اڭگىمەمىزدى وسىناۋ جاڭاشىل ءھام كۇرەسكەر عالىم سامات كوشەنۇلى وتەنيازوۆتىڭ قىسقاشا ءومىر جولىمەن تانىستىرۋدان باستايىق.

ول 1978 جىلى ۋكراينانىڭ يليا مەچنيكوۆ اتىنداعى ودەسسا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە رومان-گەرمان فيلولوگياcى فاكۋل-تەتىنىڭ يسپان ءتىلى مەن ادەبيەتى بولىمشەسىن بىتىرگەن.

1981–1999 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىندا عىلىمي جۇمىسپەن شۇعىلداندى. ەرتەدەگى تۇركىلەر مادەنيەتىن جانە قازاق مەملەكەتى تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىستى. بەلگىلى شوقانتانۋشى رەتىندە تانىلدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

كۋبانىڭ قازاقستانداعى ەلشى­لىگىندە اۋدارماشى بولعان. الماتى شەت تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە قازاق-امەريكا ۋنيۆەرس­يتەتىندە يسپان تىلىنەن ساباق بەردى. يسپانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ۇيىمداستىرعان يسپان ءتىلى مەن ادەبيەتى وقىتۋشىلارىنىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ جونىندەگى التى ايلىق كۋرسىنان وتكەن. 2001 جىلدان مادريد ۋنيۆەرسيتەتى­نىڭ پروفەسسورى. 1991–2001 جىلدارى «Central Asia newsfile» اتتى  لوندون ۋنيۆەرسيتەتى جۋرنالىنىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستان بويىنشا ءتىلشىسى مىندەتىن اتقاردى.

اكادەميك زيمانوۆ اشقان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، دەكانى، پرورەكتورى بولدى.

2018 جىلدان بەرى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە يسپان، لاتىن تىلدەرىنىڭ وقىتۋشىسى قىزمەتىندە ىستەيدى.

لاتىن مەن يسپان ءتىلى نەگىزگى ماماندىعى بولعاندىقتان، س.ك. وتەنيازوۆ ەۋروپا تاريحى مەن ادەبيەتىن تىكەلەي تانىپ، اسا جەتىك ءبىلدى جانە عۇن يمپەرياسىنىڭ الەم تاريحى مەن قازاق تاريحىنداعى ورنىن، ونىڭ تۇركى حالىقتارى، قازاق حالقى اراسىنداعى ەتنوگرافيالىق بايلانىستارىن جان-جاقتى زەرتتەپ، عىلىمنىڭ وسى سالاسىنىڭ قازاقستانداعى نەگىزىن قالاعان وقىمىستى بولدى، ول – بىردەن ءبىر بەلگىلى قازاقستاندىق اتتيلاتانۋشى.

تاريحشى-عالىم سامات كوشەنۇلى زەرتتەۋىنىڭ نەگىزگى باعىتى – اتتيلانىڭ الەم ادەبيەتىندەگى ورنى. ول گەرمان تايپالارىنىڭ باتىرلار جىرىنداعى اتتيلا بەينەسىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، وتە جاعىمدى كەيىپكەر ەكەنىن كورسەتتى. اتتيلا مەن عۇندار تاقىرىبىندا التى مونوگرافيا جازدى جانە ەكى ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان ەكى وقۋلىعى جارىق كوردى.

اۋدارمامەن شۇعىلدانادى. يسپان تىلىنەن يسپانيا جانە لاتىن امەريكاسى جازۋشىلارىنىڭ جيىرمادان استام اڭگىمەلەرىن، ورىس تىلىنەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالارىن، شاعاتاي تىلىنەن قادىر-عالي ءجالايىريدىڭ تۋىندىلارىن قازاق تىلىنە تارجىمەلەگەن.

ودەسسا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ كەلگەننەن سوڭ از جىلدان كەيىن يسپان ءتىلىنىڭ مامانى سامات كوشەنۇلى وتەنيازوۆ الماتىدا ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەي باستاعان-دى. مۇندا ول ينستيتۋت ديرەكتورى اكادەميك اقاي نۇسىپبەكوۆتىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا بەلگىلى عالىمدارمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ تاريحىن جازۋ جۇمىستارىنا قاتىسىپ، ىرگەلى جۇمىستار جۇرگىزۋگە قابىلەتتى زەرتتەۋشى رەتىندە قالىپتاستى.

