Ángimemizdi osynau janashyl hәm kýresker ghalym Samat Kóshenúly Óteniyazovtyng qysqasha ómir jolymen tanystyrudan bastayyq.

Ol 1978 jyly Ukrainanyng Iliya Mechnikov atyndaghy Odessa memlekettik uniyversiytetinde Roman-german filologiyacy fakuli-tetining Ispan tili men әdebiyeti bólimshesin bitirgen.

1981–1999 jyldary Qazaqstan Respublikasy Ghylym akademiyasynyng Shoqan Uәlihanov atyndaghy Tariyh, arheologiya jәne etnografiya institutynda ghylymy júmyspen shúghyldandy. Ertedegi týrkiler mәdeniyetin jәne qazaq memleketi tarihyn zertteumen ainalysty. Belgili shoqantanushy retinde tanyldy. Tarih ghylymdarynyng kandidaty.

Kubanyng Qazaqstandaghy elshi­liginde audarmashy bolghan. Almaty Shet tilder uniyversiytetinde jәne Qazaq-Amerika uniyvers­iytetinde ispan tilinen sabaq berdi. Ispaniya Syrtqy ister ministrligi úiymdastyrghan ispan tili men әdebiyeti oqytushylarynyng biliktiligin arttyru jónindegi alty ailyq kursynan ótken. 2001 jyldan Madrid uniyversiyteti­ning professory. 1991–2001 jyldary «Central Asia newsfile» atty  London uniyversiyteti jurnalynyng Orta Aziya men Qazaqstan boyynsha tilshisi mindetin atqardy.

Akademik Zimanov ashqan uniyversiytetting kafedra mengerushisi, dekany, prorektory boldy.

2018 jyldan beri әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde ispan, latyn tilderining oqytushysy qyzmetinde isteydi.

Latyn men ispan tili negizgi mamandyghy bolghandyqtan, S.K. Óteniyazov Europa tarihy men әdebiyetin tikeley tanyp, asa jetik bildi jәne ghún imperiyasynyng әlem tarihy men qazaq tarihyndaghy ornyn, onyng týrki halyqtary, qazaq halqy arasyndaghy etnografiyalyq baylanystaryn jan-jaqty zerttep, ghylymnyng osy salasynyng Qazaqstandaghy negizin qalaghan oqymysty boldy, ol – birden bir belgili qazaqstandyq attilatanushy.

Tarihshy-ghalym Samat Kóshenúly zertteuining negizgi baghyty – Attilanyng әlem әdebiyetindegi orny. Ol german taypalarynyng batyrlar jyryndaghy Attila beynesin týbegeyli zerttep, óte jaghymdy keyipker ekenin kórsetti. Attila men ghúndar taqyrybynda alty monografiya jazdy jәne eki uniyversiytet studentterine arnalghan eki oqulyghy jaryq kórdi.

Audarmamen shúghyldanady. Ispan tilinen Ispaniya jәne Latyn Amerikasy jazushylarynyng jiyrmadan astam әngimelerin, orys tilinen Shoqan Uәlihanovtyng shygharmalaryn, shaghatay tilinen Qadyr-ghaly Jalayyriyding tuyndylaryn qazaq tiline tәrjimelegen.

Odessa memlekettik uniyversiytetin bitirip kelgennen song az jyldan keyin ispan tilining mamany Samat Kóshenúly Óteniyazov Almatyda Sh.Sh. Uәlihanov atyndaghy Tariyh, arheologiya jәne etnografiya institutynda júmys istey bastaghan-dy. Múnda ol institut diyrektory akademik Aqay Nýsipbekovting qamqorlyghy arqasynda belgili ghalymdarmen birge qazaq halqynyng tarihyn jazu júmystaryna qatysyp, irgeli júmystar jýrgizuge qabiletti zertteushi retinde qalyptasty.

Akademiya qabyrghasynda oghan ataqty akademik Álkey Marghúlan ústaz boldy. Ol Álekenning jetekshiligimen Shoqan Uәlihanovtyng ghylymy múrasyn zertteytin ghalymdar tobynda enbek ete jýrip bilikti shoqantanushy dәrejesinde moyyndaldy. Búl rette oghan tarih institutynda birge qyzmet atqarghan kórnekti ghalymdar Mәriyam Túrsynova, Bolat Kómekov ýlgi-ónege kórsetip, zor yqpalyn tiygizdi.

