باسى: تارباعاتايداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس

تارباعاتايدىڭ وزگە اۋداندارىن ازات ەتۋ سوعىستارى

27-كۇنى كوتەرىلىسشىلەر مەن ۇلتتىق ارميا سارعۋسىندى الىپ دوربىلجىنگە شابۋىلعا ءوتتى. ۇلتتىق ارميا ءدوربىلجىن اۋدان قالاشىعىنا حات جازىپ ادام جىبەرىپ، ونداعى گومينداڭ ارمياسىن تىزە بۇگۋگە ۇندەدى، ولار باس تارتقان سوڭ قالاشىققا شابۋىلعا ءوتتى. بوراپ تۇرعان زەڭبىرەك وعى استىندا كەڭساي 3-اتتى پولك 1-باتاليونىنى قالاشىقتىڭ سولتۇستىگىنەن، 2-باتاليونى وڭتۇستىكتەن، 3-باتاليونى قالاشىقتىڭ شىعىسىنان سۇراپىل شابۋىلعا ءوتىپ نەبارى ءتورت ساعات شايقاسىپ 29-كۇنى تۇستەن كەيىن قالاشىق قورعانىن بۇزعان سوڭ ۇلتتىق ارميا قالاشىقتى باسىپ الدى ءارى التايدان كەلە جاتقان ون اسكەري اۆتوموبيلدى قولعا ءتۇسىردى.

ۇلتتىق ارميا ءدوربىلجىندى العان سوڭ شاۋەشەككە اتتاندى، ونداعى قىتاي اسكەرلەرى دارالانىپ، كومەكسىز حالدە زارە-قۇتى ۇشتى. شىلدە ايىنىڭ 29-كۇنى ۇلتتىق ارميا الدىڭعى بولىمدەرى شاۋەشەكتىڭ وڭتۇستىك قالا ماڭىنا بارىپ، ءدوربىلجىن اۋدانىنان تىزە بۇككەن اۋدان اكىمى جياۋ ءنايچىڭ قاتارلىلاردى قالاعا جىبەرىپ تىزە بۇگۋگە ءناسيحاتتادى. تارباعاتاي ءۋاليى پيڭ رۇڭ ادەتتە حالىقتىڭ اقشا، مال-مۇلىكىن سورىپ راحاتقۇمارلىققا بەرىلۋدى عانا بىلەتىن. ول ءدوربىلجىننىڭ قولدان كەتكەن حابارىن ەستي سالا ەس-اقىلدان اداستى. ول دەرەۋ ارميا، ۇكىمەت ورگاندارىن جيناپ جيىن اشسادا پىكىر بىرلىگىنە كەلە المادى. ول شاۋەشەكتەگى سوۆەت وداعى كونسۋلىنا ادام جىبەرىپ شەگارادان ءوتىپ پانالاۋدى سۇرادى. سوۆەت جاق تەك قارۋ-جاراقتارىن تۇگەل تاپسىرعان سوڭ عانا وتۋىنە رۇحسات بەردى. 30-كۇنى ۇلتتىق ارميا شاۋەشەكتى قورشاۋعا الدى. سول كۇنى تۇندە پيڭ رۇڭ قالاداعى ءمانساپتىلار، وفيتسەرلەر، اسكەرلەر جانە قىتاي بۇقاراسىنان جيىنى 1400 دەي ادامدى باستاپ باقتى ارقىلى سوۆەت وداعىنا قاشىپ ءوتتى. 31-كۇنى شاۋەشەك ازات بولدى. ۇلتتىق ارميا مەن مايلى پارتيزاندارى تولى، شاعانتوعاي، ءدوربىلجىن، شاۋەشەكتى ازات ەتۋ بارىسىندا جاۋدىڭ ەكى پولك اسكەرىن جويدى، ولجاعا تۇسكەن قارۋلارمەن قوسىنىن قارۋلاندىردى.

ۇلتتىق ارميا تارباعاتايداعى ەگىنشىلەر مەن مالشىلاردان اسكەر الىپ قۇرامىنا قابىلدادى. تامىز ايىنىڭ 10-كۇنى ۇلتتىق ارميا قولباسشىلىعى شتابى بۇيرىق ءتۇسىرىپ، مايلى پارتيزاندارىنان «تارباعاتاي 6-اتتى پولك»تى قۇردى. تاعى «ءدوربىلجىن 4-اتتى پولك» قۇرىلدى، ولار كەڭساي اتتى اسكەر پولكىمەن بىرىگىپ اتتى بريگاداعا اينالىپ سانى 2400 دەن استى. ولاردان ءبىر ءبولىم كۇشتى شىعارىپ شيحۋعا شابۋىل جاسادى، ەندى نەگىزگى كۇش قوبىققا شابۋىل جاسادى.(«ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى» 145-146-بەتتەر.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج).

