Júma, 25 Sәuir 2025
Bilgenge marjan 259 0 pikir 25 Sәuir, 2025 saghat 16:58

Tarbaghataydaghy últ-azattyq kýres (sony)

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Basy: Tarbaghataydaghy últ-azattyq kýres

Tarbaghataydyng ózge audandaryn azat etu soghystary

27-kýni kóterilisshiler men últtyq armiya Sarghusyndy alyp Dórbiljinge shabuylgha ótti. Últtyq armiya Dórbiljin audan qalashyghyna hat jazyp adam jiberip, ondaghy gomindang armiyasyn tize býguge ýndedi, olar bas tartqan song qalashyqqa shabuylgha ótti. Borap túrghan zenbirek oghy astynda Kensay 3-atty polk 1-batalionyny qalashyqtyng soltýstiginen, 2-bataliony ontýstikten, 3-bataliony qalashyqtyng shyghysynan súrapyl shabuylgha ótip nebary tórt saghat shayqasyp 29-kýni týsten keyin qalashyq qorghanyn búzghan song últtyq armiya qalashyqty basyp aldy әri Altaydan kele jatqan on әskery avtomobildy qolgha týsirdi.

Últtyq armiya Dórbiljindi alghan song Shәueshekke attandy, ondaghy qytay әskerleri daralanyp, kómeksiz halde zәre-qúty úshty. Shilde aiynyng 29-kýni últtyq armiya aldynghy bólimderi Shәueshekting ontýstik qala manyna baryp, Dórbiljin audanynan tize býkken audan әkimi Jiyau Nәichyng qatarlylardy qalagha jiberip tize býguge nәsihattady. Tarbaghatay uәlii Ping Rúng әdette halyqtyng aqsha, mal-mýlikin soryp rahatqúmarlyqqa beriludi ghana biletin. Ol Dórbiljinning qoldan ketken habaryn esty sala es-aqyldan adasty. Ol dereu armiya, ýkimet organdaryn jinap jiyn ashsada pikir birligine kele almady. Ol Shәueshektegi Sovet odaghy konsulyna adam jiberip shegaradan ótip panalaudy súrady. Sovet jaq tek qaru-jaraqtaryn týgel tapsyrghan song ghana ótuine rúhsat berdi. 30-kýni últtyq armiya Shәueshekti qorshaugha aldy. Sol kýni týnde Ping Rúng qaladaghy mәnsaptylar, ofiyserler, әskerler jane qytay búqarasynan jiyny 1400 dey adamdy bastap Baqty arqyly Sovet odaghyna qashyp ótti. 31-kýni Shәueshek azat boldy. Últtyq armiya men Mayly partizandary Toly, Shaghantoghay, Dórbiljin, Shәueshekti azat etu barysynda jaudyng eki polk әskerin joydy, oljagha týsken qarularmen qosynyn qarulandyrdy.

Últtyq armiya Tarbaghataydaghy eginshiler men malshylardan әsker alyp qúramyna qabyldady. Tamyz aiynyng 10-kýni últtyq armiya qolbasshylyghy shtaby búiryq týsirip, Mayly partizandarynan «Tarbaghatay 6-atty polk»ty qúrdy. Taghy «Dórbiljin 4-atty polk» qúryldy, olar Kensay atty әsker polkimen birigip atty brigadagha ainalyp sany 2400 den asty. Olardan bir bólim kýshti shygharyp Shihugha shabuyl jasady, endi negizgi kýsh Qobyqqa shabuyl jasady.(«Ýsh aimaq tónkerisi tarihy» 145-146-better.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000j).

 

Shәueshek azat bolghan kezde últyq armiya Shәueshekte. 1945-jyl, qazan aiy.

Qobyq partizandary jane Qobyqtyng azat etilui

Qobyqsary audany 1771-jyly shyghysqa kóshken Edil qalmaqtary yaghny túrghúttardyng úrpaqtary shoghyrly qonystanghan jerlerding biri, desede 1916-1933 jyldary Shyghys Qazaqstan jerinen auyp kelgen neshe myng qazaqta bar edi.

Zúnghúrup 1944-jyly jazda Qobyqtaghy monghol-qazaqtan 200 azamatty attanysqa keltirip Mongholiyagha baryp kómek aldy әri әskery mashyq ótkizdi. Qazaq azamattaryna Mәulitqan Núghymanúly, Aghybay Mәsәlimúly basshy boldy. Olar qayta ainalyp kelip Qobyqqa shabuylgha ótti, biraq Jemeneymen Qobyqtan 900 әsker eki jaqtan qyspaqqa alghan song amalsyz Sovet shegarasyna ótip ketti. 1945-jyly jazda Leskin men Doskenovtyng bastauynda kensay atty polk kelgen song Qobyqqa shabuyl jasap segiz kýn soghysyp 15-tamyzda Qobyqty basyp aldy, 200 jaudyng jýzin atyp óltirdi. 14 qazaq, 9 monghol jauynger, bir orys әiel qaza tapty (Qojay Doqasúly. «Otqa  oranghan jyldar». 184-185 better).

Tarbaghatay jerinde qazaq,  mongholdan ózge bir bólim orystarda qaruly әreketter jasady. Shiyauguayda Eminov, Diniskov bastaghan orys partizandary, Shәueshekte Riyapov bastaghan orys partizandary bolghan. 9-aydyng 18-kýni Diniskov Sauan qalashyghyn bir mezet basyp alghan.

Tarbaghataydaghy qaruly kýshter

Tarbaghatay aimaghy tolyq azat bolghannan keyin ondaghy qazaqtardy negiz etken qaruly kýshter úiymdastyryldy.