اكادەميا قابىرعاسىندا وعان اتاقتى اكادەميك الكەي مارعۇلان ۇستاز بولدى. ول الەكەڭنىڭ جەتەكشىلىگىمەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي مۇراسىن زەرتتەيتىن عالىمدار توبىندا ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ بىلىكتى شوقانتانۋشى دارەجەسىندە مويىندالدى. بۇل رەتتە وعان تاريح ينستيتۋتىندا بىرگە قىزمەت اتقارعان كورنەكتى عالىمدار ءماريام تۇرسىنوۆا، بولات كومەكوۆ ۇلگى-ونەگە كورسەتىپ، زور ىقپالىن تيگىزدى.

سامات كوشەنۇلى قازاق حالقىنىڭ دەربەس ەلدىك مارتەبەسىن جوعالتقانعا دەيىنگى  تاريحىن زەرتتەۋگە اتسالىسۋ بارىسىندا كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا جاسىرىلىپ ياكي بۇرمالانىپ كەلگەن تاريحي وقيعالار مەن قاھارماندار جايىنداعى شىندىقتى  كوتەردى، وتكىر ماقالالار جازىپ، ەلەۋلى جاڭالىقتار اشتى. ماسەلەن، قازاق ورداسىندا حاندى حالىق ەمەس، رۋ-تايپا باسشىلارى سايلايتىنىن، حاندا شەكسىز بيلىك بولمايتىنىن، ءتىپتى حان تۇراقتى اسكەر دە ۇستامايتىنىن، قاجەتتىلىك تۋعاندا ساربازداردى رۋباسىلارى جيناپ بەرەتىنىن دالەلدەدى. «اقتابان شۇبىرىندى...» قاسىرەتى قالاي تۋعانىن بايانداپ، سول كەزدەگى ورىس-جوڭعار قارىم-قاتىناسىنىڭ كوپكە بەيمالىم تۇستارىن كورسەتتى. كوپشىلىك ساناسىنا حالقى الدىنداعى ەڭبەگى بۇرمالانىپ، باسقاشا سىڭىرىلگەن ابىلقايىر حان تۋرالى شىندىقتى اشتى...

وسىناۋ ماڭىزدى باعىتتاردا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋمەن قاتار وتەنيازوۆتىڭ عۇن (حۇن، حۋن، گۋنن) دەپ اتالاتىن ەجەلگى داۋىردەگى تايپالار وداعىنىڭ، تۇرك حالىقتارىنىن ارعى اتاسىنىڭ مۇراسىن، حۋنداردىڭ اسا ايگىلى كوسەمى اتتيلا تاريحىن زەرتتەۋشى بىردەن-ءبىر مامان، عىلىمي جۇرتشىلىق مويىنداعان اتتيلاتانۋشى رەتىندە تانىلعانىن اتاپ ايتۋ ءلازىم. ول بۇل تاقىرىپقا ودەسسا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىنەن قىزىعۋشىلىق تانىتقان ەدى. (كەيىنىرەك مادريد ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ىستەگەن جىلدارى يسپاندىق كىتاپحانالار قويمالارىن ءسۇزىپ، اتتيلانىڭ باتىستاعى ءومىرى مەن قىزمەتىن جان-جاقتى قاراستىرعان-تىن). تۇرك حالىقتارىنىڭ تاريحىن تەرەڭ قاراستىرعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى الەكساندر بەرنشتامنىڭ كوپ جىلدارعى ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن «گۋندار تاريحىنىڭ وچەركى» («وچەرك يستوري گۋننوۆ») اتتى ەڭبەگى ءۇشىن ستالينيزم تۇسىندا «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل» دەپ تاڭبالانىپ رەسمي سىنعا ۇشىراعانىن وقىپ ءبىلىپ، تاڭعالعان-دى. تاڭعالعان دا، سول تاراپتاعى وزىندىك زەرتتەۋىن جالعاستىرىپ، ىزدەنە بەرگەن.