شاۋەشەك ازات بولعان كەزدە ۇلتىق ارميا شاۋەشەكتە. 1945-جىل، قازان ايى.

قوبىق پارتيزاندارى جانە قوبىقتىڭ ازات ەتىلۋى

قوبىقسارى اۋدانى 1771-جىلى شىعىسقا كوشكەن ەدىل قالماقتارى ياعني تۇرعۇتتاردىڭ ۇرپاقتارى شوعىرلى قونىستانعان جەرلەردىڭ ءبىرى، دەسەدە 1916-1933 جىلدارى شىعىس قازاقستان جەرىنەن اۋىپ كەلگەن نەشە مىڭ قازاقتا بار ەدى.

زۇڭعۇرۋپ 1944-جىلى جازدا قوبىقتاعى موڭعول-قازاقتان 200 ازاماتتى اتتانىسقا كەلتىرىپ موڭعولياعا بارىپ كومەك الدى ءارى اسكەري ماشىق وتكىزدى. قازاق ازاماتتارىنا ماۋلىتقان نۇعىمانۇلى، اعىباي ءماسالىمۇلى باسشى بولدى. ولار قايتا اينالىپ كەلىپ قوبىققا شابۋىلعا ءوتتى، بىراق جەمەنەيمەن قوبىقتان 900 اسكەر ەكى جاقتان قىسپاققا العان سوڭ امالسىز سوۆەت شەگاراسىنا ءوتىپ كەتتى. 1945-جىلى جازدا لەسكين مەن دوسكەنوۆتىڭ باستاۋىندا كەڭساي اتتى پولك كەلگەن سوڭ قوبىققا شابۋىل جاساپ سەگىز كۇن سوعىسىپ 15-تامىزدا قوبىقتى باسىپ الدى، 200 جاۋدىڭ ءجۇزىن اتىپ ءولتىردى. 14 قازاق، 9 موڭعول جاۋىنگەر، ءبىر ورىس ايەل قازا تاپتى (قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا  ورانعان جىلدار». 184-185 بەتتەر).

تارباعاتاي جەرىندە قازاق،  موڭعولدان وزگە ءبىر ءبولىم ورىستاردا قارۋلى ارەكەتتەر جاسادى. شياۋگۋايدا ەمينوۆ، دينيسكوۆ باستاعان ورىس پارتيزاندارى، شاۋەشەكتە رياپوۆ باستاعان ورىس پارتيزاندارى بولعان. 9-ايدىڭ 18-كۇنى دينيسكوۆ ساۋان قالاشىعىن ءبىر مەزەت باسىپ العان.

تارباعاتايداعى قارۋلى كۇشتەر

تارباعاتاي ايماعى تولىق ازات بولعاننان كەيىن ونداعى قازاقتاردى نەگىز ەتكەن قارۋلى كۇشتەر ۇيىمداستىرىلدى.

قوجاي دوقاسۇلىنىڭ ايتۋىنشا:

«ءدوربىلجىن 4-اتتى پولك، كومانديرى ايتۋعان(قازاق), ورىنباسارى يۋسۋپوۆ(تاتار), ساياسي كوميتسسار احىمەتشاەۆ، جيىنى 1200 ادام.

تارباعاتاي 6-اتتى پولك، ورىنى شىحىزى(تاسىرقاي), كومانديرى: قايسا دۇيسەنبەكوۆ. ورىنباسارى قايسا جۇمىكەۇلى. ساياسي كوميتسسار ءابدراحمان وركەن ۇلى، شتاپ باستىعى سامۋ ءسابيتوۆ(ول شەپەيزىنى الۋ سوعىسىندا قازا بولىپ ورىنىنا نۇرلان بوگەنباەۆ تاعايىندالدى), شتاپ باستىعىنىڭ ورىنباسارى جاعدا بابالىقوۆ.1200 ادام.

جاعدا بابالىقۇلى

ساۋان 7-اتتى پولك، كومانديرى قازىقان ماناسباەۆ، ساياسي كوميتسسار سارسەنبەك ءابىشۇلى (قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-11 بەتتەر)

بۇنداعى دۇيسەنبەكوۆ، بوگەنباەۆ، ءسابيتوۆ، وركەنۇلى قاتارلى پولك باستىقتارى نەگىزى تۇگەل كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن اسكەري ادامدار ەدى، بۇل تۇتاس سول كەزدەگى شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى مەن ارمياسىنداعى قالىپتى قۇبىلىس بولعان، اسكەري كيىمى، دوقتىرحاناسى، اۋىر قارۋلارى، فينانس، ەكونوميكا، كەن سالاسى قاتارلى ورگانداردىڭ باستىقتارى مەن اقىلشىلارى دەرلىك كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن ءار ۇلت وكىلدەرى بولدى، كەڭەستەر وداعىنىڭ ءار سالاداعى ىقپالى وتە زور ەدى، دەسەدە 1940-1950 جىلدارداعى وسى كەڭەستەر وداعىنان شىڭجاڭعا كەلگەن ازاماتتاردىڭ دەنىنىڭ ۇلتتىق كوزقاراسى جاقسى بولعان، ول تۋرالى قاسەن ءور التاي ءوز ەستەلىگىندە:

«اكەم تارباعاتاي 6-پولكتىڭ باسشىلارى قايسامەن جاقسى قاتىناستا بولدى، ولاردى قازاقشىل ءبىلىمدى ازاماتتار، اتتەڭ ورىسقا قور بولدى عوي-دەپ ايتىپ وتىراتىن دەيدى. قايسادا قاليبەككە: مىنا ورىستار ءار ىستە وزىنەن اسىپ ىستەمەسەڭ سەنى ادام قۇرلى كورمەيدى…»-دەپ باياندايدى.

8-ايدىڭ 11-كۇنى ۇلتتىق ارميادان 600 دەي ادامى سوۆەت  وداعىنىڭ اسكەري اقىلشىسى ءبايدىلدا دوسكەنوۆتىڭ باستاۋىندا قوبىققا جەتىپ 8-ايدىڭ 22-كۇنى قوبىقتى ازات ەتتى.(«ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى». 147-بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.2000ج) وسىدان كەيىن كەڭساي اتتى اسكەر پولكى التايعا اتتاندى. بۇدان بايقايتىنىمىز كەڭساي اتتى پولكى تۇتاس ءۇش ايماقتا ارەكەت جاساعان، اسىرەسە تارباعاتاي مەن التايدا كوبىرەك سوعىسقان، وسى وڭىردە شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى ورناۋىنا ۇلەس قوسقان، ءارى كەڭەسكە بەيىم ادامدارمەن كەڭەستىك اگەنتتەردى بيلىككە قويىپ وتىرعان. كەڭساي اتتى پولك التايعا بارعاندا التاي جەرى نەگىزى ازات بولىپ تەك سارسۇمبە مەن بۋىرشىن قالاشىعىندا قىتاي اسكەرى بولعان، بۋىرشىنداعى ءبىر باتاليون اسكەرگە التاي قازاق قارۋلى كۇشتەرى مەن كەڭساي اتتى پولك شابۋىلداپ وڭاي الادى، كوپ شىعىن بولمايدى، ال سارسۇمبە سوعىسسىز الىنادى، وسى كەزدە وسپان باتىر كوكتوعايدا ەدى، وعان حابار بەرمەستەن وسى پولك جانە قۇلجادان كەلگەن شتر باسشىلارى التاي ايماعىنىڭ شتر دىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىن جاريالاپ، اكىمشىلىك مەكەمەلەردى قۇرىپ ونىڭ جارىمىنان كوبىنە وزگە ۇلتتار مەن كەڭەستەر وداعىنىڭ ادامدارىن قويىپ ۇلگەرەدى دە شتر دان بۇرىن قۇرىلعان التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى مۇشەلەرىمەن، قارۋلى كۇش جەتەكشىلەرىن بيلىكتەن قاعادى، دوسكەنوۆ كوكتوعايعا بارىپ وسپان باتىرمەن جولىعادى ءارى ونى سارسۇمبەگە كوشىرىپ اكەلەدى، وسپاندى التاي اكىمى ەتەدى، بىراق ەشكىمگە ءسوزى وتپەيتىن جاعىدايدا بولادى. سونىمەن وسپان باستاعان «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» كۇشىن جويادى، وسپان قارۋلى كۇشتەرى 5000عا جۋىق ەدى، ەندىگى جەردە ولارعا بارلىق قارۋلارىن تاپسىرۋ بۇيىرىلادى، وسىلايشا وسپان شتر ۇكىمەتىنە سەنبەي، ولارعا نارازى بولادى، بۇل جارتى جىل وتپەي اشىق قارسىلىققا ۇلاسادى.

ەرەنقابىرعا كوتەرىلىسى

ەرەنقابىرعاداعى شيحۋ مەن ساۋان اۋداندارى ول كەزدەرى ۇرىمجىگە قاراايتىنىن ايتتىق، قۇلجاداعى «شىعىس تۇركىستان» ۇكىمەتى ۇرىمجىدەن ىلەمەن تارباعاتايعا باراتىن كولىك جولدارىن، تەلەفون سىمدارىن ءۇزىپ جاۋ اسكەرىنىڭ شابۋىل جولىن كەسۋ ءۇشىن وسى وڭىردەگى قازاقتاردى اتتانىسقا كەلتىرۋدى كوزدەيدى، بۇل ماڭىزدى ستراتەگيالىق مانگە يە ەدى.