Qojay Doqasúlynyng aituynsha:

«Dórbiljin 4-atty polk, komandiyri Aytughan(qazaq), orynbasary Yusupov(tatar), sayasy komissar Ahymetshaev, jiyny 1200 adam.

Tarbaghatay 6-atty polk, oryny Shyhyzy(Tasyrqay), komandiyri: Qaysa Dýisenbekov. Orynbasary Qaysa Júmykeúly. Sayasy komissar Ábdrahman Orken úly, shtap bastyghy Samu Sәbitov(ol Shepeyzini alu soghysynda qaza bolyp orynyna Núrlan Bógenbaev taghayyndaldy), shtap bastyghynyng orynbasary Jaghda Babalyqov.1200 adam.

Jaghda Babalyqúly

Sauan 7-atty polk, komandiyri Qazyqan Manasbaev, sayasy komissar Sәrsenbek Ábishúly (Qojay Doqasúly. «Otqa oranghan jyldar». 10-11 better)

Búndaghy Dýisenbekov, Bógenbaev, Sәbitov, Órkenúly qatarly polk bastyqtary negizi týgel Kenester odaghynan kelgen әskery adamdar edi, búl tútas sol kezdegi Shyghys Týrkistan ýkimeti men armiyasyndaghy qalypty qúbylys bolghan, әskery kiyimi, doqtyrhanasy, auyr qarulary, finans, ekonomika, ken salasy qatarly organdardyng bastyqtary men aqylshylary derlik Kenester odaghynan kelgen әr últ ókilderi boldy, Kenester odaghynyng әr saladaghy yqpaly óte zor edi, desede 1940-1950 jyldardaghy osy Kenester odaghynan Shynjangha kelgen azamattardyng denining últtyq kózqarasy jaqsy bolghan, ol turaly Qasen Ór Altay óz esteliginde:

«Ákem Tarbaghatay 6-polkting basshylary Qaysamen jaqsy qatynasta boldy, olardy qazaqshyl bilimdi azamattar, әtteng orysqa qor boldy ghoy-dep aityp otyratyn deydi. Qaysada Qaliybekke: Myna orystar әr iste ózinen asyp istemeseng seni adam qúrly kórmeydi…»-dep bayandaydy.

8-aydyng 11-kýni últtyq armiyadan 600 dey adamy Sovet  odaghynyng әskery aqylshysy Bәidildә Doskenovtyng bastauynda Qobyqqa jetip 8-aydyng 22-kýni Qobyqty azat etti.(«Ýsh aimaq tónkerisi tarihy». 147-bet. Últtar baspasy. Pekiyn.2000j) Osydan keyin kensay atty әsker polki Altaygha attandy. Búdan bayqaytynymyz kensay atty polki tútas ýsh aimaqta әreket jasaghan, әsirese Tarbaghatay men Altayda kóbirek soghysqan, osy ónirde Shyghys Týrkistan ýkimeti ornauyna ýles qosqan, әri Keneske beyim adamdarmen Kenestik agentterdi biylikke qoyyp otyrghan. Kensay atty polk Altaygha barghanda Altay jeri negizi azat bolyp tek Sarsýmbe men Buyrshyn qalashyghynda qytay әskeri bolghan, Buyrshyndaghy bir batalion әskerge Altay qazaq qaruly kýshteri men kensay atty polk shabuyldap onay alady, kóp shyghyn bolmaydy, al Sarsýmbe soghyssyz alynady, osy kezde Ospan batyr Kóktoghayda edi, oghan habar bermesten osy polk jәne Qúljadan kelgen ShTR basshylary Altay aimaghynyng ShTR dyng bir bóligi ekenin jariyalap, әkimshilik mekemelerdi qúryp onyng jarymynan kóbine ózge últtar men Kenester odaghynyng adamdaryn qoyyp ýlgeredi de ShTR dan búryn qúrylghan Altay qazaqtarynyng tónkeristik ýkimeti mýshelerimen, qaruly kýsh jetekshilerin biylikten qaghady, Doskenov Kóktoghaygha baryp Ospan batyrmen jolyghady әri ony Sarsýmbege kóshirip әkeledi, Ospandy Altay әkimi etedi, biraq eshkimge sózi ótpeytin jaghydayda bolady. Sonymen Ospan bastaghan «Altay qazaqtarynyng tónkeristik ýkimeti» kýshin joyady, Ospan qaruly kýshteri 5000gha juyq edi, endigi jerde olargha barlyq qarularyn tapsyru búiyrylady, osylaysha Ospan ShTR ýkimetine senbey, olargha narazy bolady, búl jarty jyl ótpey ashyq qarsylyqqa úlasady.

Erenqabyrgha kóterilisi

Erenqabyrghadaghy Shihu men sauan audandary ol kezderi Ýrimjige qaraaytynyn aittyq, Qúljadaghy «Shyghys Týrkistan» ýkimeti Ýrimjiden Ilemen Tarbaghataygha baratyn kólik joldaryn, telefon symdaryn ýzip jau әskerining shabuyl jolyn kesu ýshin osy ónirdegi qazaqtardy attanysqa keltirudi kózdeydi, búl manyzdy strategiyalyq mәnge ie edi.

