىڭ ءوزىن «سىنايتىن». ادەبيەتتەگى كوممۋنيستىك سۇرەڭگە، ۇرانشىلدىققا، «جاساندىلىق پەن جالعاندىققا»، سوۆەتتىك ساياساتتى تىلگە تيەك ەتىپ سىپىرا ماقتاۋعا جانى قارسى بولاتىن. جالپى الەم ادەبيەتى مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ كەلەشەگى جونىندە توسىن اڭگىمەلەر ايتىپ، ءبىزدىڭ ويىمىزعا كەلە بەرمەيتىن تولعامدار مەن بولجامدار جاساپ وتىرۋشى ەدى. بىردە سول كەزدەگى كوزى ءتىرى كلاسسيك عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ويانعان ولكەسىندەگى»: «تاعى دا تالاسىپ كەلىپ، تاعى دا تاقاسىپ كەلىپ قونىپ جاتقان ەكى باي اۋىل اق ۇيلەرىن ءالى تىككەن جوق ەدى»، – دەگەن سول كەزدەگى سىنشىلار تامسانا ماقتاپ جۇرگەن سويلەمدى مىسالعا كەلتىرىپ، «قازىر بۇلاي جازۋ ادەبيەتتىڭ ورەسى ەمەس» دەپ ءبارىمىزدى ايران اسىر قالدىرعانى ەسىمدە قالىپتى.

وسىنداي، توسىن ويلارىمەن، باتىل ارەكەتتەرىمەن ول ءبىزدى ەلىكتىرىپ، ەتەنە باۋراپ، كوز الدىمىزدا ساباق سايىن بيىكتەپ، ۇلاعاتتى ۇستازعا اينالىپ سالا بەرگەن. ءبىز بار ىنتامىزبەن ول كىسىگە جاقىنداۋعا، ەلىكتەۋگە تىرىستىق. مۇحتار اۋەزوۆ جونىندەگى ءبىر سوزىندە: «اۋەزوۆتىڭ لەكتسياسى بولعاندا مەن بارىنشا جاقىن وتىرۋعا تىرىساتىنمىن. جاقىن وتىرعانىم سونداي، ۇلى مۇحاڭنىڭ وڭ جاق سامايىنداعى قالىنا، جۇزىندەگى اجىمدەرىنە دەيىن كورىپ وتىراتىنمىن»، – دەپ ەسكە الۋشى ەدى عوي. ءبىز دە مۇحتار ماعاۋينگە ءدال وسىلاي تارتىلدىق. ارنايى كۋرس شاعىن توپقا ارنالعاندىقتان كىشىلەۋ بولمەدە وتەتىن. سوندىقتان ۇستازىمىزدى جاقىننان بارلايتىنبىز. مۇحاڭ وتە ءساندى كيىنەتىن، شاشىن ارتىنا جىلتىراتا قايىرا تاراپ، قياق مۇرتىن شيىرىپ قويىپ، كۇلىمدەپ سويلەيتىن. كەيبىر قۋشىكەش جىگىتتەر ول كىسىنىڭ كيگەن كيىمىن دە قىزىقتاپ، اڭگىمەگە ارقاۋ ەتەتىن. وندايدا مۇحاڭ مەنىڭ: «كوك مۇنار» دەگەن رومانىمنىڭ وتە ءساندى كيىنەتىن، اقىلدى، ءبىلىمدى كەيىپكەرى بار. سول جىگىتتىڭ ءبىراز سيپاتى مەندە بار»، – دەپ جىمياتىن. سودان سوڭ جاقسى كيىنۋ، دۇرىس تاماقتانۋ، تىنىش ۇيىقتاۋ – دەنساۋلىق كەپىلى ەكەندىگى تۋرالى ءوز ومىرىنەن مىسالدار كەلتىرىپ اڭگىمە ايتىپ كەتەتىن. ءوزىنىڭ قازاقشا  تاماقتاناتىنىن، ءسال سىرقاتتانسا، جاس ەت جەپ، سورپا ءىشىپ، ۇيقىسىن قاندىرىپ  ساۋىعىپ كەتەتىندىگىن، ەشقاشان اۋىرماۋعا تىرىساتىندىعىن ونەگە ەتەتىن. شىنىعۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە ءزىل تەمىر كوتەرىپ سپورتپەن اينالىسقانىن ايتىپ، «قارا تەمىردى كوتەرۋ ءۇشىن دە ادامعا اقىل-ايلا كەرەك»، – دەپ، ءداپ ءبىر ءزىل تەمىر كوتەرىپ جاتقانداي الاقانىن جازىپ ەكى قولىن جوعارى سوزىپ قوياتىن. سوۆەتتىك تاربيە سانامىزعا ءوتىپ كەتكەن بىزدەر ءۇشىن وسىنىڭ بارلىعى تاڭسىق ەدى. ءبىزدىڭ زور تۇتىپ جۇرگەن اعامىز  سول كەزدە بار-جوعى وتىزدىڭ جۋان ورتاسىندا عانا ەكەن. جيىرما جاسىندا «ءبىر ۋىس بيداي»، «تىلەنشى» سياقتى كلاسسيكالىق اڭگىمەلەرىن، 25 جاسىندا «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسىن، وتىزعا كەلمەي «الداسپان» جيناعىن شىعارعان مۇحاڭ – شىنىندا دا «جاسقا – جاس، ويعا كارى» (اباي) ەكەن-اۋ!