سودان، الماتىعا كەلىپ، تاريح ينستيتۋتىنا ورنالاسقاننان كەيىن، مارعۇلان سىندى عۇلاما ۇستازىنىڭ اقىل-كەڭەسىمەن دۇنيەگە كەلگەن حۋندار مەن ولاردىڭ كوسەمى ەدىل باتىر (اتتيلا) جايىنداعى العاشقى ماقالاسىن وقىرمانعا ۇسىندى.  ماقالا بۇدان قىرىق ءتورت جىل ىلگەرىدە، جاستاردىڭ «ءبىلىم جانە ەڭبەك» اتتى عىلىمي-كوپشىلىك جۋرنالىندا باسىلعان بولاتىن. جاريالانىم تاقىرىبىنىڭ سونىلىعىمەن جانە مۇلدەم توسىن، تىڭ بولۋىمەن كوپشىلىككە قاتتى ۇنادى. وعان  عىلىمي ورتا دا ەلەڭ ەتتى. سودان باستاپ ساماتتىڭ ات­تيلا باستاعان حۋن­داردىڭ ادامزات تاريحىنداعى ورنى تۋرالى زەرت­تەۋلەرى، سونداي-اق جاۋىنگەر كوشپەندىلەردىڭ كوسەمى جايىندا جاس ۇرپاق ءۇشىن دايىنداعان تانىمدىق تۋىندىلارى ءار جىلداردا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جاريالانىپ تۇردى. ۇستىمىزدەگى جۇزجىلدىقتىڭ باسىندا «اتتيلا» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىق كوردى.

سامات بۇدان كەيىن اكادەميك سالىق زيمانۇلى زيمانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «اتتيلا جانە ونىڭ الەم ادەبيەتىندەگى ورنى» اتتى كولەمدى مونوگرافيا جازدى. 2010 جىلى باسۋعا ازىرلەنىپ، شىعۋدىڭ الدىندا تۇرعان (الايدا كىتاپ ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى كەشىكتىرىلىپ، سودان ون جىل وتكەن سوڭ عانا، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ رەكتورى جانسەيىت تۇيمەباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن 2021 جىلى جارىق كوردى) ساماتتىڭ وسى العاشقى ۇلكەن جۇمىسىنا ارناپ جەتەكشىسى  سالىق زيمانۇلى «اتتيلا تۋرالى جاڭا باسىلىم» اتتى كىرىسپە ماقالا جازعان-تۇعىن. وندا اكادەميك: «اۆتور حۋن تاريحى مەن اتتيلا تاريحى باسقا تۇركى حالىقتارى سياقتى قازاق ەلىنە دە ەرەكشە قاتىسى بار ەكەنىن جان-جاقتى كورسەتەدى»، –  دەپ ەرەكشە اتاپ وتكەن-ءتىن.  بۇل تۇجىرىم وقىرماننىڭ مونوگرافيامەن جاقىن تانىسۋعا دەگەن ىنتاسى مەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا تۇسەرى كامىل. ەڭبەكتى مۇقيات وقىپ، ماتىنگە قوسىمشا بەرىلگەن مازمۇنعا باي بەزەندىرمە ماتەريالمەن تانىسۋ بارىسىندا وقىرمان كوپتەگەن تىڭ مالىمەتكە قانىعادى. اكادەميك زيمانوۆ اتاپ كورسەتكەندەي،   سامات وتەنيازوۆتىڭ بۇل جۇمىسىنىڭ حۋندار مەن اتتيلا پروبلەمالارىن تۇگەل قامتىعان،  قىسقا  دا  نۇسقا  تۇردە  بايانداعان انىقتامالىق جانە كونە تاريحتى بىلۋگە قۇمارتۋشىلار ءۇشىن وتە پايدالى كىتاپ  ەكەنىنە كوزى جەتە تۇسەدى.