Qaliybek Rayymbekúly

Takyman batyr

1940-Jyldary qolgha alynghan Qaliybek bosatylyp Qyzylózen men Qorqys arasyndaghy elding bastyghy bolghan edi. Osy kezderi (1945-jyldyng basy) Ile óniri negizinen azat bolghan edi, Ilege Ýrimjiden keletin qytay әskerining joly dәl osy Sauanmen Shihudy, Jyndy basyp ótedi, onda tasymal joldarymen, telefon symdary bar, Tarbaghatay, Shihu, Jyng әli qytay әskerining qolynda olardyng Ýrimjimen ara qatynasyn ýzu ýshin Sauan eli kýreske shyghyp Shyghys Týrkistan ýkimetine ótui kerek edi, osy maqsatta Kenester odaghynan kelgen Qazyqan Manasbaev bastaghan 400 Kenes әskeri(ishinde Ilelik qazaqtarda bar) Sauan manyna jiberiledi, olar tasymal jolynyng týiini Anjyqay kópirin búzbaq bolghan. Qaliybekte qytay ýkimeti eldi qorgha dep bergen onshaqty myltyq qana bar bolatyn.

Sauan manyndaghy Maytau múnay kenin kýzetetin 80 adamdyq úighyr rotasynyng bastyghy Sopahún kóterilis jasap Ilege ótpek bolyp jaralanghan әskerin uaq Núrpay batyrgha qaldyryp ózderi ýrke sheginedi, qua kelgen qytay әskerimen Núrpay jalghyz atysyp qaza tabady, onyng ýy ishin qytay әskeri týgel óltirip elge ses kórsetpek bolady. Qaliybek Manasqa jiyngha ketken kezde Tәkiman, Balaqamzalar qytay qorjalaryna shabuyl jasap olardy auylymen qyrady da Qaliybekti amalsyz qytaygha qarsy kóteriliske shyghugha mәjbýrleydi. Qaliybek qaytyp kelgen song bolghan isti kórip eldi jiyp aqyldasady, sonynda elding kóbi qytay ýkimetimen at kekilin kesisip kóterilis bastaugha kelisedi, olar nahshbandy tarihatyn nәsihattaushy Bahauidin әulie qolday gór dep tilek tileydi. Takiman Maytaudan qashqan úighyr әskerlerding birin atyp óltirip toghyzyn tútqyndap qarularyn tartyp alghan eken, sonymen qolda bar myltyq 21 ge jetedi. Búl myltyqtardy Qaliybek mergen azamattargha berip qalghan 300 azamatqa shoqpar dayyndatyp qarulandyrady. Elding kóteriliske shyqqanyn bilip basugha kelgen 300 qytay әskeri (pulemet, zenbiregi bar) shabuylgha ótedi, atys jarty kýnge jalghasady, Qaliybek qataryn molaytu ýshin shyghys tau elimen batystaghy Sauan eline hat jazady, ózi qoldan Shyghys Týrkistan ýkimeti mórin jasatyp ony hattargha basady. Osy atysta jaudy jenip shyghady, degenmen oq-dәri, qaru tapshy, sol ýshin Qaliybek Qamzany Qúljadaghy Shyghys Týrkistan ýkimetinen kómek súraugha jiberedi. Ekinshi ret shabuylgha shyqqan qytay әskerining sany 3000 shamaly adam eken, búlar tek Qaliybekpen soghysu ýshin ghana kelmegen, Qaliybekti jenip onan batysqa Jyn, Shihu, Búratalagha barmaq. Osy qarasy mol jaumen soghysta Mórdiqan mergen U Jaujin degen qytay әsker basyn atyp týsiredi. Kenaral, Abdulla qatarly azamattar oqqa úshady, el batysqa yghysa kóshse, azamattar eldi qorghap jaudy tosa úrys saldy. Dәl osy kezde Qazyqan bastaghan top yaghny Shyghys Týrkistan әskeri kómekke keledi, olar taghyda Anjyqay kópirin búzugha kelgen eken,  osy kómekting arqasynda jaudy taghy bir mәrte toytarady. Osylaysha jaz boyy qytay әskerimen ýzdiksiz soghysyp túrady, kýzge qaray Qaliybek toby Bóritýnkeni aldy, osy soghysta jeti azamat qaza tapty, desede Ýrimjiden shyqqan qytay әskerining 38 mashinasyn qolgha týsiredi, onda 1800 myltyq bar edi. Osydan kóp úzamay Tarbaghatay men Ilege baratyn qytay әskerining joly men telefon, telegraf jýiesi kesildi. Sauan jeri tolyq azat bolyp Qaliybek Sauan audanynyng әkimi, Tәkiman audandyq polisiyanyng bastyghy bolady. Erenqabyrgha kóterilisi tórt aigha sozyldy, Qaliybek bastaghan qazaq azamattary 1700 den asa qytay әskerin atyp óltirip kýreske eleuli ýles qosady.

Shihu soghysy

ShTR-dyng ýsh aimaghyn qytay әskerinen tazartu soghystarynyng ishinde әigili soghystargha: Dabusún soghysy (Altay jerinde bolyp 1500 den artyq jaudy joyghan), Ayranbaq soghysy (1300 den asa jaudy joyghan), Jyng soghysy (900den asa jaudy atyp óltirgen), Shihu soghysyn jatqyzugha bolady. Osy ýlkendi-kishili soghystarda últtyq armiya jaudyng 20 mynnan artyq әskerin joyghan.

8-Aydyng 27-kýni últtyq armiya Shepeyzini qorshaugha aldy, Shepeyzibegi qytay әskeri Shihugha qashty. 9-aydyng 4-kýni últtyq armiya Shihugha jalpy shabuyl jasady. Soghysqa Sovet armiyasyda qatysty, sýidin1-jayau polk, Tarbaghatay 6-atty polk, monghol atty әskeri bataliony qatysty. Qiyan-keski soghys arqyly 5-kýni 1-qorghanys shebi talqandaldy. Biraq últtyq armiya shyghyny auyr boldy. 7-kýni últtyq armiya kýshti shoghyrlandyryp Sovet odaghy úshaqtarynyng kómegimen 2-qorghanys shebin búzdy. 8-Kýni 3-qorghanys shebin búzyp Shihudy aldy. 1000 nan asa jaudy joyyp,mynyn tútqyndady. («Ýsh aimaq tónkerisi tarihy». 156-bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000j)

Osy Shihu soghysyna qatysqan Tarbaghatay 6-atty polk alda jýrip atoy salyp kóp qúrbandyq beredi, jiyny osy polkten 153 azamat qúrban bolady. Osy soghysqa qytay jaghynan alty myn, ShTR jaghynan tórt mynnan asa әsker soghysqa qatysqan eken.