Samat Kóshenúly qazaq halqynyng derbes eldik mәrtebesin joghaltqangha deyingi  tarihyn zertteuge atsalysu barysynda kenes ókimeti túsynda jasyrylyp yaky búrmalanyp kelgen tarihy oqighalar men qaharmandar jayyndaghy shyndyqty  kóterdi, ótkir maqalalar jazyp, eleuli janalyqtar ashty. Mәselen, Qazaq Ordasynda handy halyq emes, ru-taypa basshylary saylaytynyn, handa sheksiz biylik bolmaytynyn, tipti han túraqty әsker de ústamaytynyn, qajettilik tughanda sarbazdardy rubasylary jinap beretinin dәleldedi. «Aqtaban shúbyryndy...» qasireti qalay tughanyn bayandap, sol kezdegi orys-jonghar qarym-qatynasynyng kópke beymәlim tústaryn kórsetti. Kópshilik sanasyna halqy aldyndaghy enbegi búrmalanyp, basqasha sinirilgen Ábilqayyr han turaly shyndyqty ashty...

Osynau manyzdy baghyttarda zertteuler jýrgizumen qatar Óteniyazovtyng ghún (hún, hun, gunn) dep atalatyn ejelgi dәuirdegi taypalar odaghynyn, týrk halyqtarynyn arghy atasynyng múrasyn, hundardyng asa әigili kósemi Attila tarihyn zertteushi birden-bir maman, ghylymy júrtshylyq moyyndaghan attilatanushy retinde tanylghanyn atap aitu lәzim. Ol búl taqyrypqa Odessa uniyversiytetinde oqyp jýrgen kezinen qyzyghushylyq tanytqan edi. (Keyinirek Madrid uniyversiytetinde qyzmet istegen jyldary ispandyq kitaphanalar qoymalaryn sýzip, Attilanyng batystaghy ómiri men qyzmetin jan-jaqty qarastyrghan-tyn). Týrk halyqtarynyng tarihyn tereng qarastyrghan tarih ghylymdarynyng doktory Aleksandr Bernshtamnyng kóp jyldarghy izdenisteri nәtiyjesinde dýniyege kelgen «Gundar tarihynyng ocherki» («Ocherk istoriy gunnov») atty enbegi ýshin stalinizm túsynda «burjuaziyalyq últshyl» dep tanbalanyp resmy syngha úshyraghanyn oqyp bilip, tanghalghan-dy. Tanghalghan da, sol taraptaghy ózindik zertteuin jalghastyryp, izdene bergen.

Sodan, Almatygha kelip, tarih institutyna ornalasqannan keyin, Marghúlan syndy ghúlama ústazynyng aqyl-kenesimen dýniyege kelgen hundar men olardyng kósemi Edil batyr (Attila) jayyndaghy alghashqy maqalasyn oqyrmangha úsyndy.  Maqala búdan qyryq tórt jyl ilgeride, jastardyng «Bilim jәne enbek» atty ghylymiy-kópshilik jurnalynda basylghan bolatyn. Jariyalanym taqyrybynyng sonylyghymen jәne mýldem tosyn, tyng boluymen kópshilikke qatty únady. Oghan  ghylymy orta da eleng etti. Sodan bastap Samattyng At­tila bastaghan hun­dardyng adamzat tarihyndaghy orny turaly zert­teuleri, sonday-aq jauynger kóshpendilerding kósemi jayynda jas úrpaq ýshin dayyndaghan tanymdyq tuyndylary әr jyldarda qazaq jәne orys tilderinde jariyalanyp túrdy. Ýstimizdegi jýzjyldyqtyng basynda «Attila» atty zertteu enbegi jaryq kórdi.

Samat búdan keyin akademik Salyq Zimanúly Zimanovtyng jetekshiligimen «Attila jәne onyng әlem әdebiyetindegi orny» atty kólemdi monografiya jazdy. 2010 jyly basugha әzirlenip, shyghudyng aldynda túrghan (alayda kitap týrli jaghdaygha baylanysty keshiktirilip, sodan on jyl ótken song ghana, әl-Faraby atyndaghy QazÚU rektory Janseyit Týimebaevtyng basshylyghymen 2021 jyly jaryq kórdi) Samattyng osy alghashqy ýlken júmysyna arnap jetekshisi  Salyq Zimanúly «Attila turaly jana basylym» atty kirispe maqala jazghan-túghyn. Onda akademiyk: «Avtor hun tarihy men Attila tarihy basqa týrki halyqtary siyaqty qazaq eline de erekshe qatysy bar ekenin jan-jaqty kórsetedi», –  dep erekshe atap ótken-tin.  Búl tújyrym oqyrmannyng monografiyamen jaqyn tanysugha degen yntasy men qyzyghushylyghyn arttyra týseri kәmil. Enbekti múqiyat oqyp, mәtinge qosymsha berilgen mazmúngha bay bezendirme materialmen tanysu barysynda oqyrman kóptegen tyng mәlimetke qanyghady. Akademik Zimanov atap kórsetkendey,   Samat Óteniyazovtyng búl júmysynyng hundar men Attila problemalaryn týgel qamtyghan,  qysqa  da  núsqa  týrde  bayandaghan anyqtamalyq jәne kóne tarihty biluge qúmartushylar ýshin óte paydaly kitap  ekenine kózi jete týsedi.