سامات وتەنيازوۆتىڭ وسىناۋ ۇلكەن كىتابىنىڭ العاشقى ءبولىمى ەجەلگى كوشپەندى حۋنداردىڭ ورداسى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بىرنەشە عاسىر بۇرىن قىتاي ەلىمەن كورشى بولعانىنان، بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە ونى وزىنە باعىندىرىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى سالىق تولەتىپ تۇرعانىنان باستالادى. سوسىن ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 2-ءشى عاسىرىندا حۋن  ورداسىنىڭ  باتىس قازاقستاندا مەملەكەتتىك  بىرلىك  قۇرعانى، سودان سوڭ باتىسقا جىلجىعانى، 4-ءشى، 5-ءشى عاسىرلاردا قۋاتى ارتقانى، اسىرەسە اتتيلا بيلەگەن 434–453 جىلدارى مۇلدەم كۇشەيگەنى كورسەتىلەدى. اتتيلانىڭ ريم يمپەرياسىن ىدىراتۋى، ونىڭ وداقتاسى بولعان گەرماندىقتاردى باعىندىرۋى، تاريحتا «حالىقتار ۇرىسى» دەپ اتالاتىن ايگىلى كاتالاۋن شايقاسىنىڭ شىندىعى، سوسىنعى، اتتيلا ومىردەن وتكەننەن كەيىنگى جاعدايلار دا كىتاپتا قىزىقتى باياندالادى.

وسى جايتتەرگە تولىق توقتالا كەلە، حۋنداردىڭ ەۋروپاعا كەلۋى قانداي جاعداي ورناتقانىن اشىپ كورسەتىپ، اۆتور «باتىس حۋندار ەۋروپادا وشپەس ءىز قالدىردى» دەپ قورىتادى.

كەلەسى بولىمدە حۋن مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ادامزات تاريحىندا الاتىن ورنى قاراستىرىلعان. اۆتور مۇندا وردانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن، حۋندار مەن تۇركى تىلدەرىنىڭ ساباقتاستىعىن، حۋن، قىپشاق، قازاق حالىقتارى اراسىن جالعاستىرىپ تۇرعان ەتنوگرافيالىق، مادەني جانە تۇرمىستىق سيپاتتاردى اشقان.

ءۇشىنشى بولىمدە حۋنداردىڭ جانە ولاردىڭ ۇرپاعى بوپ كەلەتىن ەجەلگى تۇركىلەردىڭ ەڭ كوپ قونىستانعان شىعىس تۇركىستان، موڭعوليا، التاي، قازاقستان، ورتا ازيا  جەرلەرىندەگى وبالاردان الىنعان زەرگەرلىك بۇيىمدار تاعدىرى، ءبىرىنشى پەتردىڭ ءسىبىر كوللەكتسياسى، ونىڭ تاريحى، 17-ءشى عاسىردان باستالعان ءسىبىر وبالارىن توناۋ تاريحى، قازاق جەرىندە سوۆەت زامانىندا جۇرگىزىلگەن  ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى باياندالادى.

ودان كەيىنگى بولىمدەر تىكەلەي اتتيلاعا ارنالىپتى. سامات كوشەنۇلى اتتيلانىڭ لاتىن، يسپان ادەبيەتتەرىندە، سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ، نەمىستىڭ باتىرلار جىرلارىندا قانداي ورىن العانىن، شىعىستىق باتىر بەينەسى ولاردا قالاي كورسەتىلگەنىن تاريحي شىندىقپەن سالىستىرا وتىرىپ قاراستىرعان ەكەن. ول فرانتسۋز، نەمىس دراماتۋرگيالارىندا جاسالعان اتتيلا وبرازىن تالداپ، نەمىس، يتاليان مۋزىكا ونەرىندە قالاي بەينەلەنگەنىن اڭگىمەلەيدى. اسىرەسە ايگىلى «ريگولەتتو»، «ترۋبادۋر»، «تراۆياتا»، «ايدا» سىندى وپەرالارىمەن ەسىمى الەمگە ءماشھۇر ۇلى كومپوزيتور دجۋزەپپە ۆەرديدىڭ «اتتيلا» وپەراسى جايىندا تانىمدى دا قىزىق تالداما جاسايدى. وپەرا 1846 جىلى ۆەنەتسيادا، سوۆەت زامانىندا بۋريات تەاترىندا، ماسكەۋدەگى ۇلكەن تەاتر ساحناسىندا قويىلعان ەدى.

