Ayyppúl – jay ghana jazalau qúraly emes, memleketting tәrtip ornatu jolyndaghy strategiyalyq tetigi. Qazaqstanda búl qúraldyng qoldanylu auqymy jyldan jylgha keneyip keledi. Sondyqtan kólik jýrgizushilerinen bastap iri kәsipkerlerge deyin, barlyghy zang talaptaryn búzghan jaghdayda aiyppúl sanksiyalaryna tap bolady. Biraq aiyppúldyng shynayy maqsaty – jazalau ma, әlde tәrbiyeleu me? Osy súraq tónireginde qoghamda týrli pikir qalyptasqan.

Bir jaghynan, aiyppúl jýiesi qoghamdyq tәrtipti qamtamasyz etuding zamanauy әri jyldam әdisi retinde baghalanady. Ekinshi jaghynan, onyng mólsheri, әdildigi men halyqtyng tólem qabiletine sәikestigi jii syngha úshyraydy. Ásirese әleumettik osal toptargha salynatyn aiyppúldardyng salmaghy keyde shamadan tys bolyp kórinui mýmkin.

Osyghan baylanysty sarapshylar da týrli kózqaras ústanady. Mәjilis deputaty Sergey Ponomarev keybir aiyppúldardyng әdiletsiz jәne tiyimsiz ekenin algha tartady. Onyng aituynsha, mysaly, Almaty qalasyndaghy ekologiyalyq beketterding júmysy kóbine formaldy sipatta – kýn sayyn jýzdegen myng kólik ótip jatsa da, naqty jazalanghandar sany az. Búl aiyppúl jýiesining aldyn alu emes, esep ýshin ghana júmys isteytinin kórsetedi. Sonymen qatar Ponomarev tarihiy-mәdeny eskertkishterdi býldirgenderge qoldanylatyn jazanyng tym jenil ekenin aityp, búnday әreketterge qatang jauapkershilik qarastyru qajet deydi.

Al qúqyqtanushy Evgeniy Prisker, kerisinshe, aiyppúl – búl zang búzushylyqtyng aldyn alu ýshin qajet qúral dep sanaydy. Onyng pikirinshe, dúrys qúrylymdalghan jәne әdil qoldanylatyn aiyppúl jýiesi azamattardyng zangha baghynuyn qamtamasyz ete alady. Biraq ol da qazirgi jýiede keybir tengerimsizdikterding bar ekenin moyyndaydy. Ayyppúldyng mólsheri qúqyq búzushylyqtyng auyrlyghyna say boluy kerek, al jazanyng әdilettiligi – qoghamnyng senimine tikeley әser etedi.

Ayyppúl jýiesining tiyimdiligi men әdilettiligin tolyq baghalau ýshin Qazaqstannyng tәjiriybesin halyqaralyq praktikamen salystyru oryndy. Álem elderi aiyppúl sayasatyn әrtýrli tәsildermen jýzege asyrady, jәne búl tәsilder kóp jaghdayda elding qúqyqtyq mәdeniyetine, ekonomikalyq jaghdayyna jәne әleumettik sayasat erekshelikterine tәueldi.

Finlyandiyada, mysaly, aiyppúl mólsheri adamnyng tabysyna baylanysty esepteledi. Búl jýie "kýndik aiyppúl" dep atalady jәne onyng maqsaty – zang búzushyny әleumettik mәrtebesine qaramastan birdey dengeyde jauapkershilikke tartu. Yaghny millioner de, júmyssyz azamat ta zang búzsa, óz tabysyna say aiyppúl tóleydi. Búl tәsil aiyppúldyng tek jazalau emes, tәrbiyeleu qyzmetin naqty atqaruyna sep bolady.

Germaniya men Shvesiyada da osyghan úqsas prinsipter qoldanylady. Jol erejesin búzghan jaghdayda, aiyppúl kólemi zang búzushynyng kiris dengeyine qaray belgilenedi. Sonymen qatar keybir qúqyq búzushylyqtar ýshin aiyppúlmen birge qoghamdyq júmystargha tartu nemese arnayy kurstardan ótu mindetteledi. Búl jazalau men qayta әleumettendiruding ýilesimdi jýiesin qalyptastyrady.

Qazaqstanda aiyppúldar  naqty belgilengen somamen bekitiledi jәne tabys dengeyi eskerilmeydi. Múnday jaghday әsirese әleumettik osal toptargha auyr tiyip, qúqyqtyq tensizdik sezimin tudyruy mýmkin. Mysaly, birdey zang búzushylyq ýshin auyl túrghyny men iri biznesmen birdey kólemde aiyppúl tóleydi, búl әdilettilik prinsiypine qayshy kelui mýmkin.

Sonymen qatar birqatar elderde aiyppúl tóleuding balamaly joldary bar. Mysaly, Fransiyada keybir jaghdayda azamattar aiyppúl ornyna qoghamdyq júmystardy atqarugha nemese arnayy әleumettik baghdarlamalargha qatysugha mýmkindik alady. Qazaqstanda múnday iykemdi tәsilder siyrek qoldanylady, degenmen olar qúqyq búzushylardy qoghamgha beyimdeude tiyimdi qúral bolar edi.

Osylaysha, halyqaralyq tәjiriybe aiyppúl jýiesin әdiletti әri tiyimdi etu ýshin tabys dengeyin eskeru, balamaly jazalau týrlerin engizu jәne aldyn alu sharalarymen úshtastyru qajettigin kórsetip otyr. Qazaqstan da búl baghytta reforma jasau arqyly qoghamnyng qúqyqtyq mәdeniyetin kóterip, aiyppúldardy shyn mәninde tәrbiyelik qúralgha ainaldyra alady.

Ayyppúl – búl qoghamdaghy tәrtipti saqtaudyng birden-bir tetigi bolghanymen, onyng qalay jәne qanday jaghdayda qoldanylatyny – memleketting qúqyqtyq mәdeniyetining kórsetkishi. Qazaqstanda búl jýie belgili bir nәtiyjeler berip jatqanymen, ony әdilettilik pen tiyimdilik túrghysynan qayta qarastyru qajet ekeni aiqyn.

Sarapshylardyng pikiri men halyqaralyq tәjiriybe kórsetkendey, aiyppúl shynayy tәrtip ornatqysy kelse, ol әleumettik әdilettilik prinsiypine sýienui tiyis. Búl – tek bay men kedeyge birdey soma salu emes, zannyng barshagha ortaq, biraq әrkimning jaghdayyn eskeretin jandy jýie boluy degen sóz.

Sóz sonynda aitarymyz, Zang qatal boluy mýmkin, biraq әdiletsiz bolmauy tiyis. Sebebi әdiletsiz aiyppúl qoghamda tek tәrtipsizdik emes, senimsizdik te tudyrady. Al senimsizdik ornaghan jerde Zang  qaghaz jýzindegi shartqa ghana ainalady. Sondyqtan da Qazaqstannyng aiyppúl sayasaty tek jazalaushy emes, tәrbiyeleushi, týsindirushi jәne әdiletti boluy tiyis. Tek sonda ghana biz qúqyqtyq memleket turaly aitqanda qúr sózben emes, naqty ispen kórsete alamyz.

Qúralay Serik

Abai.kz