Munhendegi mәmileler metamorfozasy.

Sonymen, Ukraina men Resey arasyndaghy soghys bastalghaly barsha qauym birauyzdan qabyldap, leksikalyq ainalymgha engizgen, qúlaq pen sanagha әbden sinip ketken «újymdyq Batys» degen terminnen bas tarta beruimizge bolady. 

Mine, keshe ghana Munhende ótken qauipsizdik jónindegi jyl sayynghy konferensiyanyng eng basty geosayasy týiini osy. 

Óitkeni, «újymdyq Batys» dep atalyp kelgen birtútas top endi qaq jaryldy: Euroodaq pen AQSh-tyng ghalamdyq problemalargha qatysty kózqarasy bir-birine kereghar bop shyqty. 

Aldymen konferensiya aldynda Donalid Tramp Ukraina men Resey arasyndaghy soghysqa qatysty basty sheshimderdi eshkimmen (men aldymen soghysyp jatqan Ukrainanyng ózi men Euroodaqty aityp otyrmyn) aqyldaspay, kelispey qabylday salghanyn qoymay, kelissózder bastalmay jatyp, proreseyshil tújyrymdardy jahangha jayyp saldy. Eng bastysy – mәmilege kelu barysynda talqylanuy kerek Ukrainanyng jer tútastyghyn qalpyna keltiru men Ukrainanyng NATO-gha mýshe boluy turaly mәselelerge qatysty Tramp óz úigharymyn aityp qoyyp, Putinning kelissózdegi jaghdayyn óte-móte jenildetip berdi! 

Kezinde «Mәmilege kelu óneri» atty kitap jazghan Tramptyng myna qadamdary men ýshin mýldem týsiniksiz: kez kelgen tarap kelissóz aldynda qolyndaghy kartalaryn ashyp, kórsetpeydi emes pe?!  

Tramptyng búl oqys qadamdary «újymdyq Batystyn» basqa mýshelerining synyna úshyraghanyn estip, bilip jatsyzdar. Ol syny pikirler Munhen konferensiyasynda qatty-qatty aityldy. 

Mәselen, Germaniya preziydenti Frank-Valiter Shtaynmayer Tramp әkimshiligining dórekiligin betke basyp, qalyptasqan erejelerdi, әriptestik qarym-qatynas pen ózara senimdilikti mansúq etti dep aiyptady. 

Europa elderining basqa ókilderi de osy túrghyda pikir bildirip jatty. 

Al janadan saylanghan AQSh viyse-preziydenti qyza-qyza kele: «Europagha tónip túrghan qauipterding ishinde meni Resey ne Qytay nemese kez kelgen syrtqy faktor tolghandyryp otyrghan joq. Meni Europanyng óz ishinen tóngen qauip, yaghny AQSh-pen birge ústanghan keybir qúndylyqtardan bas tartuy mazasyzdandyrdy», - dep laq etkizdi. AQSh-taghy ekinshi adamnyng mynaday auyr syny jinalghandar ýshin mýldem kýtpegen shok boldy deuge bolady. 

Múhittyng ar jaghynan kelgen lauazymdy qonaqtyng búl sózine Germaniya qorghanys ministri Boris Pistorius lezde jauap qaytardy: «Eger de men ony (Vensti – ÁQ) dúrys týsinsem, ol Europanyng keybir bóligindegi jaghdaydy avtoritarlyq rejimderdegi ahualmen salystyrypty. Múnday syndy biz qabylday almaymyz, jәne de búl men ómir sýrip jatqan, osy jerde men qorghap jatqan sol Europa emes, sol demokratiya emes».  

Qyryq kisi bir jaq, qynyr kisi bir jaq. Tramptyng ózimshildigi men menmendigi halyqaralyq sayasattyng qalyptasyp qalghan qaghidattarynyng byt-shytyn shygharyp, transatlantikalyq birlikti ydyratyp jatyr.  

Endigi jerde bir nәrse anyq: Euroodaq pen AQSh arasy ashylyp ketti. Múnyng ózi key kezde ózara týsinbestikke jol beretin Euroodaq sekildi újymnyng birligining nyghaya týsuine sebep bolatyn siyaqty.  