اۆتور اعىلشىن، ورىس، قازاق ادەبيەتتەرىندەگى، فرانتسۋز، يسپان، يتاليان، تۇرك حالىقتارى بەينەلەۋ ونەرىندەگى  اتتيلا وبرازىنىڭ اشىلۋ جايىن بايانداپ، «سوڭعى جىلدارى قازاق ەلىندە حۋندار مەن اتتيلاعا تەك تاريح پەن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى عانا ەمەس، قىلقالام شەبەرلەرى دە كوڭىل بولە باستادى» دەپ جازدى.  مىسال رەتىندە تاشكەنتتە تۇراتىن قازاق سۋرەتشىسى ابدىمالىك بۇقارباەۆ سالعان «اتتيلا» پورترەتىن، الماتىلىق ارحيتەكتور، سۋرەتشى، ءمۇسىنشى ءامىرجان وماروۆ سومداعان «اتتيلا» سكۋلپتۋراسىن اتادى.

حۋن ورداسى تاريحىن جانە حۋنداردىڭ داڭقتى كوسەمى اتتيلانىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەۋروپادا از بولماعانىن ايتا وتىرىپ، اۆتور بۇل تاقىرىپتى كىتاپتىڭ بەسىنشى بولىمىندە تەرەڭ اشقان. ريم يمپەرياسى ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان شاقتان جانە يمپەريا قۇلاعان 5-ءشى عاسىردان باستاپ ءتۇرلى دەرەكتەر جازىپ قالدىرعان 4-ءشى–8-ءشى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن تاريحشىلاردى اتاي كەلىپ، 15-ءشى عاسىردان باستاپ ەۋروپادا اتتيلاتانۋ عىلىمى، ونىڭ ىشىندە ەكى ۇلكەن مەكتەپ – فرانتسۋز جانە نەمىس مەكتەپتەرى قالىپتاسقانىن اتاپ ايتادى دا، ولاردى ناقتى مىسالدارمەن ءتۇسىندىردى. حۋندار تاريحىن ۇزاق ۋاقىت بويى حريستيان دىنىندەگىلەردىڭ بۇرمالاپ كەلگەنىنە شولۋ جاسايدى. ەۋروپا تورىندە ءادىل پاتشالىق قۇرعان، ادال ديپلومات بولعان اتتيلانى حريستيان تاريحشىلارى ءوز تاراپتارىنان ونى جاعىمسىز ەتىپ كورسەتۋدەن تانباعان ارەكەتتەرىن توقتاتقان ەمەس، بىراق «حريستيان الەمى قانشا ايىپتاسا دا، اتتيلانى الەم تاريحى مەن مادەنيەتىنەن الىپ تاستاي المادى. شىندىق جەڭدى»، – دەيدى اۆتور.

اتتيلاتانۋشى وتەنيازوۆ حۋنداردىڭ ادامزات تاريحىنداعى ورنى مەن ءرولى 18-ءشى عاسىردان باستاپ ءبىرشاما ءادىل زەرتتەلە باستاعانىن، ال 1856 جىلى پاريجدە ەكى توم بولىپ جارىق كورگەن امادەي تيەرريدىڭ «اتتيلا جانە ونىڭ ءىزباسارلارىنىڭ تاريحى» اتتى زەرتتەۋى اتتيلاتانۋ ماسەلەسى بويىنشا شىن مانىندەگى رەۆوليۋتسيا جاساعانىن ەڭبەگىندە اتاپ ايتتى. تيەرري ۇزاق جىلدارعى ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىن اتتيلا ەسىمى ادامزات تاريحىنداعى ۇلى ادامدار الەكساندر ماكەدونسكي مەن يۋلي تسەزار قاتارىنان ورىن الدى دەگەن تۇجىرىممەن تۇيىندەدى، ول حريستيان ءدىنى اسەرىمەن حۋنداردى كۇيرەتكىشتەر، جاۋىزدار كەيپىندە كورسەتۋ ماقساتىمەن جازىلعان باسقا زەرتتەۋلەردىڭ ءبارىن جوققا شىعاردى، ءسويتىپ اتتيلا ەسىمىن ەۋروپالىق زەرتتەۋشىلەردىڭ سىڭارجاق ايىپتاۋلارىنان باتىل اراشالاپ الدى دەپ كورسەتتى.