قالاي دەگەندە دە، م. ماعاۋين باسقا ەگدە ۇستازدارىمىزعا قاراعاندا ( س. قيراباەۆ، ن. عابدۋللين، م. مىرزاحمەتوۆ ت.ب.) بىزگە الدەقايدا جاقىن بولدى. ەندى ويلاپ وتىرسام، مۇحاڭ كەڭەستىك قالىپقا سىيماعان اردا بولمىسىمەن، قازاقى تابيعي قالپىمەن، قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن تەرەڭنەن تولعايتىن مول بىلىمىمەن، ويىنداعىسىن ىرىكپەي ايتاتىن ەركىندىگىمەن جاستاردىڭ جۇرەگىن باۋراعان سياقتى. اسىرەسە، قازاق ەسكىلىگىنە دەگەن قۇرمەتى قايران قالدىراتىن. «وكتيابريات، پيونەر، كومسومول» بولىپ كوممۋنيزمگە قارىشتاپ بارا جاتقان ءبىز سياقتى سوۆەت جاستارىنا سونىڭ ءبارى توسىن كورىنەتىن... بىردە ۇستازىمىز ءبىز تۇراتىن جاتاقحاناعا كەزەكشىلىككە كەلدى. ول كەزدە سونداي ءتارتىپ بار ەدى. مۇعالىمدەر، كوبىنەسە، ەر ادامدار، كەشقۇرىم جاتاقحانادا كەزەكشىلىك اتقاراتىن. مۇحاڭ جاتاقحانادا دا ادەتتەگىدەي، ەركىن اڭگىمەلەر قوزعاپ، ءوزىنىڭ كىتاپ وقۋ، ءبىلىم الۋ داعدىلارى جونىندە اڭگىمەلەدى. بىزگە قىزىق كورىنگەنى ول كىسىنىڭ كەزەكشىلىككە ۇستاپ كەلگەن ادەمى قامشىسى بولدى. قامشى بولعاندا كانىگى شەبەردىڭ قولىنان شىققان قولونەر تۋىندىسى. اسا ۇزىن ەمەس، ءتورت تۇتامداي قامشىنىڭ سابىنىڭ ءوزى ىشىنە تەمىردەن وزەك سالىنىپ وراتىلا ورىلگەن، ءورىمى دە سابىنان ءسال عانا وزاتىن سەگىز تاسپادان بۇلدىرگەننىڭ سىرتىنداي بۇرتىكتەلىپ جىمداستىرىلا ورىلگەن. الاقانى قوڭىر بىلعارىمەن ادىپتەلىپ، كەكىلىنە جىڭىشكە تاسپادان شاشاق تۇيىندەلىپ قوندىرىلعان. قول ۇستايتىن جەرى ەكى-ءۇش قايتارا وراتىلا جۋانداتىلىپ تاسپادان قول توقتاتار تۇتام جاسالعان. بۇلدىرگىسى ءيى قانعان مىقتى قايىستان. مۇنداي ادەمى قامشى ول كەزدە اۋىل اقساقالدارىنىڭ  قولىنان دا كەتە باستاعان. «بۇل – سۋىق قارۋ ەمەس، دەگەنمەن اناۋ-مىناۋ بۇزاقىلاردى جۋاسىتۋعا جارايدى»، – دەپ، مۇحاڭ قامشىنى قوينىنا تىعىپ الدى. كەيىنىرەكتە مۇحاڭنىڭ ۇيىندەگى كابينەتىنەن كۇمىستەلگەن ەرتوقىم مەن «كەرەي» تىماقتى دا تاماشالاعانىمىز بار. سوڭعى جىلداردا سول جادىگەرلەردىڭ ءبىرازىن ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيگە تاپسىرعانىنان دا حاباردارمىز.