Samat Óteniyazovtyng osynau ýlken kitabynyng alghashqy bólimi ejelgi kóshpendi hundardyng ordasy bizding dәuirimizden birneshe ghasyr búryn Qytay elimen kórshi bolghanynan, belgili bir merzimde ony ózine baghyndyryp, úzaq uaqyt boyy salyq tóletip túrghanynan bastalady. Sosyn bizding dәuirimizding 2-shi ghasyrynda Hun  ordasynyn  Batys Qazaqstanda memlekettik  birlik  qúrghany, sodan song batysqa jyljyghany, 4-shi, 5-shi ghasyrlarda quaty artqany, әsirese Attila biylegen 434–453 jyldary mýldem kýsheygeni kórsetiledi. Attilanyng Rim imperiyasyn ydyratuy, onyng odaqtasy bolghan germandyqtardy baghyndyruy, tarihta «halyqtar úrysy» dep atalatyn әigili Katalaun shayqasynyng shyndyghy, sosynghy, Attila ómirden ótkennen keyingi jaghdaylar da kitapta qyzyqty bayandalady.

Osy jәitterge tolyq toqtala kele, hundardyng Europagha kelui qanday jaghday ornatqanyn ashyp kórsetip, avtor «Batys hundar Europada óshpes iz qaldyrdy» dep qorytady.

Kelesi bólimde hun mәdeniyeti men ónerining adamzat tarihynda alatyn orny qarastyrylghan. Avtor múnda Ordanyng memlekettik tilin, hundar men týrki tilderining sabaqtastyghyn, hun, qypshaq, qazaq halyqtary arasyn jalghastyryp túrghan etnografiyalyq, mәdeny jәne túrmystyq sipattardy ashqan.

Ýshinshi bólimde hundardyng jәne olardyng úrpaghy bop keletin ejelgi týrkilerding eng kóp qonystanghan Shyghys Týrkistan, Mongholiya, Altay, Qazaqstan, Orta Aziya  jerlerindegi obalardan alynghan zergerlik búiymdar taghdyry, Birinshi Petrding Sibir kolleksiyasy, onyng tarihy, 17-shi ghasyrdan bastalghan Sibir obalaryn tonau tarihy, qazaq jerinde sovet zamanynda jýrgizilgen  arheologiyalyq zertteulerding nәtiyjeleri bayandalady.

Odan keyingi bólimder tikeley Attilagha arnalypty. Samat Kóshenúly Attilanyng latyn, ispan әdebiyetterinde, Skandinaviya halyqtarynyn, nemisting batyrlar jyrlarynda qanday oryn alghanyn, shyghystyq batyr beynesi olarda qalay kórsetilgenin tarihy shyndyqpen salystyra otyryp qarastyrghan eken. Ol fransuz, nemis dramaturgiyalarynda jasalghan Attila obrazyn taldap, nemis, italiyan muzyka ónerinde qalay beynelengenin әngimeleydi. Ásirese әigili «Rigoletto», «Trubadur», «Traviata», «Aida» syndy operalarymen esimi әlemge mәshhýr úly kompozitor Djuzeppe Verdiyding «Attila» operasy jayynda tanymdy da qyzyq taldama jasaydy. Opera 1846 jyly Venesiyada, sovet zamanynda Buryat teatrynda, Mәskeudegi Ýlken teatr sahnasynda qoyylghan edi.

Avtor aghylshyn, orys, qazaq әdebiyetterindegi, fransuz, ispan, italiyan, týrk halyqtary beyneleu ónerindegi  Attila obrazynyng ashylu jayyn bayandap, «songhy jyldary qazaq elinde hundar men Attilagha tek tarih pen әdebiyet zertteushileri ghana emes, qylqalam sheberleri de kónil bóle bastady» dep jazdy.  Mysal retinde Tashkentte túratyn qazaq suretshisi Ábdimәlik Búqarbaev salghan «Attila» portretin, almatylyq arhiytektor, suretshi, mýsinshi Ámirjan Omarov somdaghan «Attila» skulipturasyn atady.

