ايىپپۇل – جاي عانا جازالاۋ قۇرالى ەمەس، مەملەكەتتىڭ ءتارتىپ ورناتۋ جولىنداعى ستراتەگيالىق تەتىگى. قازاقستاندا بۇل قۇرالدىڭ قولدانىلۋ اۋقىمى جىلدان جىلعا كەڭەيىپ كەلەدى. سوندىقتان كولىك جۇرگىزۋشىلەرىنەن باستاپ ءىرى كاسىپكەرلەرگە دەيىن، بارلىعى زاڭ تالاپتارىن بۇزعان جاعدايدا ايىپپۇل سانكتسيالارىنا تاپ بولادى. بىراق ايىپپۇلدىڭ شىنايى ماقساتى – جازالاۋ ما، الدە تاربيەلەۋ مە؟ وسى سۇراق توڭىرەگىندە قوعامدا ءتۇرلى پىكىر قالىپتاسقان.

ءبىر جاعىنان، ايىپپۇل جۇيەسى قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ زاماناۋي ءارى جىلدام ءادىسى رەتىندە باعالانادى. ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ مولشەرى، ادىلدىگى مەن حالىقتىڭ تولەم قابىلەتىنە سايكەستىگى ءجيى سىنعا ۇشىرايدى. اسىرەسە الەۋمەتتىك وسال توپتارعا سالىناتىن ايىپپۇلداردىڭ سالماعى كەيدە شامادان تىس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن.

وسىعان بايلانىستى ساراپشىلار دا ءتۇرلى كوزقاراس ۇستانادى. ءماجىلىس دەپۋتاتى سەرگەي پونومارەۆ كەيبىر ايىپپۇلداردىڭ ادىلەتسىز جانە ءتيىمسىز ەكەنىن العا تارتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، مىسالى، الماتى قالاسىنداعى ەكولوگيالىق بەكەتتەردىڭ جۇمىسى كوبىنە فورمالدى سيپاتتا – كۇن سايىن جۇزدەگەن مىڭ كولىك ءوتىپ جاتسا دا، ناقتى جازالانعاندار سانى از. بۇل ايىپپۇل جۇيەسىنىڭ الدىن الۋ ەمەس، ەسەپ ءۇشىن عانا جۇمىس ىستەيتىنىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار پونومارەۆ تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى بۇلدىرگەندەرگە قولدانىلاتىن جازانىڭ تىم جەڭىل ەكەنىن ايتىپ، بۇنداي ارەكەتتەرگە قاتاڭ جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرۋ قاجەت دەيدى.

ال قۇقىقتانۋشى ەۆگەني پريتسكەر, كەرىسىنشە، ايىپپۇل – بۇل زاڭ بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قاجەت قۇرال دەپ سانايدى. ونىڭ پىكىرىنشە، دۇرىس قۇرىلىمدالعان جانە ءادىل قولدانىلاتىن ايىپپۇل جۇيەسى ازاماتتاردىڭ زاڭعا باعىنۋىن قامتاماسىز ەتە الادى. بىراق ول دا قازىرگى جۇيەدە كەيبىر تەڭگەرىمسىزدىكتەردىڭ بار ەكەنىن مويىندايدى. ايىپپۇلدىڭ مولشەرى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ اۋىرلىعىنا ساي بولۋى كەرەك، ال جازانىڭ ادىلەتتىلىگى – قوعامنىڭ سەنىمىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى.

ايىپپۇل جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگى مەن ادىلەتتىلىگىن تولىق باعالاۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ تاجىريبەسىن حالىقارالىق پراكتيكامەن سالىستىرۋ ورىندى. الەم ەلدەرى ايىپپۇل ساياساتىن ءارتۇرلى تاسىلدەرمەن جۇزەگە اسىرادى، جانە بۇل تاسىلدەر كوپ جاعدايدا ەلدىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنە، ەكونوميكالىق جاعدايىنا جانە الەۋمەتتىك ساياسات ەرەكشەلىكتەرىنە تاۋەلدى.

فينليانديادا, مىسالى، ايىپپۇل مولشەرى ادامنىڭ تابىسىنا بايلانىستى ەسەپتەلەدى. بۇل جۇيە "كۇندىك ايىپپۇل" دەپ اتالادى جانە ونىڭ ماقساتى – زاڭ بۇزۋشىنى الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە قاراماستان بىردەي دەڭگەيدە جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ. ياعني ميلليونەر دە، جۇمىسسىز ازامات تا زاڭ بۇزسا، ءوز تابىسىنا ساي ايىپپۇل تولەيدى. بۇل ءتاسىل ايىپپۇلدىڭ تەك جازالاۋ ەمەس، تاربيەلەۋ قىزمەتىن ناقتى اتقارۋىنا سەپ بولادى.

