بۇگىن 16 ناۋرىز، وتباسى قۇندىلىقتارى كۇنى قۇتتى بولسىن!

بۇگىن، ەلىمىزدە «شاڭىراق كۇنى» اتالىپ وتۋدە. بۇل كۇنى ەلىمىزدە وتباسىلىق قۇندىلىقتار مەن ۇلتتىق ءسالت‑داستۇرىمىز كەڭىنەن ناسيحاتتالادى. بۇل – كوپ ۇلتتار مەكەندەگەن قازاقستان حالقىنا قازاق مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن تانىتۋدىڭ ەرەكشە كورىنىسى. وسىعان ساي، رەداكتسيامىزعا پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، «International  Institute of  Differential  Psychology» ينستيتۋتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى (بەرلين) ەسىمبەكوۆا باقىت ورازايقىزىن شاقىرىپ وتىرمىز.

سۋرەت: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– باقىت ورازايقىزى، ءار حالىقتىڭ وزىندىك دامۋ ەرەكشەلىكتەرى ءارتۇرلى. بۇل ەرەكشەلىكتەر قانداي، نەدەن تۇرادى؟ ءار حالىقتىڭ ءوز ءداستۇر‑سالتى، دۇنيەتانىمى، نانىم‑سەنىمى، ونەرى، كيىم كيۋ ۇلگىسى، ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ قالىبى، تابيعي ارەالى بار. سوعان ساي ءاربىر حالىقتىڭ وتباسىلىق ينستيتۋتى قالىپتاسادى. وسى تۇرعىدا ءوز ويىڭىزبەن بولىسسەڭىز.

باقىت ورازايقىزى:

– دۇرىس ايتاسىز،  وتباسىلىق ينستيتۋت ءىر حالىقتىڭ ءوز مەملەكەتىنىڭ شاعىن كوشىرمەسى دەسە بولادى. ونىڭ تۇراقتىلىعى – وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ اۋلەتتەن-اۋلەتكە، ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا رەتىندە اۋىسا وتىرىپ، جۇيەلەنىپ ورنىعۋىندا. سول ارقىلى حالىقتىق كەلبەت قالىپتاسادى. مۇنداي تاريحي دامۋ قازاق حالقىندا ءحىح عاسىر مەن حح عاسىر باسىنا دەيىن جالعاسىپ، نەگىزىنەن «دارا (شاعىن) وتباسى» تۇرىندە بولدى. ال، «دارا وتباسىندا» پاتريارحالدى قاۋىمىنىڭ كوپتەگەن سيپاتتارى ساقتالادى. بىراق، كەڭەس زامانىندا، اسىرەسە، ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتار قۇرىلۋىمەن بۇل تيپتەس وتباسىلىق ينستيتۋتى كۇشىن جويا باستاعان. وعان نەگىزگى سەبەپ: ساياسي‑الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، تۇرمىستىق فاكتورلار ەدى. دەگەنمەن، وتباسىلىق ۇلگىدە بىرقاتار ارحەتيپتىك بەلگىلەر ءالى دە ساقتالۋدا: ول ‑  «اتا بالاسى» ۇعىمىنىڭ بولۋى. ويتكەنى، «اتا بالاسى» دەگەن تۇسىنىك – ۇرپاق ساباقتاستىعىن، ونىڭ اۋلەتكە اينالۋىنىڭ كورىنىسى. بۇگىندە ول جالپىۇلتتىق سيپاتقا قاراي اۋىسىپ كەلەدى. سەبەبى، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىمەن بىرگە، ەندى وتباسىلىق دەڭگەيدەگى قۇندىلىقتاردى ۇلتتىق دەڭگەيدەگى قۇندىلىقتار الماستىرۋدا. مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەتاسى بەرىك بولۋى ءۇشىن بۇل اسا قاجەت ءۇردىس.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– ەندەشە، بۇدان «مەملەكەت وتباسىلىق ينستيتۋتىنىڭ دامۋىنا مۇددەلى» دەگەن قورىتىندى شىقپاي ما؟

باقىت ورازايقىزى:

– ارينە، وتباسى - ول الەۋمەتتىك ينستيتۋت. ول – قوعامداعى الەۋمەتتىك نورمانى، ءتارتىپ ۇلگىلەرىن، قاندىق جانە نەكەلىك قارىم-قاتىناستى رەتتەۋشى، تاربيە نورمالارىن، قۇندىلىقتاردى جەتكىزۋشى، تەكتى جالعاستىرۋشى ينستيتۋت. مىسالى، پسيحولوگ رەتىندە مەن بالالاردىڭ ءوز ەڭ قۇپيا ويلارىمەن، سىرلارىمەن اتا-اناسىمەن بولىسەتىنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. قازاقتىڭ «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەن ماقالى وسىعان مەڭزەيدى. بەلگىلى عالىم ا.ە.يزمايلوۆ: «وتباسىدا العاشقى تۋىستىق سەزىم قالىپتاسادى. سوعان ساي شاعىن ۇجىمدىق قاتىناس ورنايدى. اكە مەن انانىڭ تاربيە بەرۋ ارەكەتى مەن ادىستەرى، وتباسىلىق قۇپيالار مەن سىر ەتىپ قانا ايتۋعا بولاتىن نارسەلەر جۇيەلەنىپ، ورنىعادى. بۇل – جالپى سيپاتقا يە بولا وتىرىپ، ءوز كەزەگىندە، حالىقتىق پەداگوگيكانى قالىپتاستىرادى» دەپ جازعان.

حالىقتىق پەداگوگيكا وتباسى قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرۋ نەگىزى. ولار: انا ءتىلىن مەڭگەرۋ; ءوزارا سىيلاستىق پەن تۇسىنىستىككە ۇيرەتۋ; وتباسىلىق ەرەجە مەن ونىڭ ساقتالۋىن قاداعالاۋ; دەنساۋلىق پەن سالاۋاتتىلىقتى ساقتاۋ; وتباسىلىق قۇپيا سىرلاردى جاريا ەتپەۋ; ەڭبەك ەتۋگە جانە ءبىلىم الۋعا ۇيرەتۋ; ماحاببات پەن باقىت تۋرالى وڭ تۇسىنىكتى جەتكىزۋ. وتباسى – ادام ءۇشىن ەڭ جىلى ورىن. قازاق ونى «شاڭىراق» دەپ اتاعان.

دەيتۇرعانمەن، وتباسىن قۇرۋ جانە وتباسىلىق قارىم-قاتىناس وتە كۇردەلى ءۇردىس. بۇل جەكە دارا ىسكە اسپايدى. مۇندا قارىم‑قاتىناس جۇيەسىنە ۇلتتىق ءداستۇر مەن مادەنيەت، رۋحانيات كىرىگۋى ماڭىزدى. مەملەكەت وسى قاجەتتىكتى ۇنەمى قاداعالاپ، قامتاماسىز ەتىپ وتىرۋ جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز موينىنا الادى. وسىنىڭ ءبارى ءوز كەزەگىندە وتباسى قارىم-قاتىناسىنىڭ جۇيەسىن قالىپتاستىردى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– بۇل جۇيە قازاق حالقىندا «كورگەندى جەردىڭ بالاسى»، «ۇلگىلى وتباسى»، «تەكتىدەن تۋعان» جانە ت.ت. كورنەكتى سوزدەرمەن سيپاتتالادى. وسى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

باقىت ورازايقىزى:

– تاربيە بالالىق شاقپەن شەكتەلمەيدى: ول ادامنىڭ بۇكىل ومىرىندە  جالعاسادى جانە ول ونى ۇستانۋى ءتيىس. بىراق، جاستىق شاقتاعى تاربيەنى ەشتەڭە الماستىرا المايدى. ادام بەلسەندى ومىرگە جەتكەن سوڭ، وزىنە قاجەتتى مورالدىق يكەمدىلىككە يە بولادى، ياعني، «مادەنيەتتەنەدى». ەگەر، ول قوعامدىق پروگرەسكە باعىتتالسا – جاقسىلىق، ادام وزىمشىلدىككە بارمايدى. بىراق بۇل جەتكىلىكسىز: ەگەر ونىڭ ۇزدىكسىزدىگى ساقتالماسا، وندا تاربيەنىڭ كەمشىندىگى بايقالادى. ياعني، «قوعامدىق ادام» ءومىر بويى «مورالدىق وقۋدان» ۇزىلمەۋى ءتيىس، ونىڭ جاقسىلىعىن دا كورە الاتىن بولۋى ءتيىس. دەمەك، العاشقى ادامگەرشىلىك تاربيە ادامداردىڭ بۇكىل ومىرىندە توقتاماۋى كەرەك.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– وتباسى تۇرلەرى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

باقىت ورازايقىزى:

– بۇگىنگى قوعامداعى وتباسىلارىن زەرتتەۋشىلەر بىلاي توپتاستىرادى:

1. كادىمگى وتباسى – اتا-اناسى جانە سولاردىڭ عانا بالالارى;

2. كەڭەيگەن وتباسى – جۇبايلاردىڭ اكە-شەشەسى، ولاردىڭ  باۋىرلارى، بىرگە تۋعان تۋىستارى. 