مەنىڭ نەسىبەمە قاراي، ينستيتۋتتى بىتىرەتىن جىلى مۇحتار اعا ديپلوم جۇمىسىمنىڭ كەڭەسشىسى بولدى. جەتەكشىم – پروفەسسور نىعمەت عابدۋللين ەدى. تاقىرىبىم «م. و. اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» تۋىندىسى بولاتىن. كوپ جىلعى قاپاستان كەيىن شىعارمانىڭ ش. ايتماتوۆتىڭ العىسوزىمەن جارىققا شىققانىنا كوپ بولماعان. سول جىلدارى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە پروفەسسور رىمعالي نۇرعاليەۆتىڭ «قيلى زامان قانداي تۋىندى؟» دەگەن ماقالاسى دا  جاريالاندى.  مەن ديپلومدىق جۇمىسىمدى قورعاپ تۇرىپ، سول ماقالانى كوبىرەك ايتىپ كەتسەم كەرەك. مۇحاڭ توقتاتىپ: «ەل ىشىنەن ماقالا جازاتىن «تەنتەكتەر» تابىلادى. سەن سول ماقالانى جاريالاعان جەتەكشىڭ تۋرالى ايتپايسىڭ با؟»، –دەپ جانىندا وتىرعان نىقاڭا قاراعان. ول كىسى باياعى سول بيازى قالپىندا اسەم جىميدى دا قويدى. مەن ول كەزدە گازەتتىڭ باس رەداكتورىنىڭ «ەرلىگى» جونىندەگى ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارا قويعان جوقپىن. كەيىننەن مۇحتار اعانىڭ «مەن» رومانىنداعى ەستەلىكتەرىنەن عانا نىعمەت اعانىڭ ازاماتتىق كەلبەتى جونىندە ءبىراز ماسەلەنى بايىپتاعانداي بولدىق. اراكىدىك ءدارىس كەزدەرىندە، ورايى كەلگەن اڭگىمەلەردە سەراعاڭنىڭ (قيراباەۆ), نىعمەت اعانىڭ، مۇحتار اعانىڭ شىعارماشىلىق جونىندەگى ءارتۇرلى كەڭەستەرىن تىڭداپ جۇردىك. سولاردىڭ ىشىندە، مۇحتار اعانىڭ: «شىعارماشىلىقپەن اينالىسام دەگەن ادامنىڭ الماتىدان كەتپەۋى كەرەك» دەگەن ءسوزى ەسىمدە قالىپتى. «قالام ۇستاعان ادامدى ورتا وسىرەدى. ونداي ورتا تەك الماتىدا عانا بار. مەنىڭ مەكتەپتە ەكى ماتەماتيك ۇستازىم بولىپ ەدى. ەكەۋىنىڭ دە عىلىم دوكتورى بولاتىن قابىلەتى بار ەدى. اۋىلدا ەتەكباستى بولىپ قالىپ قويدى»، – دەيتىن ۇستازىمىز..

بىراق ءومىر ادامنىڭ ويلاعانىنداي بولا بەرە مە؟! سول كەڭەسكە قۇلاق قويا وتىرىپ، مەن الماتىدا قالا المادىم. اۋىر دەرتكە ۇشىراعان انامىزعا قارايمىز دەپ، الىستاعى اۋىلىمىزعا كەتتىك. سودان جەتى جىلدان سوڭ، الماتىعا ارەڭ جەتتىك. ول كەزدە بىزگە قۇشاعىن جايىپ تۇرعان قالا بار ما؟! اسپيرانتۋرا ءبىتىرىپ تە جۇمىس تابا الماي ءبىراز سەرگەلدەڭگە ءتۇستىم.

ول كەزدە مۇحاڭ «جازۋشى» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى بولاتىن. تۇرسىنجان شاپاي، تالاس اسەمقۇلوۆ سياقتى تالانتتى شاكىرتتەرىن قاسىنا العان. اينالسوقتاپ سولارعا بارام. اقىرى ولار مەنى ۇگىتتەپ ۇستازىمىزعا كىرگىزىپ جىبەردى. كورمەگەلى كوپ جىل بولدى، قالاي بولار ەكەن دەگەن كۇپتى كوڭىلدى مۇحاڭ بىردەن سەيىلتتى. جاقسى قابىلدادى. جاعدايىمدى سۇرادى. «قازاق جىگىتتەرىنىڭ ءبارى وسى جولدان وتكەن، ساعان دا تاباندىلىق كەرەك»، – دەپ ءبىر قايىردى. ۇيالى كوزىمەن مەنى شولىپ قاراپ وتىرىپ، جەيدەمنىڭ ءتوس قالتاسىندا شەرتيىپ تۇرعان «مەدەۋ» سيگارەتىنە قاراپ: «كەنجەحان، سەن سپورتشى ەدىڭ عوي!؟ شىلىمدى قوي، قايتەسىڭ؟ «ادام – قۇل، ءوزىن جەڭىپ ۇستاماعان»، – دەگەن اباي اتاڭ دەپ، مەنى ءبىراز قىزارتتى.  مەن اسپيرانتۋرا بىتىرگەنىمدى، عىلىممەن اينالىسقىم كەلەتىنىن ايتىپ ەدىم: «اكادەميانىڭ نانىن ءبىز دە جەگەمىز.  ول – تۇيىقتاۋ  جەر، قالامىڭدى ۇشتاپ، ءستيلىڭدى قالىپتاستىرىپ، ەلگە تانىلۋ ءۇشىن ءباسپاسوزدىڭ قازانىندا قايناعانىڭ دۇرىس»، – دەدى. ول كەزدە مەندە جۇمىس تاڭدايتىنداي جاعداي جوق ەدى. كوڭىلىمنىڭ ءپاس ەكەنىن بايقادى ما، ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنەن باستاپ، ايماقتاردان شاقىرىپ الدىرتىپ، ءوزى جاردەمدەسكەن ءبىراز ادامداردى اتاپ، سولاردىڭ بارلىعىنىڭ قازىر قاناتتانىپ كەتكەنىن ايتىپ، مەنى جىگەرلەندىرىپ قويدى. سودان سوڭ ءبىر اداممەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ بولدى دا ماعان قاراپ: «وسى بىزدە ءبىر جۇمىس ورىنى بوساپ ەدى، بىراق ونى ديرەكتور شەشەدى. سەن سول كىسىگە كىرىپ شىقشى»، – دەپ، تەلەفونىن كوتەرىپ، ول كىسىنىڭ وزىندە ەكەنىن انىقتاپ، - ورنىندا وتىر، كىرىپ شىق. سودان سوڭ ماعان قايتىپ كەل»، - دەپ مەنى تۇرعىزىپ جىبەردى. باسپا ديرەكتورى سول كەزدەگى اسا تانىمال جازۋشى اعامىز ەدى، ورنىندا وتىر ەكەن. كۇتتىرمەي قابىلدادى، بىراق وڭدى جاۋاپ الا المادىم. قازىر جۇمىس ورنىنىڭ جوق ەكەندىگىن ايتىپ، شىعارىپ سالدى. قايىرا مۇحاڭا كەلىپ ەدىم، ماعان كۇلە قاراپ: «باسە، سەنى المايتىنىن سەزگەم. ول كىسى كوپ جىلدار تسكا-دا ىستەگەن، اسا ساق. سەنى جۇمىسقا السا، رۋلاسىن الدى دەگەن ارىز كوبەيەدى دەپ ساقتانىپ وتىر عوي!» – دەدى. مەن ءجۇزىن ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرعان ادامنىڭ قالاي رۋلاس بولىپ شىققانىن تۇسىنە الماي دال بولدىم. (كەيىننەن وسىنداي سىرتتاي تون ءپىشىپ، قوساق اراسىندا كەتەتىن جازىقسىز ءزابىردى تاعى بىرەر مارتە كورگەنىم بار).