Hun ordasy tarihyn jәne hundardyng danqty kósemi Attilanyng ómir jolyn zertteushilerding Europada az bolmaghanyn aita otyryp, avtor búl taqyrypty kitaptyng besinshi bóliminde tereng ashqan. Rim imperiyasy ómir sýrip túrghan shaqtan jәne imperiya qúlaghan 5-shi ghasyrdan bastap týrli derekter jazyp qaldyrghan 4-shi–8-shi ghasyrlarda ómir sýrgen tarihshylardy atay kelip, 15-shi ghasyrdan bastap Europada attilatanu ghylymy, onyng ishinde eki ýlken mektep – fransuz jәne nemis mektepteri qalyptasqanyn atap aitady da, olardy naqty mysaldarmen týsindirdi. Hundar tarihyn úzaq uaqyt boyy hristian dinindegilerding búrmalap kelgenine sholu jasaydy. Europa tórinde әdil patshalyq qúrghan, adal diplomat bolghan Attilany hristian tarihshylary óz taraptarynan ony jaghymsyz etip kórsetuden tanbaghan әreketterin toqtatqan emes, biraq «hristian әlemi qansha aiyptasa da, Attilany әlem tarihy men mәdeniyetinen alyp tastay almady. Shyndyq jendi», – deydi avtor.

Attilatanushy Óteniyazov hundardyng adamzat tarihyndaghy orny men róli 18-shi ghasyrdan bastap birshama әdil zerttele bastaghanyn, al 1856 jyly Parijde eki tom bolyp jaryq kórgen Amadey Tiyerriyding «Attila jәne onyng izbasarlarynyng tarihy» atty zertteui attilatanu mәselesi boyynsha shyn mәnindegi revolusiya jasaghanyn enbeginde atap aitty. Tiyerry úzaq jyldarghy izdenisining nәtiyjesin Attila esimi adamzat tarihyndaghy úly adamdar Aleksandr Makedonskiy men Yuliy Sezari qatarynan oryn aldy degen tújyrymmen týiindedi, ol hristian dini әserimen hundardy kýiretkishter, jauyzdar keypinde kórsetu maqsatymen jazylghan basqa zertteulerding bәrin joqqa shyghardy, sóitip Attila esimin europalyq zertteushilerding synarjaq aiyptaularynan batyl arashalap aldy dep kórsetti.

Kitabynyng epilogy ornyna «Attilanyng armany» dep bergen qorytyndy sózinde Samat Kóshenúly ataqty tarihy keyipkeri «demokratiyalyq memleket qúrudy armandaghan bolatyn» dep, búghan onyng Rim qalasynda bilim aluy, Respublikalyq Rimning ilim-bilimi men arhiytekturasynyng qaryshtap damyghanyn óz kózimen kórui  sebep bolghanyn aitqan.

Ol hun ordasy úrpaqtarynyng biri Uarhun (Arghyn) qaghanaty Europa jerinde ýsh ghasyr at oinatqanyn, al batysta da kórinis bergen Aziyadaghy hun úrpaqtary qúrghan týrk qaghanaty, Hazar, Osman imperiyasy, Joshy Úlysy (Úlygh Úlys, Altyn Orda) adamzat tarihynda óshpes iz qaldyrghanyn aita kele, 15-shi ghasyrda Hun ordasynyng taghy bir úrpaghy Qazaq memleketi tughanyna toqtalghan. Sóitip ghalym Óteniyazov Attila armandaghan demokratiyalyq memleketti myng jyldan keyin bolsa da qazaqtar qúrdy dep qorytady. Altyn Ordanyng arqasynda payda bolghan Resey imperiyasy kóp jyldar qastandyq jasap jýrip qúlatqan Qazaq handyghy «shyn mәninde jana zamannyng inju-marjany», «naghyz demokratiyaly memleket» bolatyn deytin tújyrym jasaydy.