كادىمگى وتباسىلاردىڭ ءبارى بىردەي مونوگامدىق بولمايدى. مونوگامدىق وتباسى ءبىر كۇيەۋ مەن ءبىر ايەلدەن قۇرىلعان وتباسى. مونوگامدىق وتباسىنا قاراما-قارسى وتباسىن پوليگاميالىق دەيدى.

پوليگاميالىق وتباسى – ياعني ءبىر ەركەكتىڭ رەسمي رۇقسات ەتىلگەن بىرنەشە ايەلىنىڭ بولۋى (الەمدە شامامەن 193 مەملەكەتتە رۇقسات ەتىلگەن); پولياندريالىق (سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس) ‑ ءبىر ايەل بىرنەشە ەركەكپەن تۇرادى (الەمدە 2 مەملەكەتتە بار).

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– پولياندريالىق دەيسىز بە... سۇمدىق، پالەسىنەن اۋلاق كەتسىن!

باقىت ورازايقىزى:

– ءيا، اۋلاق بولعانى ءجون. بۇل، نەگىزى، جابايىلىق قالىپتا، ادامزات وركەنيەتىنەن وقشاۋ قالىپ، بۇگىندە عانا «ارالدىق مەملەكەت» ستاتۋسىنداعى ەلدە عانا ساقتالۋى مۇمكىن. بولماسا، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءبارى دەرلىك «مونوگامدى وتباسى» بولىپ كەلەدى. سەبەبى، تەك وسى جاعداي عانا ۇلت پەن حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ مادەني‑رۋحاني تۇراقتى دامۋىنا وڭتايلى. جۇبايلاردىڭ نەكەگە تۇرۋى مەن ومىرگە اكەلگەن بالالارىن بىرگە ءوسىرۋى، ولاردى قوعامعا دايىنداۋى، پسيحولوگيالىق‑فيزيولوگيالىق جاعىنان قاۋىپسىزدىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋى، قوعام مادەنيەتىنە ساي رۋحاني جانە مورال نورمالارىن قالىپتاستىرۋى – مونوگامدىق وتباسىدا الدەقايدا ساپالى جۇزەگە اسادى. ال، «كوپ ايەل الۋ» رۇقسات ەتىلگەن قوعامدار قازىر قارقىندى دامىپ بارا جاتقان ادامزات وركەنيەتىنە ىلەسە الماي، ەكىنشى قاتاردا قالىپ بارا جاتقانى – سول ساپانىڭ جەتىسپەۋىنەن تۋىندايدى.  شىندىق وسى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– قازىرگى قوعامداعى وتباسىلىق سيپاتى قانداي؟

باقىت ورازايقىزى:

– مەن زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ۋاقىتتا قازاقستاندا 2021 جىلعى جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا نەكەدە تۇرعان ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ سانى 8,2 ملن. جەتكەن. بۇل - 60,9 %، قايتا نەكە قۇرعاندار - 9%، جەسىرلەر - 5,3%، اجىراسقاندار - 5,8%، جالپى حالىقتىڭ 28%-ى ‑   ۇيلەنبەگەندەر.

سول كەزدە (2022 جىل) 140 مىڭ وتباسى قۇرىلدى، ونىڭ ەلۋ مىڭى بۇزىلدى. وتباسىنىڭ بۇزىلۋى مەن اجىراسۋ سەبەپتەرى مىناداي بولدى:

1. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىرە­ۋىنىڭ ماسكۇنەمدىگى، ناشاقور­لىعى – 61,7%.

2. وتباسىنداعى زورلىق-زوم­بىلىق (كۇيەۋىن/ايەلىن، بالاسىن ۇرۋ) – 51,1%.

3. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ وپا­سىزدىق جاساۋى – 47%.

4. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىرە­ۋىنىڭ قۇمار ويىندارمەن اۋەستە­نۋى – 38,4%.

5. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىرە­ۋىنىڭ ءداستۇرلى ەمەس جىنىستىق كوزقاراسى – 22%.

سونىمەن قاتار، قازاقستاندا زاڭ نەگىزىندە رۇقسات ەتىلمەگەن ەرتە جاستاعى نەكەلەسۋلەر 1%-عا دەيىن بولىپ وتىر ەكەن. بۇل قوعام مەن اتا-انالارى ءۇشىن ۇلكەن پروبلەما تۋدىرىپ وتىر. (ۇلتتىق بايانداما.2022ج).