قاليبەك رايىمبەكۇلى

تاكىمان باتىر

1940-جىلدارى قولعا الىنعان قاليبەك بوساتىلىپ قىزىلوزەن مەن قورقىس اراسىنداعى ەلدىڭ باستىعى بولعان ەدى. وسى كەزدەرى (1945-جىلدىڭ باسى) ىلە ءوڭىرى نەگىزىنەن ازات بولعان ەدى، ىلەگە ۇرىمجىدەن كەلەتىن قىتاي اسكەرىنىڭ جولى ءدال وسى ساۋانمەن شيحۋدى، جىڭدى باسىپ وتەدى، وندا تاسىمال جولدارىمەن، تەلەفون سىمدارى بار، تارباعاتاي، شيحۋ، جىڭ ءالى قىتاي اسكەرىنىڭ قولىندا ولاردىڭ ۇرىمجىمەن ارا قاتىناسىن ءۇزۋ ءۇشىن ساۋان ەلى كۇرەسكە شىعىپ شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنە ءوتۋى كەرەك ەدى، وسى ماقساتتا كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن قازىقان ماناسباەۆ باستاعان 400 كەڭەس اسكەرى(ىشىندە ىلەلىك قازاقتاردا بار) ساۋان ماڭىنا جىبەرىلەدى، ولار تاسىمال جولىنىڭ ءتۇيىنى انجىقاي كوپىرىن بۇزباق بولعان. قاليبەكتە قىتاي ۇكىمەتى ەلدى قورعا دەپ بەرگەن ونشاقتى مىلتىق قانا بار بولاتىن.

ساۋان ماڭىنداعى مايتاۋ مۇناي كەنىن كۇزەتەتىن 80 ادامدىق ۇيعىر روتاسىنىڭ باستىعى سوپاحۇن كوتەرىلىس جاساپ ىلەگە وتپەك بولىپ جارالانعان اسكەرىن ۋاق نۇرپاي باتىرعا قالدىرىپ وزدەرى ۇركە شەگىنەدى، قۋا كەلگەن قىتاي اسكەرىمەن نۇرپاي جالعىز اتىسىپ قازا تابادى، ونىڭ ءۇي ءىشىن قىتاي اسكەرى تۇگەل ءولتىرىپ ەلگە سەس كورسەتپەك بولادى. قاليبەك ماناسقا جيىنعا كەتكەن كەزدە تاكىمان، بالاقامزالار قىتاي قورجالارىنا شابۋىل جاساپ ولاردى اۋىلىمەن قىرادى دا قاليبەكتى امالسىز قىتايعا قارسى كوتەرىلىسكە شىعۋعا ماجبۇرلەيدى. قاليبەك قايتىپ كەلگەن سوڭ بولعان ءىستى كورىپ ەلدى جيىپ اقىلداسادى، سوڭىندا ەلدىڭ كوبى قىتاي ۇكىمەتىمەن ات كەكىلىن كەسىسىپ كوتەرىلىس باستاۋعا كەلىسەدى، ولار ناحشباندي تاريحاتىن ءناسيحاتتاۋشى باحاۋيدين اۋليە قولداي گور دەپ تىلەك تىلەيدى. تاكىمان مايتاۋدان قاشقان ۇيعىر اسكەرلەردىڭ ءبىرىن اتىپ ءولتىرىپ توعىزىن تۇتقىنداپ قارۋلارىن تارتىپ العان ەكەن، سونىمەن قولدا بار مىلتىق 21 گە جەتەدى. بۇل مىلتىقتاردى قاليبەك مەرگەن ازاماتتارعا بەرىپ قالعان 300 ازاماتقا شوقپار دايىنداتىپ قارۋلاندىرادى. ەلدىڭ كوتەرىلىسكە شىققانىن ءبىلىپ باسۋعا كەلگەن 300 قىتاي اسكەرى (پۋلەمەت، زەڭبىرەگى بار) شابۋىلعا وتەدى، اتىس جارتى كۇنگە جالعاسادى، قاليبەك قاتارىن مولايتۋ ءۇشىن شىعىس تاۋ ەلىمەن باتىستاعى ساۋان ەلىنە حات جازادى، ءوزى قولدان شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى ءمورىن جاساتىپ ونى حاتتارعا باسادى. وسى اتىستا جاۋدى جەڭىپ شىعادى، دەگەنمەن وق-ءدارى، قارۋ تاپشى، سول ءۇشىن قاليبەك قامزانى قۇلجاداعى شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنەن كومەك سۇراۋعا جىبەرەدى. ەكىنشى رەت شابۋىلعا شىققان قىتاي اسكەرىنىڭ سانى 3000 شامالى ادام ەكەن، بۇلار تەك قاليبەكپەن سوعىسۋ ءۇشىن عانا كەلمەگەن، قاليبەكتى جەڭىپ ونان باتىسقا جىڭ، شيحۋ، بۇراتالاعا بارماق. وسى قاراسى مول جاۋمەن سوعىستا موردىقان مەرگەن ۋ ءجاۋجىن دەگەن قىتاي اسكەر باسىن اتىپ تۇسىرەدى. كەڭارال، ابدۋللا قاتارلى ازاماتتار وققا ۇشادى، ەل باتىسقا ىعىسا كوشسە، ازاماتتار ەلدى قورعاپ جاۋدى توسا ۇرىس سالدى. ءدال وسى كەزدە قازىقان باستاعان توپ ياعني شىعىس تۇركىستان اسكەرى كومەككە كەلەدى، ولار تاعىدا انجىقاي كوپىرىن بۇزۋعا كەلگەن ەكەن،  وسى كومەكتىڭ ارقاسىندا جاۋدى تاعى ءبىر مارتە تويتارادى. وسىلايشا جاز بويى قىتاي اسكەرىمەن ۇزدىكسىز سوعىسىپ تۇرادى، كۇزگە قاراي قاليبەك توبى بورىتۇڭكەنى الدى، وسى سوعىستا جەتى ازامات قازا تاپتى، دەسەدە ۇرىمجىدەن شىققان قىتاي اسكەرىنىڭ 38 ماشيناسىن قولعا تۇسىرەدى، وندا 1800 مىلتىق بار ەدى. وسىدان كوپ ۇزاماي تارباعاتاي مەن ىلەگە باراتىن قىتاي اسكەرىنىڭ جولى مەن تەلەفون، تەلەگراف جۇيەسى كەسىلدى. ساۋان جەرى تولىق ازات بولىپ قاليبەك ساۋان اۋدانىنىڭ اكىمى، تاكىمان اۋداندىق پوليتسيانىڭ باستىعى بولادى. ەرەنقابىرعا كوتەرىلىسى ءتورت ايعا سوزىلدى، قاليبەك باستاعان قازاق ازاماتتارى 1700 دەن اسا قىتاي اسكەرىن اتىپ ءولتىرىپ كۇرەسكە ەلەۋلى ۇلەس قوسادى.