گەرمانيا مەن شۆەتسيادا دا وسىعان ۇقساس پرينتسيپتەر قولدانىلادى. جول ەرەجەسىن بۇزعان جاعدايدا، ايىپپۇل كولەمى زاڭ بۇزۋشىنىڭ كىرىس دەڭگەيىنە قاراي بەلگىلەنەدى. سونىمەن قاتار كەيبىر قۇقىق بۇزۋشىلىقتار ءۇشىن ايىپپۇلمەن بىرگە قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋ نەمەسە ارنايى كۋرستاردان ءوتۋ مىندەتتەلەدى. بۇل جازالاۋ مەن قايتا الەۋمەتتەندىرۋدىڭ ۇيلەسىمدى جۇيەسىن قالىپتاستىرادى.

قازاقستاندا ايىپپۇلدار  ناقتى بەلگىلەنگەن سومامەن بەكىتىلەدى جانە تابىس دەڭگەيى ەسكەرىلمەيدى. مۇنداي جاعداي اسىرەسە الەۋمەتتىك وسال توپتارعا اۋىر ءتيىپ، قۇقىقتىق تەڭسىزدىك سەزىمىن تۋدىرۋى مۇمكىن. مىسالى، بىردەي زاڭ بۇزۋشىلىق ءۇشىن اۋىل تۇرعىنى مەن ءىرى بيزنەسمەن بىردەي كولەمدە ايىپپۇل تولەيدى، بۇل ادىلەتتىلىك پرينتسيپىنە قايشى كەلۋى مۇمكىن.

سونىمەن قاتار بىرقاتار ەلدەردە ايىپپۇل تولەۋدىڭ بالامالى جولدارى بار. مىسالى، فرانتسيادا كەيبىر جاعدايدا ازاماتتار ايىپپۇل ورنىنا قوعامدىق جۇمىستاردى اتقارۋعا نەمەسە ارنايى الەۋمەتتىك باعدارلامالارعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك الادى. قازاقستاندا مۇنداي يكەمدى تاسىلدەر سيرەك قولدانىلادى، دەگەنمەن ولار قۇقىق بۇزۋشىلاردى قوعامعا بەيىمدەۋدە ءتيىمدى قۇرال بولار ەدى.

وسىلايشا، حالىقارالىق تاجىريبە ايىپپۇل جۇيەسىن ادىلەتتى ءارى ءتيىمدى ەتۋ ءۇشىن تابىس دەڭگەيىن ەسكەرۋ، بالامالى جازالاۋ تۇرلەرىن ەنگىزۋ جانە الدىن الۋ شارالارىمەن ۇشتاستىرۋ قاجەتتىگىن كورسەتىپ وتىر. قازاقستان دا بۇل باعىتتا رەفورما جاساۋ ارقىلى قوعامنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن كوتەرىپ، ايىپپۇلداردى شىن مانىندە تاربيەلىك قۇرالعا اينالدىرا الادى.

ايىپپۇل – بۇل قوعامداعى ءتارتىپتى ساقتاۋدىڭ بىردەن-ءبىر تەتىگى بولعانىمەن، ونىڭ قالاي جانە قانداي جاعدايدا قولدانىلاتىنى – مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ كورسەتكىشى. قازاقستاندا بۇل جۇيە بەلگىلى ءبىر ناتيجەلەر بەرىپ جاتقانىمەن، ونى ادىلەتتىلىك پەن تيىمدىلىك تۇرعىسىنان قايتا قاراستىرۋ قاجەت ەكەنى ايقىن.

ساراپشىلاردىڭ پىكىرى مەن حالىقارالىق تاجىريبە كورسەتكەندەي، ايىپپۇل شىنايى ءتارتىپ ورناتقىسى كەلسە، ول الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك پرينتسيپىنە سۇيەنۋى ءتيىس. بۇل – تەك باي مەن كەدەيگە بىردەي سوما سالۋ ەمەس، زاڭنىڭ بارشاعا ورتاق، بىراق اركىمنىڭ جاعدايىن ەسكەرەتىن جاندى جۇيە بولۋى دەگەن ءسوز.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، زاڭ قاتال بولۋى مۇمكىن، بىراق ادىلەتسىز بولماۋى ءتيىس. سەبەبى ادىلەتسىز ايىپپۇل قوعامدا تەك تارتىپسىزدىك ەمەس، سەنىمسىزدىك تە تۋدىرادى. ال سەنىمسىزدىك ورناعان جەردە زاڭ  قاعاز جۇزىندەگى شارتقا عانا اينالادى. سوندىقتان دا قازاقستاننىڭ ايىپپۇل ساياساتى تەك جازالاۋشى ەمەس، تاربيەلەۋشى، ءتۇسىندىرۋشى جانە ادىلەتتى بولۋى ءتيىس. تەك سوندا عانا ءبىز قۇقىقتىق مەملەكەت تۋرالى ايتقاندا قۇر سوزبەن ەمەس، ناقتى ىسپەن كورسەتە الامىز.

قۇرالاي سەرىك

Abai.kz