كىتابىنىڭ ەپيلوگى ورنىنا «اتتيلانىڭ ارمانى» دەپ بەرگەن قورىتىندى سوزىندە سامات كوشەنۇلى اتاقتى تاريحي كەيىپكەرى «دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋدى ارمانداعان بولاتىن» دەپ، بۇعان ونىڭ ريم قالاسىندا ءبىلىم الۋى، رەسپۋبليكالىق ءريمنىڭ ءىلىم-ءبىلىمى مەن ارحيتەكتۋراسىنىڭ قارىشتاپ دامىعانىن ءوز كوزىمەن كورۋى  سەبەپ بولعانىن ايتقان.

ول حۋن ورداسى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ۋارحۋن (ارعىن) قاعاناتى ەۋروپا جەرىندە ءۇش عاسىر ات ويناتقانىن، ال باتىستا دا كورىنىس بەرگەن ازياداعى حۋن ۇرپاقتارى قۇرعان تۇرك قاعاناتى، حازار، وسمان يمپەرياسى، جوشى ۇلىسى (ۇلىع ۇلىس، التىن وردا) ادامزات تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعانىن ايتا كەلە، 15-ءشى عاسىردا حۋن ورداسىنىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى قازاق مەملەكەتى تۋعانىنا توقتالعان. ءسويتىپ عالىم وتەنيازوۆ اتتيلا ارمانداعان دەموكراتيالىق مەملەكەتتى مىڭ جىلدان كەيىن بولسا دا قازاقتار قۇردى دەپ قورىتادى. التىن وردانىڭ ارقاسىندا پايدا بولعان رەسەي يمپەرياسى كوپ جىلدار قاستاندىق جاساپ ءجۇرىپ قۇلاتقان قازاق حاندىعى «شىن مانىندە جاڭا زاماننىڭ ءىنجۋ-مارجانى»، «ناعىز دەموكراتيالى مەملەكەت» بولاتىن دەيتىن تۇجىرىم جاسايدى.

بۇعان دالەل رەتىندە سامات كوشەنۇلى مەملەكەتتەگى حان بيلىگىنىڭ شەكتەۋلى بولعانىن، حاننىڭ سايلانبالى لاۋازىم ەكەنىن، ونى جالپى حالىق ەمەس، رۋباسىلار، بيلەر سايلاپ تۇرعانىن، مەملەكەتتى ءىس جۇزىندە بيلەر ينستيتۋتى باسقارعانىن، وعان حاننىڭ قاراجات، اسكەر جيناۋ، زاڭ شىعارۋ، قىلمىسكەردى جازالاۋ ماسەلەلەرىندە ارقاشان تاۋەلدى بولعانىن كەلتىرەدى. بۇل تاقىرىپقا، جالپى قازاق حاندىعىنا قاتىستى جارىققا شىعىپ جاتقان ونىڭ كوپتەگەن تىڭ جاڭالىقتارى بار اسا قۇندى ماقالالارى اتاقتى اكادەميكتەر الكەي مارعۇلان مەن سالىق زيمانوۆتىڭ ماقۇلداۋى مەن قولداۋىنا بولەنىپ تۇرعان-تىن.

وسىلاردى، ياعني ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ اسا كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن سارالاساق – وتەنيازوۆتىڭ عىلىمداعى ناعىز كۇرەسكەر، قوعام قايراتكەرى ەكەنىنە كوزىمىز جەتە تۇسەدى. تىلگە تيەك بوپ تۇرعان ەڭبەگىندە ول ەۋروپا تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان ازيالىق تۇرك اتتيلانىڭ ءوز زامانىندا ورىنداي الماي كەتكەن ارمانى قازاق ورداسىندا جۇزەگە استى دەگەن قورىتىندى جاسايدى. اتتيلاعا قاتىستى قۇندى مالىمەتتەردى ساراپتاي وتىرىپ، حۋنداردىڭ مادەنيەتىن، ادەت-عۇرپىن، قارۋ-جاراعىن، قولدانعان ىدىس-اياعىن، ۇلتتىق تاعامدارىن قاراستىرا كەلە، ولاردى بۇگىنگى كۇنگى قازاق ەتنوگرافياسىمەن سالىستىرىپ، كوپتەگەن ۇقساستىقتار مەن ساباقتاستىقتار تاپقانىن ناقتى كورسەتەدى.

