شوقان قازاقتا قولدانبالى عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى
ءومىردى العا سۇيرەيتىن عىلىم-ءبىلىم دەسەك، ونىڭ ەكى باعىتى بارىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. قوعامعا سونىڭ، ياعني گۋمانيتارلىق، الدە قولدانبالى عىلىمنىڭ قايسىسى ماڭىزدى دەگەن سۇراققا، ارينە، بىربەتكەيلى جاۋاپ بەرۋگە بولمايدى. ومىردەن الاتىن ەكەۋىنىڭ دە ورنى بولەك!
وسمان يمپەرياسى قۇلدىراپ، ەگيپەت ءوز الدىنا ءبولىنىپ مەملەكەت بولۋعا ۇمتىلعان تۇستا بەلگىلى سۇلتان، ەۆروپادان سونشالىقتى ارتتا قالىپ قالعاندى ورنىنا كەلتىرمەك بولىپ، «اسكەري، ينجەنەرلىك عىلىمداردان باسقاسىنىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق» دەپ تاپقانى، ەلدىڭ قارىشتاپ العا كەتۋىن الىپ كەلمەدى! ولاي بولسا قوعامعا وي تاستايتىن ءپالساپا، فانتاستيكا، تاريح ت.ب. عىلىمداردىڭ دا ومىرگە وتە قاجەت بولعانى عوي. دەگەنمەن، كۇندەلىكتى ومىردە، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ الدىعا جۇرۋىنە قولدانبالى عىلىمداردىڭ الاتىن ورنى بولەك، ياعني يدەيا باسقا دا، ونى ىسكە اسىرۋ باسقا دەگىمىز كەلەدى. قازىرگى قازاق قوعامىنداعى جاستارعا ءسوز ەمەس، ناقتى ءبىلىمدى يگەرۋ الدىڭعى ورىندا دەگىمىز كەلەدى.
كوپتەگەن عىلىم تۇرلەرى يسلامنىڭ «التىن داۋىرىندە» تۋىندادى دەسەك تە، شوقان زامانىندا قازاق قوعامى ومىردەن ارتتا قالعان، تۇرالاعان كەزەڭ ەكەنىنە دە داۋ جوق، سوندىقتان ۇلى عالىمىمىزدىڭ ويشىلدىق قانا ەمەس، ناقتى عىلىمنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىن تاماشا مەڭگەرىپ، كەيىنگىلەرگە باعىت كورسەتكەن عالامات ەڭبەگى تۋرالى بىرەر ءسوز ايتا كەتۋ ارتىق ەمەس بولار.
...اسكەري، بارلاۋشىلىق ونەرگە وتە قاجەتتى كارتوگرافيا، توپوگرافيا دەسەك، بۇل باعىتتا شوقاننىڭ سىزعان كارتالارى ءوزىنىڭ دالدىگىمەن قازىرگىلەردى دە تاڭ قالدىرادى. ارينە، شوقاننىڭ كوپ جاعدايدا كومپاستان باسقا، نيۆەلير، تەودوليت ت.ب. گەودەزيالىق قۇرالداردى وزىمەن بىرگە الىپ جۇرۋگە، قولدانۋعا مۇمكىندىگى دە بولعان جوق، سونىڭ وزىندە بويىنداعى تۋما تالانتقا قوسا، سۋرەتشىلىك ونەردى، ماتەماتيكا مەن گەومەتريانى جەتە مەڭگەرگەنىنىڭ ارقاسىندا، تابيعاتتاعى ارا-قاشىقتىق، بيىكتىك، ماسشتاب ت.ب. بەلگىلەردى ەرەكشە سەزىنە بىلگەندىگى ءسوزسىز. بىردە قىزىعىپ، شوقان سىزعان كارتانىڭ ءبىر فراگمەنتىن قازىرگى گەوگرافيالىق كارتامەن سالىستىرىپ كورگەنىمدە، ونداعى ەلەمەنتتەردىڭ وتە دالدىكپەن تۇسىرىلگەنىن بايقاعاندا قانداي ويدا بولعانىمىز تۇسىنىكتى شىعار. «اسكەري ءىس» كافەدراسىندا سەكسەنىنشى جىلدارى كارتا سىزۋ جونىندە ءبىراز ءدارىس الىپ، پراكتيكالىق تاجىريبەلەر جاساعانبىز، ونىڭ قانشالىقتى ماشاقاتتى، اسا ءبىر ىجداحاتتى قاجەت ەتەتىندىگىن سول كەزدە بايقاعانبىز دا. سوۆەتتىك كەزەڭدە اەروفوتوتۇسىرۋ كەڭىنەن قولدانىلدى، قازىر كوسموستىق جەرسەرىكتەرى ارقىلى بەرىلەتىن باعدارلامالار، ينتەرنەت جۇيەسى ارقىلى كارتا جاساۋ ەش قيىندىق تۋدىرماس تا، ال، وسىلارمەن سالىستىرا قاراي وتىرىپ، وتكەن كەزەڭدەگى اتپەن، اربامەن ءجۇرىپ شوقاننىڭ جاساعان ەڭبەگىنىڭ عاجاپ ەكەنىن سەزىنۋگە بولادى. جالپى العاندا كارتوگرافيانى عىلىمنىڭ اناسى دەسەك، ونى مەڭگەرۋ ءۇشىن جوعارىدا ايتقان عىلىم سالالارىنان باسقا، استرونوميا، توپونيميكا، ونوماستيكا، مادەنيەتتانۋ سياقتى ت.ب. تۇرلەرىن دە جەتە ءبىلۋى قاجەت ەكەندىگى تۇسىنىكتى بولار...