سودان ۇستازىم، حاتشى قىزى ارقىلى بىرەر ادامدى شاقىردى. الدىمەن، ءوزىنىڭ ورىنباسارى اسقار ەگەۋباەۆ كەلدى. «مىناۋ ءماتىجانوۆ (بۇرىننان سولاي اتايتىن) دەگەن جىگىت – مەنىڭ شاكىرتىم. ساعان ومىردە دە، ادەبيەتتە دە ءىنى بولادى. قازىر قينالىپ ءجۇر ەكەن، كومەكتەسەيىك» – دەدى. اسەكەڭدى ءبىرىنشى كورۋىم، ماعان قاراپ، سۋىقتاۋ جىميىپ، باس يزەدى دە قويدى. ودان كەيىن كەلگەن بارشىن تارتىپ قالعان ەكى كىسىنى اعالارىڭ تولەك تىلەۋحانوۆ جانە نۇراحمەت تولەۋپوۆ دەپ تانىستىرىپ، ولارعا دا مەنى تالانتتى شاكىرتىم دەپ نىعارلاپ ايتىپ، تابىستادى. «قارنىڭ اشقان كەزدە كەلىپ تۇر، مەن بولماسام، وسى اعالارىڭدى جاعالا»، – دەپ توبەمدى كوككە جەتكىزىپ شىعارىپ سالدى. تولەك اعام ماعان: «اۋىز بولمەدە كۇتە تۇر» دەپ مەڭزەدى. كەيىننەن وسى ەكى اعام ماعان بارىنشا كومەكتەستى. بارعان سايىن بىرەسە، جابىق رەتسەنزيا، بىرەسە اۋدارما بەرىپ، ون باسپا تاباقتان كەم ەمەس قولجازبانى قۇشاقتاتىپ جىبەرەدى. ول دەگەنىڭىز سول كەزدەگى ولشەممەن كىشى عىلىمي قىزمەتكەردىڭ ءبىر ايلىق جالاقىسى. جۇمىسسىز ءجۇرىپ جالاقى الىپ، بالا-شاعانىڭ اۋزى اققا تيگەندەي بولدى. ءسويتىپ، شىعارماشىلىق ورتاعا مۇحاڭ جەتەلەپ اپارىپ كىرگىزىپ جىبەردى. ونى قالاي ۇمىتارسىڭ!  جابىق رەتسەنزيا جازىپ ءجۇرىپ، دوس تا، دۇشپان دا تاپتىق. (ول ءوز الدىنا اڭگىمە).

