Oljas Bektenov - budjettik krizis mәselesimen ainalysqan eng alghashqy Premier-Ministr. Búghan deyingi Ýkimet basshylary budjettik defisitting jyl sanap úlghayyp kele jatqanyn manyzdy mәsele dep sanamaghan bolatyn. Múnday pozisiya memlekettik qarjy mәselesinde katastrofalyq jaghday tughyzyp, barlyq instituttardyng óz bolashaghyna alanday bastauyna alyp keldi.

Salyqtyng jinalmauyn jabu ýshin Últtyq qor qarjysyn shamadan tys paydalanu әdeti pandemiyadan bastaldy. Jәne odan keyin tipti kýsheyip ketti. Mysaly, 2024 jylghy respublikalyq budjetting alghashqy núsqasyna sәikes, Últtyq qordan kepildendirilgen transfert retinde 3,6 trillion tenge alu josparlanghan edi. Alayda 2024 jyly transfert is jýzinde 5,6 trillion tengege deyin ósti. Jәne onymen toqtamay, últtyq kompaniyalardyng aksiyalaryn alyp-satu arqyly taghy 500 milliard tenge tartyldy. Sonymen byltyr Últtyq qordan rekordyq qarjy – 6,1 trillion tenge alynghan. Búl qarjy budjet shyghyndarynyng 20 payyzyn japty.

2024 jyly memlekettik budjet (respublikalyq budjet pen jergilikti budjetterdi qosa alghanda) 30,7 trillion tenge shyghyndady.

Onyng 85 payyzy - jalaqy, әleumettik tólem, jóndeu syndy kýndelikti ainalymdaghy shyghyndar. Qalghan 15 payyzy ghana damugha, yaghny infraqúrylymdy damytu, óndiris ashu, nysandar salugha júmsaldy. Al sol kezde respublikalyq jәne jergilikti budjetter salyq (KPN, IPN, NDS, NDPI) pen basqa da týsimderden (ayyppúl, diviydendter, memlekettik menshikti satu) 21,5 trillion tenge jinady. Oghan Últtyq qordan kelgen 5,6 trillion tengeni qossaq, memlekettik budjetting kiris bóligi 27,1 trillion tengege shyqqan.

Sonda kiris pen shyghys arasyndaghy defisit 3,6 trillion tenge boldy.

Osy defisitti Ýkimet 7,5 trillion tenge qaryz alu arqyly japty. 7,5 trillion tengening 3,6 trilliony defisitti jabugha, al qalghan 3,9 trillion tengesi búghan deyin alynghan qaryzdardy óteuge ketip otyr. Sonda jyl sayyn bizding qaryzdy óteuge degen shyghyndarymyz úlghaya bermek. Mysaly, 2024 jyly memlekettik qaryz kólemi 31,8 trillion tengege jetip, sol jyly qaryzdardy óteuge 5,9 trillion tenge júmsaldy.

Oljas Bektenov osy problemalardy qalay sheshedi?

Jalpy búl mәseleni sheshuding jaghymdy keysi, nemese otandyq tәjiriybesi joq. Sebebi Bektenovke deyin onymen eshkim ainalyspaghan bolatyn. Endi Ýkimetting qosymsha qún salyghyn budjetti toltyrudyng negizgi qúralyna ainaldyryp, 2026 jyldan bastap salyqtyng jospardan az jinalu mәselesin sheshuge qadam basqanyn bayqaymyz. Jәne budjettik erejeni qatandatu arqyly, Últtyq qordan alynatyn transfert kólemine shekteu qoyatyn bolady. Onymen birge syrtqy qaryzdyng ishki jalpy ónimning belgili bir ýlesinen asyp ketpeu mәselesi búrynghydan jiti baqylanatyn siyaqty.

Alghashynda Ýkimet osy qadamdardyng budjettik krizisti sheshuge jetkilikti, әlde jetkiliksizdigin bayqap kóredi. Oghan keminde bir jyl kerek. Demek, 2026 jyldyng ayaghynda kóre alamyz. Eger jetkiliksiz dep tanylsa, onda eng auyr artilleriya – budjetting shyghysyn ayamay qysqartu ssenariyin iske asyratyny anyq. Onyng ózi júmsaq jәne qatang dep ekige bólinedi. Júmsaghy - shyghystyng jyl sayyn ósuin toqtatu. Al qatany – shyghystardy kәdimgidey 3-4 trillion tengege kesip tastau.

Ne bolsa da, Oljas Bektenov óz komandasymen eng auyr reformany atqarayyn dep túr. Oidaghyday istep, eldi budjettik krizisten alyp shyghuy ýshin oghan keminde 2027 jyldyng ayaghyna deyin óz ókilettiligin saqtau qajet. Sol jaghalau da osynday tújyrymgha kelip otyrghan siyaqty.

Derekkózi: DALA INSIDE telegram arnasy

Abai.kz