...قازىرگى كۇندە جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس وڭىرىندەگى كولدى-سۋلى ايماق «بالقاش-الاكول باسسەينى» اتالادى. وسى اتاۋ بەكەر قالىپتاسپاسا كەرەك، ويتكەنى، شىعىس جاقتاعى بالقاش كولىنىڭ تۇزدى، مينەرالدى سۋى، قاي جاعىنان بولسىن، الاكولدىڭ سۋىنا وتە ۇقساس. ەندىگى ايتپاعىمىز، وسى كولدەردىڭ باعزى ءبىر زاماندا ءبىر سۋ رەسۋرستارىن ءتۇزىپ، ءبىرتۇتاس كول بولعانى تۋرالى تەوريانى العاش رەت شوقان ايتىپ، جازعان. ولاي بولسا بۇل مىسال، شوقاننىڭ گيدروسفەرا سالاسىنداعى گيدرولوگيا، گيدروگەولوگيا ءپان-تاقىرىپتارىنان جاقسى حابارى بولىپ، تەرەڭ مەڭگەردىگىن كورسەتەدى.
...توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا اۋدانىمىزعا گوللانديالىق (قازىرگىشە ايتساق ينۆەستورلار) مامانداردىڭ كەلگەنى بار، «تابيعاتتارىڭىز تاماشا، اۋىل شارۋاشىلىعىنا وتە قولايلى ەكەن، بىراق، مۇلدە قاتە يگەرىپسىزدەر، وسى جەرلەر زەرتتەلىپ، عىلىمي تالداۋ جاسالعان با» دەگەن ماعىنادا سۇراق قويدى. قارسى الۋشىلاردىڭ ىشىنەن مەن جاۋاپ بەردىم، ويىمدا ەشتەمە جوق، «بۇل جەرلەردىڭ اگروحيميالىق، توپىراقتانۋ كارتالارى جاسالعان. انا تاۋ باسىنان بەرى قاراساڭىزدار الپىلىك شالعىنداردان باستاپ كەزەكتەسكەن كليماتتىق بەلدەۋلەردى كورەسىزدەر، توپىراقتىڭ قاراسىنان باستاپ، سۇر، سولعىن كاشتان تۇرىنە دەيىن اۋىسقاندارىن بايقايسىزدار. مىنا ءبىز تۇرعان جەر تاۋ ەتەگى اياقتالىپ، شولەيت-دالا-اريدتىك زونا باستالعان ايماق. توپىراق تۇرىنە، قۇرامىنا كەلسەك، انە ءبىر جارعا قاراپ، ءبارىن بايقاۋعا بولادى، ياعني الدىمەن دەرنينا، گۋمۋستى قابات، ودان تومەن توپىراق ءتۇزۋشى لەسس سۋگلينوكتارى، قۇمدى-قيىرشىقتارمەن ءالليۋۆيالدى-دەليۋۆيالدى شوگىندىلەردى كورەسىزدەر...» دەپ ايتىپ تۇرعانمىن، ءوزارا باس شايقاسىپ، ءبىر-بىرىنە سىبىرلاي قالدى. تۇسىندىرگەندىكتەرى، «بارلىعىن بىلە تۇرا نەگە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى جوبالاردى يگەرمەيسىزدەر، شىنىمىزدى ايتساق، سىزدەر وسىنشا زاتتاردى بىلەدى دەپ ويلاعان جوقپىز...» دەيدى.
