Býgin 16 nauryz, Otbasy qúndylyqtary kýni qútty bolsyn!

Býgin, elimizde «Shanyraq kýni» atalyp ótude. Búl kýni elimizde otbasylyq qúndylyqtar men últtyq salt‑dәstýrimiz keninen nasihattalady. Búl – kóp últtar mekendegen Qazaqstan halqyna qazaq mәdeniyeti men dәstýrin tanytudyng erekshe kórinisi. Osyghan say, redaksiyamyzgha psihologiya ghylymdarynyng kandidaty, «International  Institute of  Differential  Psychology» institutynyng Qúrmetti professory (Berliyn) Esimbekova Baqyt Orazayqyzyn shaqyryp otyrmyz.

Suret: Spiykerding jeke múraghatynan alyndy.

Ábdirashit Bәkirúly:

– Baqyt Orazayqyzy, әr halyqtyng ózindik damu erekshelikteri әrtýrli. Búl erekshelikter qanday, neden túrady? Ár halyqtyng óz dәstýr‑salty, dýniyetanymy, nanym‑senimi, óneri, kiyim kii ýlgisi, onyng ómir sýru qalyby, tabighy arealy bar. Soghan say әrbir halyqtyng otbasylyq instituty qalyptasady. Osy túrghyda óz oiynyzben bólisseniz.

Baqyt Orazayqyzy:

– Dúrys aitasyz,  otbasylyq institut ir halyqtyng óz memleketining shaghyn kóshirmesi dese bolady. Onyng túraqtylyghy – otbasylyq qúndylyqtardyng әuletten-әuletke, úrpaqtan-úrpaqqa múra retinde auysa otyryp, jýielenip ornyghuynda. Sol arqyly halyqtyq kelbet qalyptasady. Múnday tarihy damu qazaq halqynda HIH ghasyr men HH ghasyr basyna deyin jalghasyp, negizinen «dara (shaghyn) otbasy» týrinde boldy. Al, «dara otbasynda» patriarhaldy qauymynyng kóptegen sipattary saqtalady. Biraq, Kenes zamanynda, әsirese, újymdyq sharuashylyqtar qúryluymen búl tiptes otbasylyq instituty kýshin joya bastaghan. Oghan negizgi sebep: sayasiy‑әleumettik, ekonomikalyq, túrmystyq faktorlar edi. Degenmen, otbasylyq ýlgide birqatar arhetiptik belgiler әli de saqtaluda: ol ‑  «ata balasy» úghymynyng boluy. Óitkeni, «ata balasy» degen týsinik – úrpaq sabaqtastyghyn, onyng әuletke ainaluynyng kórinisi. Býginde ol jalpyúlttyq sipatqa qaray auysyp keledi. Sebebi, elimizding tәuelsizdik aluymen birge, endi otbasylyq dengeydegi qúndylyqtardy últtyq dengeydegi qúndylyqtar almastyruda. Memleketimizding irgetasy berik boluy ýshin búl asa qajet ýrdis.

Ábdirashit Bәkirúly:

– Endeshe, búdan «memleket otbasylyq institutynyng damuyna mýddeli» degen qorytyndy shyqpay ma?

Baqyt Orazayqyzy:

– Áriyne, otbasy - ol әleumettik institut. Ol – qoghamdaghy әleumettik normany, tәrtip ýlgilerin, qandyq jәne nekelik qarym-qatynasty retteushi, tәrbie normalaryn, qúndylyqtardy jetkizushi, tekti jalghastyrushy institut. Mysaly, psiholog retinde men balalardyng óz eng qúpiya oilarymen, syrlarymen ata-anasymen bólisetinin atap ótkim keledi. Qazaqtyng «Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» degen maqaly osyghan menzeydi. Belgili ghalym A.E.Izmailov: «Otbasyda alghashqy tuystyq sezim qalyptasady. Soghan say shaghyn újymdyq qatynas ornaydy. Áke men ananyng tәrbie beru әreketi men әdisteri, otbasylyq qúpiyalar men syr etip qana aitugha bolatyn nәrseler jýielenip, ornyghady. Búl – jalpy sipatqa ie bola otyryp, óz kezeginde, halyqtyq pedagogikany qalyptastyrady» dep jazghan.

Halyqtyq pedagogika otbasy qúndylyqtaryn qalyptastyru negizi. Olar: ana tilin mengeru; ózara syilastyq pen týsinistikke ýiretu; otbasylyq ereje men onyng saqtaluyn qadaghalau; densaulyq pen salauattylyqty saqtau; otbasylyq qúpiya syrlardy jariya etpeu; enbek etuge jәne bilim alugha ýiretu; mahabbat pen baqyt turaly ong týsinikti jetkizu. Otbasy – adam ýshin eng jyly oryn. Qazaq ony «Shanyraq» dep ataghan.