Tarbaghatay aimaghy әkimshilikterining qúryluy

Shihumen Sauan alynyp Tarbaghatay tolyq azat bolghan song ony «Sharqy Týrkistan respublikasy»nyng bir bólegi dep jariyalap, Basbay Sholaqúlyn aimaq uәliyi, Qasymahún Symayylov(úighyr) pen Sovettik aqylshy Mәnsýr Rozyevti orynbasar uәly etti. Ábilimit Hajiyev(ózbek) hatshy bolyp belgilendi. Azat bolghan Shihu, Sauan audandary Tarbaghatay aimaghyna qaraytyn bolady. Kenester odaghy әdeyi týrde qazaq basym aimaqtyng әkimshiligine sany az úighyr, ózbek últtaryn kóptep qoyady, sonymen qatar Kenester odaghynyng agentterine basty әri naqty mansaptardy ústatady.

Tarbaghatay aimaghynyng Ortalyghy Shәueshek azat bolghannan keyingi búqaralyq jinalys.1945-jyl. 7-qarasha

Tarbaghatay aimaghynyng әkimi-Basbay Sholaqúly

Aymaqtyng orynbasar әkimi Kenester odaghynan kelgen ózbek Álimjan Hakimbaev

Tarbaghatay aimaghynyng ishki ister(KGB) basshysy Ábilez Rahymanov (Kenes odaghynan)

Tamyz aiynyng basynan bastap audandyq ýkimetter qúryldy, Ómәrahún (Úighyr) Shәueshek әkimi, Qaldybay Qanapiya Shaghantoghay әkimi, Núrsapa Seytjanúly Dórbiljin әkimi, Nәsiridiyn(úighyr) Shihu әkimi, Sauan әkimi Qaliybek Rayymbekúly(Qaliybek Rayymbekúly 1947-jyldyng ayaghynda Qaliybekpen basym kóp Sauan eli Manasqa ótken song iyen qalghan audangha Sәbit Buaqajy degen úighyr әkim bolghan) Sauan әkimi boldy, Gýnchyng lama (monghol) Qobyqsary әkimi boldy.(«Ýsh aimaq  tónkerisi tarihy». 169-bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000j). Ásili Tarbaghatay aimaghynda Qobyqsarydan ózge barlyq audanda qazaq basym bolghan, Kenester odaghy әdeyi aimaqtyng ortalyghy bolghan Shәueshekke úighyrdan әkim saylaydy, Shihudada qazaq basym edi, tipti Altaydyng ortalyghy Sarsýmbegede úighyrdan әkim saylaghan, búl ShTR ýkimetinde qazaqtardyng sayasy kýsh alyp ketuining aldyn alghan tәsil bolghan.

Eki ýiektenu dәuirindegi kýrester

Yalta konferensiyasy

1945-jyly ekinshi dýnie jýzilik soghys ayaqtaugha jaqyn qalghan sәtte Yalta kenesi sharty boyynsha Mongholiyanyng tәuelsizdik mәselesin qytay moyyndaugha mindetti boldy. Biraq onyng esesine Kenester odaghynan qytaydyng Manchjuriya men Shynjannyng teritoriyalyq tútastyghyn moyyndauyn shart retinde ortagha qoydy. 1945-jyly qazan aiynan 1946-jyldyng jaz ailaryna deyin gomindang qytay ýkimeti Kenester odaghyna kóp ret ókil jiberip osy mәseleni talqylady. Kenester odaghy últtyq armiyagha búiryq týsirip Manas ózeni boyynda shep qúryp búiryq kýtudi búiyrdy. Ol kezde 150 km jerdegi Ýrimji qalasynda әskerde, qaruda, azyq-týlikte tapshy bolatyn. Osynday tarihy oraydy jiberip aldy, mәsele ShTR(Shyghys Týrkistan respublikasyny) armiyasynyng basshylary deni  Kenester odaghynan kelgender edi.

Gomindang qytay preziydentining úly Jiyang Jingo Maskeuge saparmen barghandaghy suret

Aqyry Kenester odaghy Manchjuriyadaghy tize býkken Japon armiyasynyng 800 myng qaruy arqyly kommunistik qytaylargha bir jylda 1.2 million armiyasy, 100 million halqy bar kýshke ie etip Qytaydy Amerikagha qarsy jartylay kommunistik jýiege ainaldyrmaq boldy. Oghan qarsy Amerika qúrama shtattary gomin qytay biyligine qoldau bildirdi. Kenester odaghy ózining Siberiyadaghy teritoriyasyna bolashaqta qytay qauyp tóndiredi dep qarap eki memleket ara bir beldeulik el qúrudy josparlap Mongholiyany birikken últtar úiymy tanyghan el etip qúrugha mýddeli boldy, «Shyghys Týrkistan operasiyasy» nyng týpki maqsaty, oghan Kenester odaghynyng bar kýshpen kirisuining sebebi osy bolatyn. Osylaysha Shyghys Týrkistan respublikasy 12. 11.1944 qúrylghan bolsa 1946-jyly 6-aydyng ortasynda Kenester odaghy jaghynan tarih sahynasynan ketti.

