Ómirdi algha sýireytin ghylym-bilim desek, onyng eki baghyty baryn bәrimiz de bilemiz. Qoghamgha sonyn, yaghny gumanitarlyq,  әlde qoldanbaly ghylymnyng qaysysy manyzdy degen súraqqa, әriyne, birbetkeyli jauap beruge bolmaydy. Ómirden alatyn ekeuining de orny bólek!

Osman imperiyasy qúldyrap, Egiypet óz aldyna bólinip memleket bolugha úmtylghan tústa belgili súltan, Evropadan sonshalyqty artta qalyp qalghandy ornyna keltirmek bolyp, «әskeri, injenerlik ghylymdardan basqasynyng týkke de qajeti joq» dep tapqany, elding qaryshtap algha ketuin alyp kelmedi! Olay bolsa qoghamgha oy tastaytyn pәlsapa, fantastika, tarih t.b. ghylymdardyng da ómirge óte qajet bolghany ghoy. Degenmen, kýndelikti ómirde, ghylymiy-tehnikalyq progresting aldygha jýruine qoldanbaly ghylymdardyng alatyn orny bólek, yaghny iydeya basqa da, ony iske asyru basqa degimiz keledi. Qazirgi qazaq qoghamyndaghy jastargha sóz emes, naqty bilimdi iygeru aldynghy orynda degimiz keledi.

Kóptegen ghylym týrleri Islamnyng «Altyn dәuirinde» tuyndady desek te, Shoqan zamanynda qazaq qoghamy ómirden artta qalghan, túralaghan kezeng ekenine de dau joq, sondyqtan úly ghalymymyzdyng oishyldyq qana emes, naqty ghylymnyng kóptegen týrlerin tamasha mengerip, keyingilerge baghyt kórsetken ghalamat enbegi turaly birer sóz aita ketu artyq emes bolar.

...Áskeri, barlaushylyq ónerge óte qajetti kartografiya, topografiya desek, búl baghytta Shoqannyng syzghan kartalary ózining dәldigimen qazirgilerdi de tang qaldyrady. Áriyne, Shoqannyng kóp jaghdayda kompastan basqa, niyveliyr, teodolit t.b. geodeziyalyq qúraldardy ózimen birge alyp jýruge, qoldanugha mýmkindigi de bolghan joq, sonyng ózinde boyyndaghy tuma talantqa qosa, suretshilik ónerdi, matematika men geometriyany jete mengergenining arqasynda, tabighattaghy ara-qashyqtyq, biyiktik, masshtab t.b. belgilerdi erekshe sezine bilgendigi sózsiz. Birde qyzyghyp, Shoqan syzghan kartanyng bir fragmentin qazirgi geografiyalyq kartamen salystyryp kórgenimde, ondaghy elementterding óte dәldikpen týsirilgenin bayqaghanda qanday oida bolghanymyz týsinikti shyghar. «Áskery is» kafedrasynda sekseninshi jyldary karta syzu jóninde biraz dәris alyp, praktikalyq tәjiriybeler jasaghanbyz, onyng qanshalyqty mashaqatty, asa bir yjdahatty qajet etetindigin sol kezde bayqaghanbyz da. Sovettik kezende aerofototýsiru keninen qoldanyldy, qazir kosmostyq jerserikteri arqyly beriletin baghdarlamalar, internet jýiesi arqyly karta jasau esh qiyndyq tudyrmas ta, al, osylarmen salystyra qaray otyryp, ótken kezendegi atpen, arbamen jýrip Shoqannyng jasaghan enbegining ghajap ekenin sezinuge bolady. Jalpy alghanda kartografiyany ghylymnyng anasy desek, ony mengeru ýshin jogharyda aitqan ghylym salalarynan basqa, astronomiya, toponimika, onomastika, mәdeniyettanu siyaqty t.b. týrlerin de jete bilui qajet ekendigi týsinikti bolar...

...Qazirgi kýnde Jetisudyng soltýstik-shyghys ónirindegi kóldi-suly aimaq «Balqash-Alakól basseyni» atalady. Osy atau beker qalyptaspasa kerek, óitkeni, shyghys jaqtaghy Balqash kólining túzdy, miyneraldy suy, qay jaghynan bolsyn, Alakólding suyna óte úqsas. Endigi aitpaghymyz, osy kólderding baghzy bir zamanda bir su resurstaryn týzip, birtútas kól bolghany turaly teoriyany alghash ret Shoqan aityp, jazghan. Olay bolsa búl mysal, Shoqannyng gidrosfera salasyndaghy gidrologiya,  gidrogeologiya pәn-taqyryptarynan jaqsy habary bolyp, tereng mengerdigin kórsetedi.

