Tramp pen Shi: Kim búryn tizerleydi?..

Tramptyng jahan elderine ashqan tarif soghysy, ainalyp kelip әlemdik eki ýlken ekonomika - AQSh pen Qytaydyng ólispey-berispeytin sauda soghysyna ainaldy. Aq ýy qojayyny birer kýn búryn Qytay biyligine ósh alu sipatyndaghy 34 payyzdyq salyqty sәuirding 8-ine deyin alyp tastamasa, 9-shy sәuirden bastap tarifti taghy da 50 payyz ýstemeleytinin aityp eskertu jasaghan edi. Qytay biyligi onyng sózin sóz degen joq, AQSh tauaryna salynatyn tarif mólsherin 84 payyzgha bir-aq kóterdi.
Oghan jauap retinde Tramp keshe Qytaygha salynghan tarif mólsherin 125 payyzgha kóterdi. Ol sonday-aq әlemning 75 memleketining ózimen kelissózge kezekke túrghanyn eskerip, olargha salynghan salyqty 10 payyz dengeyine týsirip, 90 kýn keshiktiretinin jariyalady. Tramptyng búl sheshimi demokrattar jaghynan da qoldau tapty. Sóitip AQSh-tyng apta basynan beri 12 payyzgha qúldyrap, koronavirus kezindegi dengeyge týsken qor naryghy qayta kóterildi. Desede sarapshylar quanugha әli erte deydi. AQSh Qarjy ministri Bessent "kommunistik biylik osymen toqtamasa, shekti qúny 1.1 trillion dollardy qúraytyn Qytaydyng 286 kompaniyasyn AQSh birjasynan alastaymyz" dep qatang ústanymyn bildirdi.
Álemdik BAQ qazir "Tramp pen Shiyding qaysysy búryn kelisimge keluge emeurin bildiredi?" degen mәseleni talqylap jatyr. Amerikanyng solshyl basylymdary "Bәri shydamsyz Tramtyng degbirsizdigen bolyp jatyr" dese, Europanyng bedeldi basylymdary Qytay biyligining Tramptyng aldynghy sauda soghysynan kóp tәjiriybe jinaghanyn, ekonomikasyn әrtaraptandyryp ýlgergenin jazuda. Osy arady aita ketetin mәsele Qytaydyng jan sany jarty milliardqa juyqtaghanymen tútynu dengeyi әlem naryghynda 8 payyz ghana, al AQSh halqy Qytay halyq sanynan 4 esege juyq az bolsada, tútynu deygeyi, zat satyp alu qabileti 30 payyz, tórt esedey joghary.
Tramp tariftyng qyzyghymen jýrgende, keshe Qytay basshysy arnayy jinalys ótkizip, tóniregindegi eldermen sauda baylanysyn jaqsartudy basty nysana etudi tapsyrghan. Sonday-aq jinalystan song Qytay basshysynyng aldaghy aptalarda Malayziya, Tayland, Vetnamgha qatarly elderge saparlay baratyny mәlim bolghan.
Múhittyng arjaghyndaghy Amerikany aitpaghanda, Qytaydyng shyghys, ontýstiginde Japoniya, Koreya, Vetnam, Indonoziya qatarly elderdi eseptegende 650 million adamdyq ýlken naryq, qazirgi nómiri birinshi odaqtasy Reseydi, Irandy, Orta Aziyany eseptegende 300 million adamdyq naryq, Ýndistannyng ózinde 1 jarym milliard adamdyq naryq bar ekeni aiday aqiqat. Qytay biyligining aldaghy uaqytta tóniregindegi elderge basymdyq beretini tegin emes. Ekonomikasy quatty Euroodaq elderining de AQSh-qa erip Qytay naryghyna qoldy bir siltey almasy anyq. Vengriya Qytay elektravtosyn óndiretin basty elge ainaldy. AQSh Qarjy ministri Ispaniya biyligine Qytaymen tym jaqyn bolyp bara jatqany ýshin eskertu jasady.
Sarapshylar Tramp pen Shy bir-birine jol bermese, sauda soghysy qarjylyq daghdarystargha әkelui mýmkin, sonyng saldarynan ekonomika da ghana emes jahandyq geosayasatty da túraqsyzdyq oryn aluy mýmkin deydi.
Naqtylap aitqanda birinshiden әlemdik ekonomikalyq sauda jýiesi qayta qúrylmaq. Ekinshiden ekonomikasy quatty eldermen birge shaghyn elderding ishinde de sayasy túraqsyzdyq oryn almaq. Aq ýy men Beyjiyndi mysalgha alsaq, sauda soghysynyng kesirinen zat baghasy kýrt ósip, halyqtyng satu alu qabileti tómendep, biylikke bәsekeles kýshterding el auanyn ózine búruyna әser etui mýmkin.
Ýshinshiden әlemdik geosayasat qaytadan qúrylymdaluy, jana geosayasy qaqtyghystargha alyp kelui mýmkin.
Jaqyndaghy kórshimizben alystaghy Amerikanyng arasyndaghy ekonomikalyq, sayasy múddeden tuyndaghyn sauda oiyndary bizdi ainalyp ótedi desek qazaqy anghaldyq bolar edi.
Qazirding ózinde múnay baghasy tórt jyldan bergi eng tómengi shekke jetti. Bizdi qoyyp, Resey jyl basynan beri múnaydan týsetin tabysynyng 15 payyzynan aiyrylghan. AQSh-tyng múnayy men gazin Europagha jetkizudi, Ukrainanyng siyrek metalldar qoryn iygerudi josparlap otyrghan Trampty bizding shiykizat qorymyz qyzyqtyrmasy anyq. Qytay búrynghyday basty sauda әriptesimiz bop qala bermek.
Rublige baylanghan tengemizding Putinning "arnauly әskery operasiyasynyn" kesirinen tityqtaghany belgili. Qazir dollar qúny 500 den qayta kóterile bastady.Shy basshy Tramppen kelisimge kelmey, sonyna deyin barsa, dollardan bas tartyp, ózge eldermen yuanmen esep aiyrysa bastaydy. Bizdi de birge alyp ketedi. Rubliding әseri azday, tenge qytay yuanine baylansa, saldarynyng qanday bolaryn oilay beriniz.
Bir anyghy elimizding naryghyn Qytaydyng arzan tauary basqaly túr. Sonyng әserinen orta, shaghyn biznes túralap, keshe parlament maqúldaghan 16 payyzdyq QQS-nyng jartysyn da tóley almaytyn kýige týsui mýmkin.
Esbol Ýsenúly
Abai.kz