Shyghys Týrkistannyng taratylghandyghyn habarlaghan gazet

Demek Kenester odaghy Tarbaghatay, Altay, Iledegi halyqtardyng azattyq kýresin óz mýddesi ýshin sheber paydalandy da maqsatyna jetken song satyp ketti. 24. 08.1945 gomin qytay ýkimeti Mongholiyanyng tәuelsizdigin moyyndady. Biraq Kenester odaghy Soltýstik Qytayda kommunisterdi kýsheytu ýshin uaqytty soza berdi. Tamyz aiynyng sonynan bastalghan gomin qytay ýkimeti men kommunistik qytaylar ara kelimsózder qazan aiynyng 10-kýni aqyrlasyp eki jaq soghyspau kelisimine keldi. Osylaysha Kenester odaghynyng parmenimen Rahymjan Sabyrqajy(Qashqarlyq úighyr), Ábilqayyr Rabatúly (Ile qazaqtarynyng tóresi), Ahymetjan Qasmy (Qazaqstan úighyry) ShTR gha ókil bolyp Ýrimji qalasynda Jang Jyjúng bastaghan gomin qytay ýkimetimen kelissóz bastady.

Ábilqayyr, Rahymjan, Ahmetjan (Solda)

Kelissóz 1946-jyly 6-aydyng 6-kýni zorgha ayaqtaldy, búghan Kenester odaghy men Gomin qytay biyligi arasyndaghy sayasy kelispeushilikter әser etip әdeyi uaqytty sozghanyn bayqaugha bolady. Osy aidyng 18-kýni Shynjang birikken ýkimeti ornap oghan 25 jora mýshe boldy, qazaqtan Ospan batyr, Dәlelqan Sýgirbaev jane Tarbaghataydan Sәlis Ámireúly (Dórbiljin audanynan) mýshe boldy. Desede kelissóz paydasy qazaqtardan góri úighyrlardyng paydasyna sheshildi, qytaymen soghysqan ýsh aimaq halqynyng 58% qazaq , 23% úighyr(deni Ile aimaghynda) bola túra úighyrlargha avtonomiya beru, ýkimette úighyr tili qytay tilimen qatar qoldanylu moyyndaldy. Ýsh aimaq әlide Kenester odaghynyng yqpalynda bola berdi, tek Kenestik әskerlermen aqylshylar eline qayytty da últtyq armiya 30 mynnan (60% qazaq әskerler)14 myngha qysqartyldy. Shynjannyng keyin avtonomiya boluyna, Ile qazaq avtonomiyaly oblysynyng qúryluynda osy últ azattyq kýresting manyzy zor boldy.

   

ShTR últtyq armiyasy, jogharghy suret negizi Kenester odaghynyng әskerleri ekeni bayqalady.

1946-jyly kýzde gomin qytay ýkimeti men kommunistik qytay ara ishki soghys bastaldy. Osy orayda Altayda Ospan batyr ýsh aimaqtan bet búryp Kenester odaghyna qarsy shyghyp soghys bastady, biraq kýshi әlsiz bolghandyqtan 3-4 myng adamymen Bәitik tauyna qaray shegindi, Tarbaghatay aimaghynan dәl Ospan batyr siyaqty ýsh aimaqqa, al naghynda Kenester odaghyna qarsy kýresken Sauan audanynyng әkimi Qaliybek Rayymbekúly boldy. Ospan batyr bet búrghan kezde qaruly qarsylyqqa ashyq shyqpaghanymen gomin qytaymen ara jasyryn kelisuler jiyilegen. Qasan Ór Altay óz esteliginde:«Kenester odaghy kóp ret Qaliybek әkimge syilyqtar berip, halyq qaharmany ataghyn bergen, tipti Tarbaghatay aimaghynyng әkimi bolughada úsynys jasaghan». Gomy qytay  ýkimeti Qútyby audanynyng әkimi Orazbay Qaliyúly arqyly Qaliybek jigitterine 500 den asa qaru jetkizilgen, keyin mynnan asqan.

1947-jyly Shynjang ólkelik kenesting 1-retki jiynyna ýsh aimaqtan 35 adam qatysty, onyng 19 qazaq bolatyn, Tarbaghatay aimaghynan segiz adam bolyp Núrsapa, Óndirqandar ókil retinde qatysty.

1946-jyly Ýrimjide Amerika konsuly ornady, olardyng basty maqsattary Kenester odaghynyng atom bombasyn jasauda shiykizat kózi Altaydyng Kóktoghayynda ekenin bilip onyng qazyluy men Kenester odaghy jaqqa tasymaldanuyna kedergi jasau boldy, sol sebepti olar gomin qytay Shynjang biyligi arqyly Ospan batyrdy Kenester odaghynyng kenshilerine aidap saldy, qaqtyghys eki derjava arasyna deyin jalghasty. Ospan jasaqtary Altaydan shegingen song onyng mynnan asa jigiti qarulandyrylyp әskery mashyq jasady. Anyghynda Altay qaruly kýshteri Sanjynyng shyghys tórt audanyndaghy qazaqtardy ózine qaratqan 1944-jyldyng ayaghynan bastap gomin qytay biyligimen ara qatynastar ornaghan, Sýleymen, Núrqojaylardyng bet búruy osyghan baylanysty edi, Ospan auqymgha qarap basynda ShTR gha ýmit artty, biraq Altayda әkim bolghan jarty jylda barlyghynan habar tauyp kózi jetken song týbegeyli bet búrady.