شيحۋ سوعىسى

شتر-دىڭ ءۇش ايماعىن قىتاي اسكەرىنەن تازارتۋ سوعىستارىنىڭ ىشىندە ايگىلى سوعىستارعا: دابۋسۇن سوعىسى (التاي جەرىندە بولىپ 1500 دەن ارتىق جاۋدى جويعان), ايرانباق سوعىسى (1300 دەن اسا جاۋدى جويعان), جىڭ سوعىسى (900دەن اسا جاۋدى اتىپ ولتىرگەن), شيحۋ سوعىسىن جاتقىزۋعا بولادى. وسى ۇلكەندى-كىشىلى سوعىستاردا ۇلتتىق ارميا جاۋدىڭ 20 مىڭنان ارتىق اسكەرىن جويعان.

8-ايدىڭ 27-كۇنى ۇلتتىق ارميا شەپەيزىنى قورشاۋعا الدى، شەپەيزىبەگى قىتاي اسكەرى شيحۋعا قاشتى. 9-ايدىڭ 4-كۇنى ۇلتتىق ارميا شيحۋعا جالپى شابۋىل جاسادى. سوعىسقا سوۆەت ارمياسىدا قاتىستى، ءسۇيدىڭ1-جاياۋ پولك، تارباعاتاي 6-اتتى پولك، موڭعول اتتى اسكەرى باتاليونى قاتىستى. قيان-كەسكى سوعىس ارقىلى 5-كۇنى 1-قورعانىس شەبى تالقاندالدى. بىراق ۇلتتىق ارميا شىعىنى اۋىر بولدى. 7-كۇنى ۇلتتىق ارميا كۇشتى شوعىرلاندىرىپ سوۆەت وداعى ۇشاقتارىنىڭ كومەگىمەن 2-قورعانىس شەبىن بۇزدى. 8-كۇنى 3-قورعانىس شەبىن بۇزىپ شيحۋدى الدى. 1000 نان اسا جاۋدى جويىپ،مىڭىن تۇتقىندادى. («ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى». 156-بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج)

وسى شيحۋ سوعىسىنا قاتىسقان تارباعاتاي 6-اتتى پولك الدا ءجۇرىپ اتوي سالىپ كوپ قۇرباندىق بەرەدى، جيىنى وسى پولكتەن 153 ازامات قۇربان بولادى. وسى سوعىسقا قىتاي جاعىنان التى مىڭ، شتر جاعىنان ءتورت مىڭنان اسا اسكەر سوعىسقا قاتىسقان ەكەن.