...Toqsanynshy jyldardyng basynda audanymyzgha gollandiyalyq (qazirgishe aitsaq investorlar) mamandardyng kelgeni bar, «tabighattarynyz tamasha, auyl sharuashylyghyna óte qolayly eken, biraq, mýlde qate iygeripsizder, osy jerler zerttelip, ghylymy taldau jasalghan ba» degen maghynada súraq qoydy. Qarsy alushylardyng ishinen men jauap berdim, oiymda eshteme joq, «búl jerlerding agrohimiyalyq, topyraqtanu kartalary jasalghan. Ana tau basynan beri qarasanyzdar Alipilik shalghyndardan bastap kezektesken  klimattyq beldeulerdi kóresizder, topyraqtyng qarasynan bastap, súr, solghyn kashtan týrine deyin auysqandaryn bayqaysyzdar. Myna biz túrghan jer tau etegi ayaqtalyp, shóleyt-dala-aridtik zona bastalghan aimaq. Topyraq týrine, qúramyna kelsek, әne bir jargha qarap, bәrin bayqaugha bolady, yaghny aldymen dernina, gumusty qabat, odan tómen topyraq týzushi less suglinoktary, qúmdy-qiyrshyqtarmen alluvialidi-deluvialidi shógindilerdi kóresizder...» dep aityp túrghanmyn, ózara bas shayqasyp, bir-birine sybyrlay qaldy. Týsindirgendikteri, «barlyghyn bile túra nege ekonomikalyq túrghydan tiyimdi jobalardy iygermeysizder, shynymyzdy aitsaq, sizder osynsha zattardy biledi dep oilaghan joqpyz...» deydi.

Bizdi qoyshy, oqyghanymyzdy aittyq, al osydan eki ghasyr búryngha juyq uaqyttaghy bozbala jastaghy Shoqannyng jýrgen jerlerindegi jan-januar, qústar, bauyrymen jorghalaushylar, tipti sudaghy balyq týrlerine deyin ózbetimen tәptishtep jazghandaryn aitsanshy! Ósimdik әlemi, olardyng týrlerin ajyrata bilip, ataularyn tizbelegeni she?! Búlardy ataghanda qazaqsha-orysshagha qosa ghylymiy-latynsha ataularyn da keltirgendigin basa aita ketuimiz kerek. Olay bolsa Shoqan biologiya, botanika, zoologiya, gerpetologiya, ihtiologiya ghylymdaryn joghary dәrejede mengergen dep batyl týrde aita alamyz.

...Ghylymnyng kýrdeli, asa biliktilikti qajet etetin salalarynyng biri jer qyrtysynyng jaraluynan bastap, týgel litosferadaghy jerding qatparlaryn, qúrylysyn zertteytin geologiya jәne tabighy himiyalyq týzindilerdi aiqyndaytyn miynerologiya ekendigi dausyz. Shoqannyng enbekterindegi ózi jinaghan, taldaghan miyneral týrleri, olardyng ataluyn, jogharyda aitqanymyzday qazaqsha-oryssha jәne ghylymiy-latynsha keltirip jazghandaryna, jazyp qana qoymay olardyng synamalaryn, ýlgilerin jinap, olardyng manyzdylyghyna jasaghan ghylymi, ekonomikalyq taldaulary eriksizden tandantady. Onday ýlgilerdi ózining ataqty Qashqar saparynan da ala kelgen. Búl mysaldar Shoqannyng ghylymnyng búl salalaryn da joghary dengeyde mengergendigin kórsetedi.

...Osy qysqasha sholuymyzdy qazaq jastaryna naqty, qoldanbaly ghylym salalaryn jaqsy mengerse, iygerse degen niyette Shoqandy ýlgi retinde kórsetip, jasap otyrmyz. Ózindik tarihy, pәlsapasy, últtyq tәrbiyesi jetkilikti halyqpyz, al qazirgi nana, kosmostyq tehnologiya zamanynda jastarymyz ghylymiy-tehnikalyq progresti iygerude eshkimnen kem bolmauy tiyis. Qazirgi ómir, tipti bolyp jatqan soghystardyng ózi tehnologiyalar zamany ekenin anyq kórsetip otyrghanyn eskersek, jastarymyz osy baghytqa basa bet búrulary ómirlik qajettilik!

...Óte dindar ataqty týrik súltany medreselerden diny sabaqtardan basqa pәnderdi aldyryp tastaghysy kelgende belgili ghalymnyng aitqany bar: «mәrtebelim, aldaghy ómirde onda bizge kim kópirler salyp beredi, kim qaru-jaraqtyng týrlerin oilap tabady, kim arhiytekturalyq qúrylystardy jýrgizedi...»! Olay bolsa jastarymyzgha Shoqannyng oishyldyghynan basqa, naqty, qoldanbaly ghylymnyng san týrli salasyn jetik mengergendigindey sana, qasiyet, talap búiyrsyn dep tileymiz...

Azken Altay

Jetisulyq

Abai.kz