Altaydaghy Ospan býligine jauap retinde ýsh aimaq jaq Túrpan úighyrlaryn jeliktirip býlik shyghartty. Osy Dýrbelennen aman qalghan jýzden asa adam Ilege bardy. Aqyry tamyzdyng 12-kýni ýsh aimaq ókilderi Qúljagha qaytyp birikken ýkimet ydyrady. Osy tústa Qúrama shtattar men Kenester odaghynyng arasy shiyelenise týsti, al Ishki qytaydaghy azamattyq soghysta eki imperiya biri gomin qytaygha, biri kommunistik qytaygha qaru berip bir-birimen qyrqystyrdy. Endigi maydan osy últ azattyq kýresi bolghan ýsh aimaqtaghy qazaqtar ara qyrqysugha әkeldi, gomin qytay, Amerika jaqtaghan Ospan batyr, Qaliybek bastaghandarmen ýsh aimaqtyng Kenester odaghyna adal toptary qatynasy shiyelenisti.

Altay, Tarbaghataydaghy soghystar

1947-jyly Ospan batyr mynnan asa qaruly azamattaryn Qapas Tirkeshúlyna bastatyp Altaygha shabuylgha ótti. Olar Kóktoghay, Shingil halqynyng qoldauymen eki audandy basyp aldy, Qarashora, Sarybúlaq shayqasynda ýsh aimaqtyng Qobyq atty polkin negizinen joyyp jiberdi.(Búl polk Ile men Tarbaghatay azamattarynan qúralghan, Qojay Doqas úlynyng aituynsha: Kenestik keri ýgit arqyly Ór Altay elin bandy, qaraqshy sanap elge tizesin batyrghan, sol sebepti onay jenilgen) Altay atty polktinde talqanyn shygharyp tútas Altaydy basyp alyp bir ay iyelep túrdy.

Dәlelqan, Nýsipqandar Tarbaghataygha kelip 4200 әsker jasaqtaydy(kóbi 1946-jyly últtyq armiya qysqarghanda qosynnan shegingender), Kenester odaghynanda әskery kómek alady, Tarbaghataydyng әr jerinde halyq, ýkimet jylu jinap kómek beredi. Osylaysha 5 mynnan asa әskermen Altaygha shabuyl jasap Ospan jasaqtaryn Altaydan yghystyrdy, biraq Ór altaydyng eki audanynan 20 myngha juyq qazaq Boghda, Bәitikke kóship ketedi, búl bastysy Kenester odaghynyng Kóktoghaydan uran tasyp Semey-Kurchatovta atom bombasyn sәtti jasauy ýshin jasalghan qadam edi.

1947-jyly shilde aiynda Qaliybek ýsh aimaqqa әshkere qarsy shyghyp taugha kóship ketti. Sauan qazaghy deni ony qoldady. Biraq Sauan Manastyng irgesi, ýsh aimaqpen gomin qytay әskeri tiresip túrghan shep, onda ýsh aimaq armiyasy óte kóp shoghyrlanghan edi, sol ýshin búl asa qaterli әreket edi.

Qobyqsarydaghy túrghút hanzadasy Jaujap ta ýsh aimaqtan әshkere bet búryp qarsy әskery qarsylyqtar jasap, joldan ótken ýsh aimaq әskery kólikterine tynym bermedi.

Ospan tobyn Altaydan alastaghan song ýsh aimaq ýkimeti nazaryn Sauangha audardy da Sauan jerine Qúlja jayau 2-polk, monghol bataliony, Shihu jayau polk,  zenbirekshi bataliondyn ornalastyrdy, taghy Sauan atty polkin qayta qúrdy.

Qarasha aiynyng 6-kýni Qaliybek, Takymandardyng mynnan asa qaruly adamy Shihumen Sauangha shabuyl jasady, Shihu, Anjyhay kópirlerin órtedi, telefon symdaryn qidy, Bóritúnke, Qyzyl, Lamamiyau, Bayynghu, Kazgu, Dúndi, Chinchiyangha shabuyl jasap alasapyrangha úshyratty. Sauan qazaghynyng Tәkiman,  Balaqamza, Mórdiqan, Shoyynbek, Zeyiyiken, Zeynembay, Dulatqan, Baqtiyar bastaghan batyr azamattary soghysqa attandy. Osy oqigha kuageri Qasen Óraltay bylay dep eske alady:«Qaliybek әkim sóz sóilep: osydan ne bәri eki jyl búryn qytaygha qarsy shyghyp ýlken niyetpen kýres jasadyq, niyetimiz allagha ayan edi, alla jar bolyp jeniske jettik. Ótken jyly sol jenisti <Týrkistan toyy> dep toyladyq, sol týrkistan ýkimeti qazir joq! Ol orystyng oiynshyghy ýsh aimaq degenge ainaldy, orystyng kim ekenin bilesizder, búrynda batystan auyp kelgen elding siqyn kórdinizder. Olardyng Qazaqstandaghy asharshylyq, qúdaysyzdar úiymy, jappay tútqyndau, mal-mýlikti kanpeskileu siyaqty orystyng súmdyqtaryn aityp zarlaghanyn bilesizder, orystar Álihan tóreni tútqyndap ýsh aimaq degendi jeleu etip otyr, býgingi kýresimizdi shyghys týrkistangha qarsy emes qayta orys oiynshyghy ýsh aimaqqa qarsy baghyttaymyz. Sol ýkimetti qúlatqan orysqa qarsy bastaymyz, búl bizding últ ýshin, din ýshin, otan ýshin atqaratyn paryzymyz,-dedi. Onan keyin Arystambay molla bastap kollektiv janaza oqyldy. Onan song jauyngerler attaryna minip “Alla! Múhammed! Alash” dep úrandap shaba jóneldi…». Osylaysha soghys bir kýnge jalghasty, ýsh aimaq armiyasyn Mogutinov(orys), Margup Ishaqov(tatar) basshylyq etip Úlujan, Úshqúdyq jaqtan shabuyl jasady, búl tarapta Takyman batyr kýn boyy olarmen qiyan-keski soghysyp algha bastyrmay túrdy. Onan keyin ýsh aimaq armiyasy Qyzylózendegi Qaliybekting shtabyna qaray kóp әsker attandyrdy. Úlujandaghy Takymangha Qúlja 2-jayau polki shabuyl jasady, al Sauan atty polk Qyzyrbekting bastauymen Qaliybekting shtabyna shabuylgha ótti, soghys jiyrma kýnge sozyldy. Osy barysta Takyman jasaghy qorshauda qaldy, Qaliybek toby Manasqa qaray shegine soghysady. Bastapqy uaqyttarda Qaliybek әskerlerge dem beru ýshin óz shtap orynyn jyljytpaghan edi. Alayda jau sany jaghynanda, qaruy jaghynanda basym bolghandyqtan ay sony bola el qotaryla kóship Manas ózeninen ary ótip gomin qytay biyligi jýrip túrghan Manas audanyna óte bastaghan, elding jalpy sany 13 mynnan astam edi.(Qasen Óraltay 6000-7000ýy deydi, búl boyynsha 30myn)