تارباعاتاي ايماعى اكىمشىلىكتەرىنىڭ قۇرىلۋى

شيحۋمەن ساۋان الىنىپ تارباعاتاي تولىق ازات بولعان سوڭ ونى «شارقي تۇركىستان رەسپۋبليكاسى»نىڭ ءبىر بولەگى دەپ جاريالاپ، باسباي شولاقۇلىن ايماق ءۋاليى، قاسىماحۇن سىمايىلوۆ(ۇيعىر) پەن سوۆەتتىك اقىلشى ءمانسۇر روزىەۆتى ورىنباسار ءۋالي ەتتى. ءابىليميت حاجيەۆ(وزبەك) حاتشى بولىپ بەلگىلەندى. ازات بولعان شيحۋ، ساۋان اۋداندارى تارباعاتاي ايماعىنا قارايتىن بولادى. كەڭەستەر وداعى ادەيى تۇردە قازاق باسىم ايماقتىڭ اكىمشىلىگىنە سانى از ۇيعىر، وزبەك ۇلتتارىن كوپتەپ قويادى، سونىمەن قاتار كەڭەستەر وداعىنىڭ اگەنتتەرىنە باستى ءارى ناقتى مانساپتاردى ۇستاتادى.

تارباعاتاي ايماعىنىڭ ورتالىعى شاۋەشەك ازات بولعاننان كەيىنگى بۇقارالىق جينالىس.1945-جىل. 7-قاراشا

تارباعاتاي ايماعىنىڭ اكىمى-باسباي شولاقۇلى

ايماقتىڭ ورىنباسار اكىمى كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن وزبەك ءالىمجان حاكىمباەۆ

تارباعاتاي ايماعىنىڭ ىشكى ىستەر(كگب) باسشىسى ابىلەز راحىمانوۆ (كەڭەس وداعىنان)

تامىز ايىنىڭ باسىنان باستاپ اۋداندىق ۇكىمەتتەر قۇرىلدى، ءوماراحۇن (ۇيعىر) شاۋەشەك اكىمى، قالدىباي قاناپيا شاعانتوعاي اكىمى، نۇرساپا سەيتجانۇلى ءدوربىلجىن اكىمى، ناسىريدين(ۇيعىر) شيحۋ اكىمى، ساۋان اكىمى قاليبەك رايىمبەكۇلى(قاليبەك رايىمبەكۇلى 1947-جىلدىڭ اياعىندا قاليبەكپەن باسىم كوپ ساۋان ەلى ماناسقا وتكەن سوڭ يەن قالعان اۋدانعا ءسابيت بۋاقاجى دەگەن ۇيعىر اكىم بولعان) ساۋان اكىمى بولدى، گۇڭچىڭ لاما (موڭعول) قوبىقسارى اكىمى بولدى.(«ءۇش ايماق  توڭكەرىسى تاريحى». 169-بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج). ءاسىلى تارباعاتاي ايماعىندا قوبىقسارىدان وزگە بارلىق اۋداندا قازاق باسىم بولعان، كەڭەستەر وداعى ادەيى ايماقتىڭ ورتالىعى بولعان شاۋەشەككە ۇيعىردان اكىم سايلايدى، شيحۋدادا قازاق باسىم ەدى، ءتىپتى التايدىڭ ورتالىعى سارسۇمبەگەدە ۇيعىردان اكىم سايلاعان، بۇل شتر ۇكىمەتىندە قازاقتاردىڭ ساياسي كۇش الىپ كەتۋىنىڭ الدىن العان ءتاسىل بولعان.

ەكى ۇيەكتەنۋ داۋىرىندەگى كۇرەستەر

يالتا كونفەرەنتسياسى

1945-جىلى ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس اياقتاۋعا جاقىن قالعان ساتتە يالتا كەڭەسى شارتى بويىنشا موڭعوليانىڭ تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىن قىتاي مويىنداۋعا مىندەتتى بولدى. بىراق ونىڭ ەسەسىنە كەڭەستەر وداعىنان قىتايدىڭ مانچجۋريا مەن شىڭجاڭنىڭ تەريتوريالىق تۇتاستىعىن مويىنداۋىن شارت رەتىندە ورتاعا قويدى. 1945-جىلى قازان ايىنان 1946-جىلدىڭ جاز ايلارىنا دەيىن گومينداڭ قىتاي ۇكىمەتى كەڭەستەر وداعىنا كوپ رەت وكىل جىبەرىپ وسى ماسەلەنى تالقىلادى. كەڭەستەر وداعى ۇلتتىق ارمياعا بۇيرىق ءتۇسىرىپ ماناس وزەنى بويىندا شەپ قۇرىپ بۇيرىق كۇتۋدى بۇيىردى. ول كەزدە 150 كم جەردەگى ءۇرىمجى قالاسىندا اسكەردە، قارۋدا، ازىق-تۇلىكتە تاپشى بولاتىن. وسىنداي تاريحي ورايدى جىبەرىپ الدى، ماسەلە شتر(شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنى) ارمياسىنىڭ باسشىلارى دەنى  كەڭەستەر وداعىنان كەلگەندەر ەدى.