سوڭعى جىلدارى تىركەلمەگەن نەمەسە «ازاماتتىق» دەپ اتالاتىن نەكەنىڭ تارالۋ ءۇردىسى بايقالۋدا. وسى قارىم-قاتىناستاعى ەرلى-زايىپتىلار ءبىر-بىرىنە دە، وتباسى مۇشەلەرىنە دە جاۋاپكەرشىلىكتى رەسمي تۇردە ءبول­مەيدى. «قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى» جۇرگىزگەن الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرى رەسپوندەنتتەردىڭ «ازاماتتىق نەكە» قۇبىلىسىنا دەگەن كوزقاراستارىن اتاپ وتە كەلە ءىس جۇزىندە تەڭ ءۇش توپقا بولىنگەنىن كورسەتتى: وڭ، تەرىس جانە بەيتاراپ. جاسى ۇلعايعان سايىن ادامدار 61 جاستان اسقان ەرەسەك ۇرپاقتى قوسپاعان­دا، بۇل قۇبىلىسقا وڭ كوزقاراس تانىتا­تىنىن اتاپ وتكەن ءجون...

ورتاشا العاندا بارلىق جاستاعى ادامداردىڭ شامامەن 25%-ى وڭ پىكىردە بولسا جانە 30%-دان استامى ازاماتتىق نەكەدە تۇرۋعا بەيتاراپ قارايدى، ياعني قازاقستاندىق قوعامدا ءاربىر بەسىنشى نەكە تىركەلمەۋى مۇمكىن. وسىلايشا، ساۋالناما دەرەكتەرى كورسەتكەندەي ساۋالناماعا قاتىسقان 29-60 جاس ارالىعىنداعى تۇرعىندار ازاماتتىق نەكەنى وڭ قابىلدايدى.

تەك، زەينەتكەر نەمەسە زەينەتكەرلىك جاستاعى ەرەسەك ۇرپاق وتباسىنا قاتىستى ءداستۇرلى كوزقاراستارعا يە ەكەندىگىن كورسەتتى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– ءيا، ەلىمىزدە قازىر وسى باعىتتا جاڭا زاڭدار قابىلدانىپ، وتباسىلىق زورلىق‑زومبىلىققا تىيىم سالۋ شارالارى قاراستىرىلۋدا. بىراق، ەلىمىزدە وتباسىلىق اجىراسۋ ءالى دە جوعارى دەڭگەيدە. بۇل – ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى دەموگرافيالىق وسۋىنە زور زيان كەلتىرۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن بىزدە تۇراقتى وتباسىلىق نەگىزىن قالايتىن ەلەۋلى وزگەرىستەر قاجەت پە دەيمىن. سونىڭ ەڭ ماڭىزدىسى – جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋ بولسا كەرەك. ماتەريالدىق تۇرعىدا تولىق وتباسىلاردا كيكىلجىڭ كوپ تۋمايدى. سونىمەن بىرگە، ۇلتتىق وتباسىلىق ءداستۇردى جانە تاربيەنى جاڭعىرتۋ دا اسا ماڭىزدى ما دەيمىن. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

باقىت ورازايقىزى:

– تولىق كەلىسەمىن. جانە، جوعارىدا بەسىنشى پۋنكتتە ايتىلعان جاعدايمەن اسا مۇقيات جۇمىستار جۇرگىزىلۋى ءتيىس. وعان قارسى تۇرۋعا پەداگوگتار مەن پسيحولوگتاردى، قوعامدىق ۇيىمدار جۇمىلدىرۋ قاجەت. بولماسا، «وركەنيەت وسى ەكەن» دەپ، بولاشاقتا ۇلتتىق نەگىزدەن اجىراپ قالۋىمىز مۇمكىن.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– ءيا، وتباسى تۋىستىق سۇيىسپەنشىلىككە نەگىزدەلىپ، ماحاببات، سىي-قۇرمەت، بەرەكە-بىرلىككە، ادامي قۇندىلىقتاردى، مادەنيەتتى، تاريحي مۇراگەرلىكتى، وتباسىلىق بەرەكە-بىرلىگىن ساقتاي وتىرىپ, كەز-كەلگەن ەلدىڭ، ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ دامۋىنىڭ ولشەۋىشى بولا الادى.

اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت. ءبىرشاما ماڭىزدى دەرەكتەر ايتتىڭىز دەپ ويلايمىن.

باقىت ورازايقىزى:

– سىزدەرگە دە ساتتىلىك تىلەيمىن. ەلىمىزدى كەلە جاتقان ناۋرىز مەرەكەسىمەن قۇتتىقتايمىن!

Abai.kz