كەيىن «جۇلدىزعا» باس رەداكتور بولىپ بارعاندا دا نازارىنان تىس قالدىرعان جوق. ارنايى تاپسىرىستار بەرىپ، ءوزى جاقسى بىلەتىن اكادەميانىڭ قولجازبا قورىنان ماتەريالدار الدىرتاتىن. بىردە مۇحاڭا «بالقوجا ءبيدىڭ كەنەسارىعا» جازعان حاتىن اپارىپ ەدىم، ريزا بولىپ، بىردەن نومىرگە سالعىزدى. «ول قازىنانى مەن بىلەم. بىراق قازىر ۋاقىتىم جوق، جازۋ ۇستىندەمىن. مۇنداي شارۋا مەن ءۇشىن اتپەن شاۋىپ كەلە جاتىپ بىردەڭەنى ىلە كەتكەنمەن بىردەي»، – دەپ ءبىر قايىردى دا، «قاپاستا جاتقان مۇرانىڭ بەتى اشىلدى عوي! شەتىنەن اكەلە بەر»، – دەدى. شىنىندا دا سول جىلدارى «جۇلدىزدا» ەسكى مۇرادان مول ماتەريالدار جاريالاندى.

بىردە قىزىق بولدى. جۋرنالدىڭ كەزەكتى سانىنا جامبىلدىڭ «سىزدىق تورەگە» ارنالعان اتاقتى ولەڭى باسىلدى. ولەڭ جۇرتشىلىق اراسىندا ءبىراز دۇربەلەڭ تۋعىزدى. شىعارما سوڭىنا «مۇراعاتتان تاۋىپ اكەلگەن ك. ماتىجانوۆ»  دەگەن تۇسىنىك جازىلىپتى. شىندىعىندا، ولەڭدى مۇحاڭنىڭ تاپسىرماسىمەن تاۋىپ اكەلگەن تۇرسىنجان شاپاي ەدى. ۇستازىمىز جادىنان جاڭىلدى ما، الدە ءوزىنىڭ قىزمەتكەرىنەن كورى اكادەميادا جۇرگەن مەنىڭ اتىمدى جازۋدى ءجون كوردى مە، ايتەۋىر، سول «ولجانى» مەنىڭ قانجىعاما بايلاپ جىبەردى. كەيىننەن ەستەلىكتەرىندە دە ءدال سولاي جازدى. بۇل دا ۇستازىمىزدىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە جۇرگەنىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى بولسا كەرەك.

سول جىلدارى باس رەداكتوردىڭ باستاماسىمەن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ءبىر سانى جاستار شىعارماشىلىعىنا ارنالدى. وعان دا وتىزعا ءىلىنىپ قالعان مەنىڭ «ويىن ورىمدەرىنەن وي تۇيسەك» دەگەن عىلىمي ماقالامدى قوسىپ جىبەردى. بۇل مەنىڭ سۋرەتىممەن «جۇلدىزعا» شىققان العاشقى كولەمدى ەڭبەگىم بولدى. قازىرگى الپىستى القىمداپ قالعان قارىمدى قالامگەرلەردىڭ ءبىرازى سول توپتاما ارقىلى تانىلعان-تىن.

وسىنشاما ىقىلاسىن كورە تۇرا، ۇستازىمىزعا تىم جاقىنداپ، ەتەنە ارالاسىپ كەتە الماپپىن. مۇمكىن ءوزىمنىڭ تۇيىقتىعىمنان بولار، الدە اركىمدى جاعالاي بەرمەيتىن كىسىكيىكتىگىمنەن بە ەكەن، ءبىر شارۋامەن، الدە كەزدەيسوق جولىعىسقاندا بولماسا، بەيساۋات بارىپ، يەكتەگەن جەرىم جوق. بىردە بەكەجان تىلەگەنوۆ دەگەن اعامىز ء(تىل كوميتەتىندە قىزمەتتەس بولعانبىز) «سەن جونىندە مۇحتار اعاڭ جاقسى پىكىر ايتىپ وتىر» دەگەنى بار. مەن پاقىر سوندا دا ەلىپ ەتپەدىم، بىراق ىشكى ءدىلىم مەن قۇرمەتىم وزگەرگەن ەمەس.