Deytúrghanmen, otbasyn qúru jәne otbasylyq qarym-qatynas óte kýrdeli ýrdis. Búl jeke dara iske aspaydy. Múnda qarym‑qatynas jýiesine últtyq dәstýr men mәdeniyet, ruhaniyat kirigui manyzdy. Memleket osy qajettikti ýnemi qadaghalap, qamtamasyz etip otyru jauapkershiligin óz moynyna alady. Osynyng bәri óz kezeginde otbasy qarym-qatynasynyng jýiesin qalyptastyrdy.

Ábdirashit Bәkirúly:

– Búl jýie qazaq halqynda «kórgendi jerding balasy», «ýlgili otbasy», «tektiden tughan» jәne t.t. kórnekti sózdermen sipattalady. Osy turaly ne aitugha bolady?

Baqyt Orazayqyzy:

– Tәrbie balalyq shaqpen shektelmeydi: ol adamnyng býkil ómirinde  jalghasady jәne ol ony ústanuy tiyis. Biraq, jastyq shaqtaghy tәrbiyeni eshtene almastyra almaydy. Adam belsendi ómirge jetken son, ózine qajetti moralidyq iykemdilikke ie bolady, yaghni, «mәdeniyettenedi». Eger, ol qoghamdyq progreske baghyttalsa – jaqsylyq, adam ózimshildikke barmaydy. Biraq búl jetkiliksiz: eger onyng ýzdiksizdigi saqtalmasa, onda tәrbiyening kemshindigi bayqalady. Yaghni, «qoghamdyq adam» ómir boyy «moralidyq oqudan» ýzilmeui tiyis, onyng jaqsylyghyn da kóre alatyn boluy tiyis. Demek, alghashqy adamgershilik tәrbie adamdardyng býkil ómirinde toqtamauy kerek.

Ábdirashit Bәkirúly:

– Otbasy týrleri turaly ne aitugha bolady?

Baqyt Orazayqyzy:

– Býgingi qoghamdaghy otbasylaryn zertteushiler bylay toptastyrady:

1. Kәdimgi otbasy – ata-anasy jәne solardyng ghana balalary;

2. Keneygen otbasy – júbaylardyng әke-sheshesi, olardyn  bauyrlary, birge tughan tuystary. 

Kәdimgi otbasylardyng bәri birdey monogamdyq bolmaydy. Monogamdyq otbasy bir kýieu men bir әielden qúrylghan otbasy. Monogamdyq otbasyna qarama-qarsy otbasyn poligamiyalyq deydi.

Poligamiyalyq otbasy – yaghny bir erkekting resmy rúqsat etilgen birneshe әielining boluy (әlemde shamamen 193 memlekette rúqsat etilgen); Poliandriyalyq (siyrek kezdesetin qúbylys) ‑ bir әiel birneshe erkekpen túrady (әlemde 2 memlekette bar).

Ábdirashit Bәkirúly:

– Poliandriyalyq deysiz be... Súmdyq, pәlesinen aulaq ketsin!

Baqyt Orazayqyzy:

– IYә, aulaq bolghany jón. Búl, negizi, jabayylyq qalypta, adamzat órkeniyetinen oqshau qalyp, býginde ghana «araldyq memleket» statusyndaghy elde ghana saqtaluy mýmkin. Bolmasa, órkeniyetti elderding bәri derlik «monogamdy otbasy» bolyp keledi. Sebebi, tek osy jaghday ghana últ pen halyqtyn, memleketting mәdeniy‑ruhany túraqty damuyna ontayly. Júbaylardyng nekege túruy men ómirge әkelgen balalaryn birge ósirui, olardy qoghamgha dayyndauy, psihologiyalyq‑fiziologiyalyq jaghynan qauipsizdikterin qamtamasyz etui, qogham mәdeniyetine say ruhany jәne morali normalaryn qalyptastyruy – monogamdyq otbasyda әldeqayda sapaly jýzege asady. Al, «kóp әiel alu» rúqsat etilgen qoghamdar qazir qarqyndy damyp bara jatqan adamzat órkeniyetine ilese almay, ekinshi qatarda qalyp bara jatqany – sol sapanyng jetispeuinen tuyndaydy.  Shyndyq osy.

Ábdirashit Bәkirúly:

– Qazirgi qoghamdaghy otbasylyq sipaty qanday?

Baqyt Orazayqyzy:

– Men zertteu jýrgizgen uaqytta Qazaqstanda 2021 jylghy jýrgizilgen sanaq boyynsha nekede túrghan erler men әielderding sany 8,2 mln. jetken. Búl - 60,9 %, qayta neke qúrghandar - 9%, jesirler - 5,3%, ajyrasqandar - 5,8%, jalpy halyqtyng 28%-y ‑   ýilenbegender.