Bayqap otyrsam, endigi jerde EO men AQSh arasynda әlemdegi yqpal ýshin bәseke bastalatynday. Eki jaqtyng әdis-tәsili bólek bolatyn sekildi: Euroodaq halyqaralyq erejelerge say әreketter arqyly yqpalyn arttyrugha tyryssa, AQSh ekonomikalyq qysym men mәjbýrleu arqyly óz josparyn jýzege asyruy yqtimal.  

«Eki týie sýikense, shybyn óledi» degen әbden jauyr bolghan sóz bar. «Újymdyq Batys» ydyray bastaghannan keyin búl mәteldi: «Eki týie shybynmen әlek bop, sýikene berse, ýshinshi týie alangha shyghady», - jalghastyrugha bolatyn shyghar. 

Osy orayda Qytay syrtqy ministri Van IYding myna sózi biraz oigha jeteleydi: «Áriyne, biz AQSh bizben bir baghytta bolatynyna sengimizi keledi. Alayda AQSh ony qalamasa jәne Qytaydy basyp-janshyp, túqyrtugha niyettense, Qytaydyng sonyna deyin barudan basqa amaly qalmaydy. Sondyqtan biz AQSh-tyng bir jaqty qorqytyp, ýrkitu әreketterine batyl týrde jauap qaytaramyz». Onyng oiynsha, «әlem Vashington men Pekin arasyndaghy qaqtyghysty kótere almaydy». 

Jә, múnyng bәri bizden myndaghan shaqyrym alysta, kerek deseniz, basqa kontiynentte jatqan elderding óz sharuasy bolsa kerek. Alayda, «kóbelek effektine» salsaq, Vashington men Brusseli  arasyna syzat týsui, sózsiz, basqa elderge de óz әserin tiygizedi. 

Eng aldymen bir nәrseni úghynuymyz kerek: Tramptyng syrtqy sayasattaghy voluntarizmi men subektivizmi, Shtaynmayer aitqanday, qalyptasqan erejelerdi óreskel búzuy, postsovettik kenistiktegi elderding Tәuelsizdigi men jer tútastyghynyng eshqanday da kepili joq ekenin tasqa tanba basqanday kórsetip otyr! Olay bolsa, alda-jalda bir nәrse bola qalsa, biz óz jerimizdi óz kýshimizben qorghap qalugha dayynbyz ba? Eng basty saual osy! 

Eger de basqa elderding kómegine múqtaj bop jatsaq, kimderge jýginemiz? Qúramynda basqynshy Resey bar ÚQShÚ ma? Álde kezinde әriptesimiz bop sanalghan NATO ma? 

Nemese, Tramptyng Ukrainagha әsker kómek beruding bir sharty retindegi AQSh-qa siyrek metaldardy iygeruge mýmkindik beru turaly kelisimge qol qoiygha mәjbýrleui sekildi óreskel qadamy ertengi kýni jer qoynauynda Mendeleev tablisasynyng barsha derlik elementi bar bizding elge jetip jatsa, ne isteymiz?! 

Sonymen birge, qalyptasqan jana geosayasy jaghdayda Qazaqstan ózining kópvektorly, yaghny әrtýrli yqpaldy toptar men jeke derjavalarmen jaqsy qarym-qatynasta bolu sayasatynyng jemisin kóre alady. 

Onyng ýstine, sol qalyptasqan baylanystardy nyghayta týsip, jana vektorlardy ornyqtyru ýshin bizding elding bar mýmkindigi bar. 

Sol sharttardyng ishinde ózgelerdi qyzyqtyratyn shiykizattar, sauatty da isker adamy resurs, ontayly geosayasy ornalasu, liyberaldy ekonomikalyq zandardy ataugha bolady. 

Endi osy plusterimizge jauapty ýkimetti, tәuelsiz sot jýiesin, erkin sayasy erejelerdi qossaq, núr ýstine núr bolar edi-au... 

Ámirjan Qosan

Abai.kz