وسىناۋ ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ قورىتىندىسىندا عالىم: «...بابالارىمىزدىڭ داڭقى اسا بيىك بولسا دا ءالى كۇنگە دەيىن تاريحىن ەۋروپا فيلوسوفتارىنىڭ كوزقاراسىمەن وقىتىپ ءجۇرمىز»، – دەگەن قىنجىلىس ءبىلدىردى. نەگىزگى ويىن: «حۋندار مەن ولاردىڭ قالىڭ ۇرپاقتارى – تۇرك حالىقتارىنىڭ تاريحى ەۋروپا تاريحىندا اسا قوماقتى ورىن الاتىنىن ماقتانىشپەن ايتۋعا مىندەتتىمىز»، – دەپ ءتۇيدى. قوس قولىمىزدى كوتەرىپ قولداۋعا تۇرارلىق ءسوز.

جاڭا زامانعى سولاقاي ساياساتشىل ءھام قاتەرلى بۇرمالاۋشىلارعا، الدەقاشان ۇمىت بولۋعا ءتيىس ۇلىدەرجاۆالىق سانادان ارىلماي، قازاقتىڭ جەر-سۋىن «ورىس حالقىنىڭ سىيلىعى» دەگەن جالعان تۇجىرىمدى جالاۋلاتىپ، قۇددى الەمنىڭ جارىلقاۋشىسى ءبىر وزدەرى بوپ كورىنۋگە تىرىساتىن  اسىرەۇلتشىل، كوپشىلىككە تۇسىنىكتى قازىرگى تەرمينمەن ايتقاندا – كادىمگى يمپەرياشىل وزبىر شوۆينيستەرگە قارسى قوياتىن تاريحي ءبىلىم وسى مونوگرافيادا تۇنىپ تۇر.

ىزدەنىمپاز، ەڭبەكقور زەرتتەۋشى، تاماشا عالىم سامات وتەنيازوۆتىڭ اتتيلا جايىنداعى ىرگەلى ەڭبەگى وسىنداي ويعا جەتەلەيدى. كىتاپ «اتتيلا جانە ونىڭ ەۋرازيا تاريحىنداعى ورنى» دەگەن اتاۋمەن «اتامۇرا» باسپاسىنان 2023 جىلى  ەكى توم بوپ باسىلىپ شىعىپ، قالىڭ وقىرمانعا جول تارتقان. بۇگىندە ونىڭ وقىرماندارعا رۋحاني ازىق بەرىپ، ولاردىڭ وتانشىلدىق سەزىمدەرىن ۇشتاي تۇسۋىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ جاتقانىنا كۇمان جوق.

بۇل كۇندەرى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «الەم ادەبيەتى مەن مادەنيەتىندەگى اتتيلا تۇلعاسى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋگە دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. جاقىندا اقپاراتتىق حات جاريا بولدى، وندا كونفەرەنتسيانىڭ «بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، عالىم-تاريحشى جانە قوعامتانۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، بەلگىلى اۋدارماشى، يسپان ءتىلىنىڭ مامانى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، مادريد (يسپانيا) ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سامات كوشەنۇلى وتەنيازوۆتىڭ 75 جىلدىق مەرەيتويىنا» ارنالىپ وتىرعانى ايتىلىپتى. بارەكەلدى دەيسىڭ. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەڭبەگى ەلەنە قويماي،  ءالى دە ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الا الماي كەلە جاتقان ءبىلىمپاز، ەڭبەكقور تاريحشى-عالىمعا كورسەتىلمەك بۇل قۇرمەت كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى. قازاق تاريحىنىڭ ۇلكەن مامانى، بەلگىلى اتتيلاتانۋشى سامات كوشەنۇلىنا مەرەيلى جاسىنا وراي وسى شاعىن جازبامىزبەن قۇتتىقتاۋ جولداي وتىرىپ، قۇرمەتتى عالىمنىڭ ەڭبەگى جارقىراپ جانا بەرسىن دەپ شىن جۇرەكتەن تىلەك بىلدىرەمىز.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى

Abai.kz