بىردە مۇحاڭ ءوزى تەلەفون سوقتى. «كەنجەحان، ءبىزدىڭ اناۋ ەدىگە دەگەن بالا كانديداتتىق قورعايىن دەپ جاتىر.  جەتەكشىسى سەنىڭ ۇستازىڭ سەيىت قاسقاباسوۆ، سەنى وپپونەنت رەتىندە ۇسىنىپ وتىر»، – دەدى. بۇل ماسەلەنى الدىندا سەيىت اعامەن دا ايتقان، مەن دايىن ەكەندىگىمدى ءبىلدىردىم. «ءيا، كەزىندە ءبىز سەندەرگە كومەكتەستىك، ەندى سەندەر ءبىزدىڭ بالالارعا جاردەمدەسەسىڭدەر. ءومىر سولاي جالعاسا بەرەدى» دەپ ۇستەمەلەدى. ءسويتىپ، ەدىگە ماعاۋيننىڭ «ەدىگە» جىرىنىڭ تاريحيلىعى جانە كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى» دەپ اتالاتىن ديسسەرتاتسياسىنا وپپونەنت بولىپ تاعايىندالدىم. بۇل كەزدە التىن وردا ءداۋىرى جاڭا اشىلىپ جاتقان كەز. «ەدىگە» سول ءداۋىردىڭ جولىن اشقان تۇڭعىش زەرتتەۋ بولدى. ارينە، تاقىرىپتى بەرىپ، قولتىعىنان دەمەپ، كورەگەندىك تانىتقان تاعى دا مۇحاڭ. قالاي دەگەندە دە ەدىگە قىساڭ جەردەن اۋىر تاقىرىپتى بىلىكتىلىكپەن جەڭىل الىپ شىقتى. ءساتتى قورعادى، كەيىننەن مونوگرافياسىن دا، «ەدىگە» جىرىنىڭ نۇسقالارىن دا جيناق ەتىپ شىعاردى. مىنە، سول ەدىگە «ارىستان اكەسىنە» الاڭسىز جۇمىس ىستەيتىن جاعداي تۋعىزدى، پەرزەنتتىك پارىزىن ادال اتقاردى. بۇل دا ءبىر ونەگەلى عۇمىر لەپەسى بولسا كەرەك. جالپى مۇحاڭ وتباسىنىڭ بەرەكەسىن كورگەن، اكە، اتا باقىتىنا دا يە بولعان ادام. كەيىننەن ءبىزدى تاعى بىرەر وتباسىن قوسىپ، جەڭگەمىزدىڭ مول داستارحانىنا ارنايى شاقىرىپ قوناق تا ەتتى. ەڭ قىزىعى، قالانىڭ شىعان شەتىندە پاتەردە تۇراتىن ءبىزدى، بىردەڭەگە ۇشىراپ قالساڭدار ۇياتى ماعان قالادى دەپ، ءوزىنىڭ ماشيناسىمەن جانىمىزعا وتىرىپ، ەسىكتىڭ الدىنا دەيىن اكەلىپ سالعانى بار. بۇدان ارتىق، قانداي قامقورلىق كەرەك!

بىردە مۇحاڭدى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانادا جولىقتىردىم. كونە مۇرانى جاقاتتاعان عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ كوپ وتىراتىن جەرى وسى كىتاپحانانىڭ قولجازبا قورى. كوزىن تاۋىپ، مەحناتىن تارتقان ادامعا ول جەردە نە جوق دەيسىڭ؟! سارعايعان قاعازعا ءتۇرلى سيامەن، قارىنداشپەن قادىمشا، توتە، لاتىن جازۋلارىمەن جازىلعان بۋمالاردىڭ ءىشى وزىنشە ءبىر الەم. ول جونىندە مۇحتار اعامىز: «اكادەميانىڭ ەسكى مۇرالار قويماسىندا مەنىڭ قۋاتتى، اساۋ، اردا كەزىمدەگى ەڭ باقىتتى كۇندەرىم وتكەن سياقتى. تىلسىمعا باتاسىڭ، تاريحپەن تىلدەسەسىڭ، الاشتىڭ سان عاسىرلىق اسقاق رۋحىن ايقىن سەزىنەسىڭ، ارمان -سول قازىنانى ايگىلەۋ عانا، جەرىنە جەتكىزسەم، جۇرتىنا تانىتسام، عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋ، بايىپتاردى جارياعا شىعارسام – بار مۇراتىم ورنىنا كەلەر ەدى دەپ ويلايسىڭ...»، – دەپ كوركەيتە جازادى. وسىنداي مۇراتپەن  ءبىز دە ءبىراز جىل قولجازبانىڭ شاڭىن قاققان ەدىك. كىتاپحانا جابىلاتىن كەشقۇرىم ۋاقىت. جازدىڭ باسى بولاتىن. قولجازباعا شۇقشيىپ وتىرىپ ءبىر-ءبىرىمىزدى بايقاماپپىز. شىعا بەرىستە كەزدەسىپ، امانداسىپ، جۇرە سويلەستىك. سول جىلى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ اقتالىپ جاتقان كەزى (1988). مۇحاڭ سوعان ماتەريالدار قاراپ ءجۇر ەكەن. «قاجىنىڭ ولەڭى» دەپ ماعان ءبىر ولەڭدى جاتقا وقىپ بەردى. بۇل قوردى بۇرىننان بىلەتىنىن، كەيبىر ماسەلەلەردى انىقتاۋ ءۇشىن كەلگەنىن ايتتى. اعامىزبەن شەۆچەنكو كوشەسىنىڭ بويىمەن ترامۆايدىڭ ايالداماسىنا دەيىن بىرگە باردىم. ودان ءارى جاياۋ كەتەتىنىن بىلدىرگەن سوڭ،  قوش ايتىستىق. بىرەر ايدان سوڭ، م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ۇستازىمىز سەرىك قيراباەۆتىڭ كابينەتىندە وتىر ەدىم، ۇستىمىزگە ويدا جوقتا مۇحتار اعامىز كىردى. مەن ۇشىپ تۇرىپ سالەم بەردىم. سول باياعى ەركىن قالپى، بىردەن تورگە وزىپ، سەراعاڭمەن قول الىسىپ امانداسىپ: «سەراعا، مىناۋ – شاكارىم»، – دەپ، اق قاعازبەن ورالعان كىتاپتىڭ وراۋىن جازىپ ۇسىندى. كىتاپتىڭ شىمقاي قارا مۇقاباسىنا اپپاق ەتىپ شاكارىمنىڭ بەينەسىن سالىپتى. اقىننىڭ قارا تۇنەكتى جارىپ شىققان رۋحى! «تاماشا شىعارىپسىڭ، مۇحتار. ءبىز دە دايىنداپ جاتىرمىز. سەن بۇرىن قيمىلداپسىڭ» دەپ ديرەكتورىمىز ريزالىعىن ءبىلدىردى. «باسقا شارۋام جوق»، – دەپ مۇقاڭ ماعان كوز قيىعىن تاستادى دا شىعىپ كەتتى. بۇل – شاكارىمنىڭ اقتالعاننان كەيىنگى شىققان العاشقى كىتابى. جانە ساپالى، ۇلكەن بىلىمدىلىكپەن، مۇقيات دايىندالعان جيناق. كىتاپتىڭ اسا ءبىر سۇڭعۇلالىقپەن جازىلعان، تولعامى تەرەڭ، توگىلىپ تۇسكەن العىسوزى شاكارىم شىعارماشىلىعىن جاڭاشا زەردەلەۋگە قۇنارلى باعدار كورسەتىپ تۇر. اقىن ولەڭدەرىنىڭ تەكستولوگياسى، ولەڭ ورنەكتەرى مەن پوەتيكالىق ءارى جونىندە مايەكتى پايىمدار بار-تىن. ءوز باسىم شاكارىم شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى ودان وزعىن ەڭبەكتى ءالى وقي العانىم جوق... سويتسەك، بۇل ۇستازىمىزدىڭ شاكارىم شىعارماشىلىعى جونىندە جازىلماي قالعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ جىبەك جەلىسى ەكەن عوي. جالپى، اباي، شاكارىم شىعارماشىلىعى جونىندە ول كىسىنىڭ بىلەتىنى، وي-تولعامدارى وتە كوپ ەدى. سولاردىڭ بارلىعىن جازىپ ۇلگىرمەدى-اۋ دەيمىن. تۇتاستاي العاندا، مۇحتار ماعاۋين قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن جۇيەلى، رەت-رەتىمەن جالعاسقان جۇلگەسىمەن، ءداستۇرلى دامۋ ۇردىسىمەن قات-قات ەتىپ كوڭىلىنە قوندىرعان داريا ءبىلىمدى، عۇلاما عالىم، كەمەڭگەر جازۋشى ەدى. قادىرىنە قانشالىقتى جەتەمىز، ونى كەلەشەك كورسەتەدى.