Búghan dәlel retinde Samat Kóshenúly memlekettegi han biyligining shekteuli bolghanyn, hannyng saylanbaly lauazym ekenin, ony jalpy halyq emes, rubasylar, biyler saylap túrghanyn, memleketti is jýzinde biyler instituty basqarghanyn, oghan hannyng qarajat, әsker jinau, zang shygharu, qylmyskerdi jazalau mәselelerinde әrqashan tәueldi bolghanyn keltiredi. Búl taqyrypqa, jalpy Qazaq handyghyna qatysty jaryqqa shyghyp jatqan onyng kóptegen tyng janalyqtary bar asa qúndy maqalalary ataqty akademikter Álkey Marghúlan men Salyq Zimanovtyng maqúldauy men qoldauyna bólenip túrghan-tyn.

Osylardy, yaghny bizding tarihymyzdyng asa kókeykesti mәselelerine sinirgen enbekterin saralasaq – Óteniyazovtyng ghylymdaghy naghyz kýresker, qogham qayratkeri ekenine kózimiz jete týsedi. Tilge tiyek bop túrghan enbeginde ol Europa tarihynda óshpes iz qaldyrghan aziyalyq týrk Attilanyng óz zamanynda orynday almay ketken armany Qazaq Ordasynda jýzege asty degen qorytyndy jasaydy. Attilagha qatysty qúndy mәlimetterdi saraptay otyryp, hundardyng mәdeniyetin, әdet-ghúrpyn, qaru-jaraghyn, qoldanghan ydys-ayaghyn, últtyq taghamdaryn qarastyra kele, olardy býgingi kýngi qazaq etnografiyasymen salystyryp, kóptegen úqsastyqtar men sabaqtastyqtar tapqanyn naqty kórsetedi.

Osynau ýlken enbegining qorytyndysynda ghalym: «...babalarymyzdyng danqy asa biyik bolsa da әli kýnge deyin tarihyn Europa filosoftarynyng kózqarasymen oqytyp jýrmiz», – degen qynjylys bildirdi. Negizgi oiyn: «hundar men olardyng qalyng úrpaqtary – týrk halyqtarynyng tarihy Europa tarihynda asa qomaqty oryn alatynyn maqtanyshpen aitugha mindettimiz», – dep týidi. Qos qolymyzdy kóterip qoldaugha túrarlyq sóz.

Jana zamanghy solaqay sayasatshyl hәm qaterli búrmalaushylargha, әldeqashan úmyt bolugha tiyis úlyderjavalyq sanadan arylmay, qazaqtyng jer-suyn «orys halqynyng syilyghy» degen jalghan tújyrymdy jalaulatyp, qúddy әlemning jarylqaushysy bir ózderi bop kórinuge tyrysatyn  әsireúltshyl, kópshilikke týsinikti qazirgi terminmen aitqanda – kәdimgi imperiyashyl ozbyr shovinisterge qarsy qoyatyn tarihy bilim osy monografiyada túnyp túr.

Izdenimpaz, enbekqor zertteushi, tamasha ghalym Samat Óteniyazovtyng Attila jayyndaghy irgeli enbegi osynday oigha jeteleydi. Kitap «Attila jәne onyng Euraziya tarihyndaghy orny» degen ataumen «Atamúra» baspasynan 2023 jyly  eki tom bop basylyp shyghyp, qalyng oqyrmangha jol tartqan. Býginde onyng oqyrmandargha ruhany azyq berip, olardyng otanshyldyq sezimderin úshtay týsuine eleuli ýles qosyp jatqanyna kýmәn joq.

Búl kýnderi әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetinde «Álem әdebiyeti men mәdeniyetindegi Attila túlghasy» atty halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótkizuge dayyndyq júmystary jýrgizilude. Jaqynda aqparattyq hat jariya boldy, onda konferensiyanyng «belgili qogham qayratkeri, ghalym-tarihshy jәne qoghamtanushy, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, belgili audarmashy, ispan tilining mamany, tarih ghylymdarynyng kandidaty, Madrid (Ispaniya) uniyversiytetining professory Samat Kóshenúly Óteniyazovtyng 75 jyldyq mereytoyyna» arnalyp otyrghany aitylypty. Bәrekeldi deysin. Osy uaqytqa deyin enbegi elene qoymay,  әli de ózining layyqty baghasyn ala almay kele jatqan bilimpaz, enbekqor tarihshy-ghalymgha kórsetilmek búl qúrmet kónilge quanysh úyalatady. Qazaq tarihynyng ýlken mamany, belgili attilatanushy Samat Kóshenúlyna mereyli jasyna oray osy shaghyn jazbamyzben qúttyqtau jolday otyryp, qúrmetti ghalymnyng enbegi jarqyrap jana bersin dep shyn jýrekten tilek bildiremiz.

Beybit Qoyshybaev,

jazushy

Abai.kz