Sol kezde (2022 jyl) 140 myng otbasy qúryldy, onyng elu myny búzyldy. Otbasynyng búzyluy men ajyrasu sebepteri mynaday boldy:

1. Erli-zayyptylardyng bire­uining maskýnemdigi, nashaqor­lyghy – 61,7%.

2. Otbasyndaghy zorlyq-zom­bylyq (kýieuin/әielin, balasyn úru) – 51,1%.

3. Erli-zayyptylardyng opa­syzdyq jasauy – 47%.

4. Erli-zayyptylardyng bire­uining qúmar oiyndarmen әueste­nui – 38,4%.

5. Erli-zayyptylardyng bire­uining dәstýrli emes jynystyq kózqarasy – 22%.

Sonymen qatar, Qazaqstanda zang negizinde rúqsat etilmegen erte jastaghy nekelesuler 1%-gha deyin bolyp otyr eken. Búl qogham men ata-analary ýshin ýlken problema tudyryp otyr. (Últtyq bayandama.2022j).

Songhy jyldary tirkelmegen nemese «azamattyq» dep atalatyn nekening taralu ýrdisi bayqaluda. Osy qarym-qatynastaghy erli-zayyptylar bir-birine de, otbasy mýshelerine de jauapkershilikti resmy týrde ból­meydi. «Qazaqstandyq qoghamdyq damu instituty» jýrgizgen әleumettanulyq zertteu nәtiyjeleri respondentterding «azamattyq neke» qúbylysyna degen kózqarastaryn atap óte kele is jýzinde teng ýsh topqa bólingenin kórsetti: on, teris jәne beytarap. Jasy úlghayghan sayyn adamdar 61 jastan asqan eresek úrpaqty qospaghan­da, búl qúbylysqa ong kózqaras tanyta­tynyn atap ótken jón...

Ortasha alghanda barlyq jastaghy adamdardyng shamamen 25%-y ong pikirde bolsa jәne 30%-dan astamy azamattyq nekede túrugha beytarap qaraydy, yaghny qazaqstandyq qoghamda әrbir besinshi neke tirkelmeui mýmkin. Osylaysha, saualnama derekteri kórsetkendey saualnamagha qatysqan 29-60 jas aralyghyndaghy túrghyndar azamattyq nekeni ong qabyldaydy.

Tek, zeynetker nemese zeynetkerlik jastaghy eresek úrpaq otbasyna qatysty dәstýrli kózqarastargha ie ekendigin kórsetti.

Ábdirashit Bәkirúly:

– IYә, elimizde qazir osy baghytta jana zandar qabyldanyp, otbasylyq zorlyq‑zombylyqqa tyiym salu sharalary qarastyryluda. Biraq, elimizde otbasylyq ajyrasu әli de joghary dengeyde. Búl – elimizding bolashaqtaghy demografiyalyq ósuine zor ziyan keltirui mýmkin. Ol ýshin bizde túraqty otbasylyq negizin qalaytyn eleuli ózgerister qajet pe deymin. Sonyng eng manyzdysy – júmyssyzdyqty azaytu bolsa kerek. Materialdyq túrghyda tolyq otbasylarda kiykiljing kóp tumaydy. Sonymen birge, últtyq otbasylyq dәstýrdi jәne tәrbiyeni janghyrtu da asa manyzdy ma deymin. Siz qalay oilaysyz?

Baqyt Orazayqyzy:

– Tolyq kelisemin. Jәne, jogharyda besinshi punktte aitylghan jaghdaymen asa múqiyat júmystar jýrgizilui tiyis. Oghan qarsy túrugha pedagogtar men psihologtardy, qoghamdyq úiymdar júmyldyru qajet. Bolmasa, «órkeniyet osy eken» dep, bolashaqta últtyq negizden ajyrap qaluymyz mýmkin.

Ábdirashit Bәkirúly:

– IYә, otbasy tuystyq sýiispenshilikke negizdelip, mahabbat, syi-qúrmet, bereke-birlikke, adamy qúndylyqtardy, mәdeniyetti, tarihy múragerlikti, otbasylyq bereke-birligin saqtay otyryp, kez-kelgen eldin, últtyn, memlekettin damuynyng ólsheuishi bola alady.

Ángimenizge kóp rahmet. Birshama manyzdy derekter aittynyz dep oilaymyn.

Baqyt Orazayqyzy:

– Sizderge de sәttilik tileymin. Elimizdi kele jatqan Nauryz merekesimen qúttyqtaymyn!

Abai.kz