Takiman ýsh aimaq әskerimen jan ayamay soghysyp olardy ýlken shyghyngha úshyratty, biraq ol jaqtaghy әskerdinde kóbi qazaq jastary edi. Takiman toby Tәnirtaudyng adam baspaghan shyndaryna shyghyp kiyizdi at pen týiening tabanyna salyp biyik shyndardan asyp Manas jaqqa ótti, ol kez 1948-jyldyng basy edi. Takyman kóshinen kóshke ere almaghan 200 dey adam ýsh aimaqqa qoldy bolady, olardyng birazyn Jәiirdaghy uaq ishine aparghan eken.

Osylaysha Qúramma shtattar men Kenester odaghy ara suyq soghystyng alghashqy zardabyn Altaymen Tarbaghataydaghy qazaq búqarasy tartyp san myndaghsn adam soghysta opat boldy.

Qaliybek tobynyng keyingi әreketteri

Qaliybek pen Ospan batyr elinen 33 myng adam Sanjy eline qosyldy, Altay tóresi Álen auyly da Boghdagha kóshti, Tolynyng tumasy Álen uannyng hanymy Qaduan Mamyrbek qyzy Ýrimji aimaghynyng әkimi boldy, Ýrimjige qarasty Manas , Qútybi, Sanjy, Fukan, Jemsary, Shonjy, Morida sol kezde 100 myng qazaq jasap jatty, әr audangha qazaq әkim saylandy.

Ýrimji aimaghynyng әkimi - Qaduan Mamyrbekqyzy

Shynjang biyliginde qarjy ministri Janymqan Tileubayúly, Shynjang ýkimetining orynbasar hatshysy Sәlis Ámireúly boldy. 1948-jyly osy aimaqtaghy qazaqtardan әsirese Ospan batyr, Qaliybek azamattarynan 8-qazaq polk úiymdastyrylyp oghan Jәiirding qazaghynan shyqqan Zәkariya Áshen úly bastyq boldy.

1948-jyldyng sonyna qaray soghysta kommunistik qytaylar basym kele bastaydy, gomin qytay ýkimeti Qúramma Shtattardyng kómeginen aiyrylyp qaruy azayyp, ekonomikasy tyghyryqqa tirelip, 1949-jyly kýzde týbegeyli jenildi de Tayuanigha shegindi, 1949-jyly qazanda 100 myng qytay kommunistik әskerleri Shynjangha kirdi, Kenester odaghynyng búiyruymen ýsh aimaq armiyasy bir oq atpay olargha berildi de Manastan shyghysqa ótip Ýrimjige kelip olardy qarsy aldy. Endigi jerde Qaliybek toby Qarashar aimaghyna, Ospan toby Barkólge shegindi. 1950-jyly Ospan batyr men Qútyby әkimi Orazbay Qaliyúly Sanjy men Barkólden 30 myng eldi qyzyl qytaygha qarsy kóteriliske shygharyp tórt ay soghysty, Ospan Gansugha shegindi, odan sәl búryn Qaliybek eli de Gaskólge kelgen edi.

Qútyby әkimi Orazbay Qaliyúly

Ospan batyr Qayyzda qolgha týsken song Qaliybek tobynan 240tay adam Tiybet jotasyna shyghyp arttan qughan qytay әskerimen soghysa jýrip 1951-jyly Pәkistangha jetti, jalpy aman barghan adam sany 174 jan edi, olarmen bir uaqytta erip kelgen Dәlelqan Janymqanúly, Núrqojay batyrlar 19 adam bolatyn, Súltanshәrippen Qúsayyngha ergen 160 jan qosylyp jiyny 355 adam bolady. Olar 1940-jyly Elisqan, Qúsyman bastap kelgen elmen birge jiyny 1800dey adam 1953-1954jyly Týrkiyagha jetip toqtaydy.

1947-jyldyng sonynan 1949-jyldyng sonyna deyin Shynjang jeri negizi beybitshilikte boldy. 1944-1949 jylgha deyingi qysqa ghana tórt jyl ýsh aimaq halqynyng әsirese qazaq halqy ýshin key jaghynan tiyimsiz boldy desekte jaqsy jetistikterde kóp boldy. Mektepter kóptep ashyldy, sauatty qazaq sany arta týsti, medisina damydy, joldar salynyp,kender ashyldy, gazet, jurnaldar qazaq tilinde shyghyp otyrdy. Ýkimet qújattary tek jogharyda úighyrsha bolghany bolmasa aimaqtan bastap negizi qazaq tilinde jýrildi, búl osy ýsh aimaqtaghy qazaq tildi jýiening qalyptasuyna, qazaq madeniyetining damuyna ýlken ýles qosty.