ءبىزدى قويشى، وقىعانىمىزدى ايتتىق، ال وسىدان ەكى عاسىر بۇرىنعا جۋىق ۋاقىتتاعى بوزبالا جاستاعى شوقاننىڭ جۇرگەن جەرلەرىندەگى جان-جانۋار، قۇستار، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار، ءتىپتى سۋداعى بالىق تۇرلەرىنە دەيىن وزبەتىمەن تاپتىشتەپ جازعاندارىن ايتساڭشى! وسىمدىك الەمى، ولاردىڭ تۇرلەرىن اجىراتا ءبىلىپ، اتاۋلارىن تىزبەلەگەنى شە؟! بۇلاردى اتاعاندا قازاقشا-ورىسشاعا قوسا عىلىمي-لاتىنشا اتاۋلارىن دا كەلتىرگەندىگىن باسا ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ولاي بولسا شوقان بيولوگيا، بوتانيكا، زوولوگيا، گەرپەتولوگيا، يحتيولوگيا عىلىمدارىن جوعارى دارەجەدە مەڭگەرگەن دەپ باتىل تۇردە ايتا الامىز.
...عىلىمنىڭ كۇردەلى، اسا بىلىكتىلىكتى قاجەت ەتەتىن سالالارىنىڭ ءبىرى جەر قىرتىسىنىڭ جارالۋىنان باستاپ، تۇگەل ليتوسفەراداعى جەردىڭ قاتپارلارىن، قۇرىلىسىن زەرتتەيتىن گەولوگيا جانە تابيعي حيميالىق تۇزىندىلەردى ايقىندايتىن مينەرولوگيا ەكەندىگى داۋسىز. شوقاننىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ءوزى جيناعان، تالداعان مينەرال تۇرلەرى، ولاردىڭ اتالۋىن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي قازاقشا-ورىسشا جانە عىلىمي-لاتىنشا كەلتىرىپ جازعاندارىنا، جازىپ قانا قويماي ولاردىڭ سىنامالارىن، ۇلگىلەرىن جيناپ، ولاردىڭ ماڭىزدىلىعىنا جاساعان عىلىمي، ەكونوميكالىق تالداۋلارى ەرىكسىزدەن تاڭدانتادى. ونداي ۇلگىلەردى ءوزىنىڭ اتاقتى قاشقار ساپارىنان دا الا كەلگەن. بۇل مىسالدار شوقاننىڭ عىلىمنىڭ بۇل سالالارىن دا جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەندىگىن كورسەتەدى.
...وسى قىسقاشا شولۋىمىزدى قازاق جاستارىنا ناقتى، قولدانبالى عىلىم سالالارىن جاقسى مەڭگەرسە، يگەرسە دەگەن نيەتتە شوقاندى ۇلگى رەتىندە كورسەتىپ، جاساپ وتىرمىز. وزىندىك تاريحى، ءپالساپاسى، ۇلتتىق تاربيەسى جەتكىلىكتى حالىقپىز، ال قازىرگى نانا، كوسموستىق تەحنولوگيا زامانىندا جاستارىمىز عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستى يگەرۋدە ەشكىمنەن كەم بولماۋى ءتيىس. قازىرگى ءومىر، ءتىپتى بولىپ جاتقان سوعىستاردىڭ ءوزى تەحنولوگيالار زامانى ەكەنىن انىق كورسەتىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، جاستارىمىز وسى باعىتقا باسا بەت بۇرۋلارى ومىرلىك قاجەتتىلىك!
...وتە ءدىندار اتاقتى تۇرىك سۇلتانى مەدرەسەلەردەن ءدىني ساباقتاردان باسقا پاندەردى الدىرىپ تاستاعىسى كەلگەندە بەلگىلى عالىمنىڭ ايتقانى بار: «مارتەبەلىم، الداعى ومىردە وندا بىزگە كىم كوپىرلەر سالىپ بەرەدى، كىم قارۋ-جاراقتىڭ تۇرلەرىن ويلاپ تابادى، كىم ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىستاردى جۇرگىزەدى...»! ولاي بولسا جاستارىمىزعا شوقاننىڭ ويشىلدىعىنان باسقا، ناقتى، قولدانبالى عىلىمنىڭ سان ءتۇرلى سالاسىن جەتىك مەڭگەرگەندىگىندەي سانا، قاسيەت، تالاپ بۇيىرسىن دەپ تىلەيمىز...
ازكەن التاي
جەتىسۋلىق
Abai.kz