ونىڭ عالىمدىعى مەن جازۋشىلىعىن تارازى باسىنا سالساق، قايسىسىنىڭ باساتىنىن بولجاۋ قيىن. ەكەۋىنىڭ دە مەحناتىن تارتقان قالامگەر «عالىمدىقتىڭ جولى اۋىر» دەگەندى ايتادى. «عىلىمنىڭ ءجونى وزگەشەرەك. ازابى ون ەسە. جازۋشىلىق ەڭبەك پەن عىلىمي جۇمىستىڭ قايسىسى قيىن دەسە، مەن عىلىم الدەقايدا اۋىر دەر ەدىم» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ءوزىنىڭ كوركەم شىعارمالارىنان گورى، عىلىمي-تاريحي ەڭبەكتەرىنىڭ ءباسىن جوعارى قويادى. وسىعان وراي، مۇحاڭ كەيىنگى ءبىر سوزىندە: «... كوڭىلدەگى اقيقات شىنىمدى ايتايىن: ەگەر ءبىزدىڭ عۇمىر بويى جاساعان جانە جاساماق كوركەم شىعارمالارىمىزدى تارازىنىڭ ءبىر جاعىنا تۇگەل ۇيسە، سونىڭ ءبارىن «قوبىز سارىنى» مەن «الداسپان» انتولوگياسى وپ-وڭاي باسىپ كەتەر ەدى. ...ماسەلە مەندە ەمەس. ءبىز دۇنيەدە بولماساق تا، بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى ءوز دارەجەسىندە جۇرتىنىڭ قاجەتىن وتەپ جاتار ەدى، وزىق، ىرگەلى ادەبيەت سانالار ەدى. 32- جىلعى اشارشىلىقتا، 41-45 جىلعى كاپىرلەر قاسابىندا الاشتىڭ قانشاما ۇلى جازۋشىسى ومىردەن ءوشتى ەكەن، قايسىسىنىڭ ورنىن ىزدەپ جاتىرمىز! ال دوسمامبەت، شالكيىزدىڭ ءجونى باسقا. بۇلاردىڭ ارقايسىسى ءبىر ادام، جاي عانا ۇلى تۇلعا ەمەس، ارقايسىسى ءبىر عاسىر، الاشتىڭ وتكەن ءومىرىنىڭ، ۇلگىلى رۋحاني تاريحىنىڭ، بيىك ساناسى مەن كوركەم ويىنىڭ كورسەتكىشى. وسى ۇلى جىراۋلاردىڭ ارقاسىندا قازاق ءسوز ونەرى ورتا عاسىرلاردا الەم پوەزياسىنىڭ اسقار بيىگىنە شىقتى. كونە جىراۋلار مۇراسى – ءبىزدىڭ كىسىلىگىمىزدىڭ عانا ەمەس، ەلدىگىمىزدىڭ كورىنىسى. بىرەۋىنىڭ اتى وشسە، تۇتاس ءبىر عاسىر ۇڭىرەيىپ قالماق. ىرىسىڭ ورتايىپ، رۋحىڭ تومەن تۇسپەك. سوندىقتان ۇمىتىلماۋعا ءتيىس ەدى. جارىققا شىعۋعا، ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدى وزىمىزگە تانىتۋعا، سوۆەتتىك يدەولوگيا قالىپتاستىرعان كەمشىن سانادان ايىرۋعا ءتيىس ەدى. جەكە ءبىر كىسىگە ەمەس، بۇكىل ۇلتقا كەرەك ەدى»، – دەپ اعىنان جارىلادى.