گومينداڭ قىتاي پرەزيدەنتىنىڭ ۇلى جياڭ جينگو ماسكەۋگە ساپارمەن بارعانداعى سۋرەت

اقىرى كەڭەستەر وداعى مانچجۋرياداعى تىزە بۇككەن جاپون ارمياسىنىڭ 800 مىڭ قارۋى ارقىلى كوممۋنيستىك قىتايلارعا ءبىر جىلدا 1.2 ميلليون ارمياسى، 100 ميلليون حالقى بار كۇشكە يە ەتىپ قىتايدى امەريكاعا قارسى جارتىلاي كوممۋنيستىك جۇيەگە اينالدىرماق بولدى. وعان قارسى امەريكا قۇراما شتاتتارى گومين قىتاي بيلىگىنە قولداۋ ءبىلدىردى. كەڭەستەر وداعى ءوزىنىڭ سىبەرياداعى تەريتورياسىنا بولاشاقتا قىتاي قاۋىپ توندىرەدى دەپ قاراپ ەكى مەملەكەت ارا ءبىر بەلدەۋلىك ەل قۇرۋدى جوسپارلاپ موڭعوليانى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى تانىعان ەل ەتىپ قۇرۋعا مۇددەلى بولدى، «شىعىس تۇركىستان وپەراتسياسى» نىڭ تۇپكى ماقساتى، وعان كەڭەستەر وداعىنىڭ بار كۇشپەن كىرىسۋىنىڭ سەبەبى وسى بولاتىن. وسىلايشا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى 12. 11.1944 قۇرىلعان بولسا 1946-جىلى 6-ايدىڭ ورتاسىندا كەڭەستەر وداعى جاعىنان تاريح ساحىناسىنان كەتتى.

شىعىس تۇركىستاننىڭ تاراتىلعاندىعىن حابارلاعان گازەت

دەمەك كەڭەستەر وداعى تارباعاتاي، التاي، ىلەدەگى حالىقتاردىڭ ازاتتىق كۇرەسىن ءوز مۇددەسى ءۇشىن شەبەر پايدالاندى دا ماقساتىنا جەتكەن سوڭ ساتىپ كەتتى. 24. 08.1945 گومين قىتاي ۇكىمەتى موڭعوليانىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندادى. بىراق كەڭەستەر وداعى سولتۇستىك قىتايدا كوممۋنيستەردى كۇشەيتۋ ءۇشىن ۋاقىتتى سوزا بەردى. تامىز ايىنىڭ سوڭىنان باستالعان گومين قىتاي ۇكىمەتى مەن كوممۋنيستىك قىتايلار ارا كەلىمسوزدەر قازان ايىنىڭ 10-كۇنى اقىرلاسىپ ەكى جاق سوعىسپاۋ كەلىسىمىنە كەلدى. وسىلايشا كەڭەستەر وداعىنىڭ پارمەنىمەن راحىمجان سابىرقاجى(قاشقارلىق ۇيعىر), ابىلقايىر راباتۇلى (ىلە قازاقتارىنىڭ تورەسى), احىمەتجان قاسمي (قازاقستان ۇيعىرى) شتر عا وكىل بولىپ ءۇرىمجى قالاسىندا جاڭ جىجۇڭ باستاعان گومين قىتاي ۇكىمەتىمەن كەلىسسوز باستادى.

ابىلقايىر، راحىمجان، احمەتجان (سولدا)

كەلىسسوز 1946-جىلى 6-ايدىڭ 6-كۇنى زورعا اياقتالدى، بۇعان كەڭەستەر وداعى مەن گومين قىتاي بيلىگى اراسىنداعى ساياسي كەلىسپەۋشىلىكتەر اسەر ەتىپ ادەيى ۋاقىتتى سوزعانىن بايقاۋعا بولادى. وسى ايدىڭ 18-كۇنى شىڭجاڭ بىرىككەن ۇكىمەتى ورناپ وعان 25 جورا مۇشە بولدى، قازاقتان وسپان باتىر، دالەلقان سۇگىرباەۆ جانە تارباعاتايدان ءسالىس امىرەۇلى ء(دوربىلجىن اۋدانىنان) مۇشە بولدى. دەسەدە كەلىسسوز پايداسى قازاقتاردان گورى ۇيعىرلاردىڭ پايداسىنا شەشىلدى، قىتايمەن سوعىسقان ءۇش ايماق حالقىنىڭ 58% قازاق ، 23% ۇيعىر(دەنى ىلە ايماعىندا) بولا تۇرا ۇيعىرلارعا اۆتونوميا بەرۋ، ۇكىمەتتە ۇيعىر ءتىلى قىتاي تىلىمەن قاتار قولدانىلۋ مويىندالدى. ءۇش ايماق الىدە كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالىندا بولا بەردى، تەك كەڭەستىك اسكەرلەرمەن اقىلشىلار ەلىنە قايىتتى دا ۇلتتىق ارميا 30 مىڭنان (60% قازاق اسكەرلەر)14 مىڭعا قىسقارتىلدى. شىڭجاڭنىڭ كەيىن اۆتونوميا بولۋىنا، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ قۇرىلۋىندا وسى ۇلت ازاتتىق كۇرەستىڭ ماڭىزى زور بولدى.