Shәueshektegi últtyq armiya jauyngerlerimen bir bólim basshylary. 1949-jyly. 1-mamyr

Toly audanynyng qúryluy

1947-jyly Shynjang ólkelik birikken ýkimetting 1-retki mәjilisi ashyldy. Oghan Tarbaghatay aimaghynan segi adam saylandy, olardyng biri Núrsapa Seytjanúly boldy(298-bet). Dórbiljin audanyna 1949-jyldan keyin Maqsútqan Qyzyrúly әkim boldy.

Maqsútqan Qyzyrúly

Toly audandyq polisiya basshysy Ahat Kәribaev

Dórbiljin audanynyng 8-9-10 rayondary audan qalashyghynan tym alysta bolghandyqtan búl jerlerdi bólip shygharyp«Kerey jarym audany» qúryldy da audandyq ýkimet Tolygha ornalastyryldy.(«Ýsh aimaq  tónkerisi  tarihy». 381-bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000j).

11.05.1951. Shynjang ólkelik qúryltaygha qatysqan Tarbaghatay aimaghynyng ókilderi.

Tarbaghatay. Mayly jәilauy. 1954 j

1949-jyly ýsh aimaq qyzyl qytay biyligine ótkenimen Kenester odaghynyng yqpaly әlide zor edi, ýsh aimaq armiyasy 4-korpus bolyp qytay memlekettik armiyasy qataryna kirdi, desede olardy 1950-1958 ge deyin qytaygha baghynbaghan Ospan, Orazbay tobyna qarsy soghystyrdy, Barkól eline qarsy qoydy.

1954-Jyly ýsh aimaqta Ile qazaq avtonomiyaly oblysy qúryldy. 1944-1945 te orys ýsh aimaq biyligine úighyr, ózbek, tatardy qoysa, qytaylar qazaqqa biylik berdi, oblys basshysy Pәtiqan Dәlelqanúly, keyin Jaghda Babalyq úly boldy. 1956-jyldan bastap ýsh aimaqta kóp jyl júmys istegen kenes azamattary eline qayta bastady. Olarmen bir qatarda Tarbaghatay aimaghynyng әkimshiligi men әr audanda әkim bolghan, polisiya bastyghy bolghan barlyq sheneulikter jappay sovet grajdandyghyn aldy, 1959 dan bastap eki el qatynasy ushyqty,  últtyq armiya taratyldy,  armiyada bolghan  birtalay adamdar Kenester odaghyna ketti. 1962-jyly Ile men Tarbaghataydan shegara asqan 100 mynday qazaq Kenester odaghyna ótti. Osy kýresterding basty jemisi 1954-jyldan 2015-jylgha deyin 60 jyl qytaydaghy qazaq avtonomiya bolyp túryp óz tilinde oqydy, óz aqparat, baspasózi bolyp óz últtyq bolmymyn saqtay aldy, búl osy kýresting jemisi edi.

Dórbiljin  audanynyng 8-9-10 rayondary audan qalashyghynan tym alysta bolghandyqtan búl jerlerdi bólip shygharyp«Kerey jarym audany» qúryldy da audandyq ýkimet Tolygha ornalastyryldy.(«Ýsh aimaq  tónkerisi  tarihy». 381-bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000j).

1949-jyly ýsh aimaq qyzyl qytay biyligine ótkenimen Kenester odaghynyng yqpaly әlide zor edi, ýsh aimaq armiyasy 4-korpus bolyp qytay memlekettik armiyasy qataryna kirdi, desede olardy 1950-1958 ge deyin qytaygha baghynbaghan Ospan, Orazbay tobyna qarsy soghystyrdy, Barkól eline qarsy qoydy.

1954-Jyly ýsh aimaqta Ile qazaq avtonomiyaly oblysy qúryldy. 1944-1945 te orys ýsh aimaq biyligine úighyr, ózbek, tatardy qoysa, qytaylar qazaqqa biylik berdi, oblys basshysy Pәtiqan Dәlelqanúly, keyin Jaghda Babalyq úly boldy. 1956-jyldan bastap ýsh aimaqta kóp jyl júmys istegen kenes azamattary eline qayta bastady. Olarmen bir qatarda Tarbaghatay aimaghynyng әkimshiligi men әr audanda әkim bolghan, polisiya bastyghy bolghan barlyq sheneulikter jappay sovet grajdandyghyn aldy, 1959 dan bastap eki el qatynasy ushyqty,  últtyq armiya taratyldy,  armiyada bolghan  birtalay adamdar Kenester odaghyna ketti. 1962-jyly Ile men Tarbaghataydan shegara asqan 100 mynday qazaq Kenester odaghyna ótti. Osy kýresterding basty jemisi 1954-jyldan 2015-jylgha deyin 60 jyl qytaydaghy qazaq avtonomiya bolyp túryp óz tilinde oqydy, óz aqparat, baspasózi bolyp óz últtyq bolmymyn saqtay aldy, búl osy kýresting jemisi edi.

Erzat Kәribay

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

46 - sóz

Qayrauly qara semser

Esbolat Aydabosyn 2251
46 - sóz

Tilendiyev nege Tarazidyng qúlaghyn qyrshyp aldy?

Tóreghaly Tәshenov 4949
Anyq-qanyghy

Europagha Resey aumaghynsyz shyghu joly

Ashat Qasenghaly 5157
46 - sóz

Bizge beymәlim Baraq han

Jambyl Artyqbaev 4430