شىندىعىندا، وسى ەكى ەڭبەگىمەن دە ماعاۋين تاريحتا مىزعىماي تۇراتىن ەدى! بىراق وعان ءتاڭىرىم مىقتى دەنساۋلىق، تەلەگەي تالانت، الاپات قۋات، ۇزاق شىعارماشىلىق عۇمىر بەرىپتى. ول قىرىق جاسىندا «الاساپىران» اتتى كلاسسيكالىق تاريحي تۋىندىسىن وقىرمانعا تارتۋ ەتتى. ونىمەن دە توقتامادى، قانشاما اڭگىمە-حيكايالارىن بىلاي قويعاندا، “سارى قازاق”، «شاقان-شەرى»، «جارماق» سياقتى سۇبەلى روماندارىنىڭ ارقايسىسى قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى ءىرى قۇبىلىس بولدى دەۋگە بولادى. جەتپىستىڭ جەلكەسىنە جەلدىرتىپ جەتىپ، «شىڭعىس حان» تەترولوگياسىن، سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققاندا «التىن وردا» تانىمدىق تاۋاريحىن تامامدادى. ءوزى مەڭزەگەندەي، ءتاڭىرىم تالمايتىن قۋات، جاسىمايتىن جىگەر، جازۋداعى بابىنان جاڭىلماعان  قاجىرلى ەڭبەكتىڭ بەرەكەتىن بەردى. داۋىلپاز تالانتىن، بار كۇش-جىگەرىن، ولشەۋلى عۇمىرىن كورەگەندىكپەن ولشەپ-ءپىشىپ، توكپەي-شاشپاي تۋعان حالقىنا تاتاۋسىز قىزمەت ەتۋگە ارنادى. ار-وجدانىنىڭ، اقيقاتتىڭ الدىندا ادال بولدى،  ەشتەڭەدەن تايسالمادى، بۇرا تارتىپ، بۇقپانتايلاعان جەرى جوق. ارتىنا ولمەيتىن مۇرا، وشپەيتىن اسقاق رۋح قالدىرىپ، كوزى جۇمىلعانشا سوزىنەن جاڭىلماي، قالامىن قولىنان تۇسىرمەي قاھارمان قالپىندا دۇنيەدەن ءوتتى.

كوزى تىرىسىندە ءبىر اۋىز جىلى پىكىر بىلدىرە الماپپىز، ونى ول كىسى قاجەتسىنگەن دە ەمەس. تاعى دا ءوزى ايتادى: «شىنايى كەمەڭگەر تۇلعالار ءوز باعاسىن بىلەدى» دەپ. مۇحاڭ دا ءوز باعاسىن بىلگەن جانە ونى جاسىرماي، جەرىنە جەتكىزىپ جازىپ كەتكەن ادام. ودان اسىرىپ ايتۋ كەلەشەكتىڭ ەنشىسىندە بولار. الاعاي دا، بۇلاعاي  زامانى بايىبىنا بارا الماعان م. ماعاۋيننىڭ كەلەشەكتىڭ قاستەرلىسىنە اينالاتىنىنا كامىل سەنەيىك.

ءبىز تەك كورگەنىمىز بەن بىلگەنىمىزدى عانا قاعازعا تۇسىردىك.

ءوزى تاعى دا ايتىپ ەدى: «قازاقتىڭ بولاشاعى زور بولادى» دەپ. تاڭىردەن قازاقتىڭ سول زور بولاشاعى مۇحتار ماعاۋيننىڭ كەمەڭگەر رۋحىمەن باۋىرلاسىپ كوركەيسىن دەپ تىلەيىك!

كەنجەحان ماتىجانوۆ،

م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە

ونەر ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

ۇعا-نىڭ اكادەميگى

Abai.kz