شتر ۇلتتىق ارمياسى، جوعارعى سۋرەت نەگىزى كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرلەرى ەكەنى بايقالادى.

1946-جىلى كۇزدە گومين قىتاي ۇكىمەتى مەن كوممۋنيستىك قىتاي ارا ىشكى سوعىس باستالدى. وسى ورايدا التايدا وسپان باتىر ءۇش ايماقتان بەت بۇرىپ كەڭەستەر وداعىنا قارسى شىعىپ سوعىس باستادى، بىراق كۇشى ءالسىز بولعاندىقتان 3-4 مىڭ ادامىمەن بايتىك تاۋىنا قاراي شەگىندى، تارباعاتاي ايماعىنان ءدال وسپان باتىر سياقتى ءۇش ايماققا، ال ناعىندا كەڭەستەر وداعىنا قارسى كۇرەسكەن ساۋان اۋدانىنىڭ اكىمى قاليبەك رايىمبەكۇلى بولدى. وسپان باتىر بەت بۇرعان كەزدە قارۋلى قارسىلىققا اشىق شىقپاعانىمەن گومين قىتايمەن ارا جاسىرىن كەلىسۋلەر جيىلەگەن. قاسان ءور التاي ءوز ەستەلىگىندە:«كەڭەستەر وداعى كوپ رەت قاليبەك اكىمگە سىيلىقتار بەرىپ، حالىق قاھارمانى اتاعىن بەرگەن، ءتىپتى تارباعاتاي ايماعىنىڭ اكىمى بولۋعادا ۇسىنىس جاساعان». گومي قىتاي  ۇكىمەتى قۇتىبي اۋدانىنىڭ اكىمى ورازباي قاليۇلى ارقىلى قاليبەك جىگىتتەرىنە 500 دەن اسا قارۋ جەتكىزىلگەن، كەيىن مىڭنان اسقان.

1947-جىلى شىڭجاڭ ولكەلىك كەڭەستىڭ 1-رەتكى جيىنىنا ءۇش ايماقتان 35 ادام قاتىستى، ونىڭ 19 قازاق بولاتىن، تارباعاتاي ايماعىنان سەگىز ادام بولىپ نۇرساپا، وندىرقاندار وكىل رەتىندە قاتىستى.

1946-جىلى ۇرىمجىدە امەريكا كونسۋلى ورنادى، ولاردىڭ باستى ماقساتتارى كەڭەستەر وداعىنىڭ اتوم بومباسىن جاساۋدا شيكىزات كوزى التايدىڭ كوكتوعايىندا ەكەنىن ءبىلىپ ونىڭ قازىلۋى مەن كەڭەستەر وداعى جاققا تاسىمالدانۋىنا كەدەرگى جاساۋ بولدى، سول سەبەپتى ولار گومين قىتاي شىڭجاڭ بيلىگى ارقىلى وسپان باتىردى كەڭەستەر وداعىنىڭ كەنشىلەرىنە ايداپ سالدى، قاقتىعىس ەكى دەرجاۆا اراسىنا دەيىن جالعاستى. وسپان جاساقتارى التايدان شەگىنگەن سوڭ ونىڭ مىڭنان اسا جىگىتى قارۋلاندىرىلىپ اسكەري ماشىق جاسادى. انىعىندا التاي قارۋلى كۇشتەرى سانجىنىڭ شىعىس ءتورت اۋدانىنداعى قازاقتاردى وزىنە قاراتقان 1944-جىلدىڭ اياعىنان باستاپ گومين قىتاي بيلىگىمەن ارا قاتىناستار ورناعان، سۇلەيمەن، نۇرقوجايلاردىڭ بەت بۇرۋى وسىعان بايلانىستى ەدى، وسپان اۋقىمعا قاراپ باسىندا شتر عا ءۇمىت ارتتى، بىراق التايدا اكىم بولعان جارتى جىلدا بارلىعىنان حابار تاۋىپ كوزى جەتكەن سوڭ تۇبەگەيلى بەت بۇرادى.

التايداعى وسپان بۇلىگىنە جاۋاپ رەتىندە ءۇش ايماق جاق تۇرپان ۇيعىرلارىن جەلىكتىرىپ بۇلىك شىعارتتى. وسى دۇربەلەڭنەن امان قالعان جۇزدەن اسا ادام ىلەگە باردى. اقىرى تامىزدىڭ 12-كۇنى ءۇش ايماق وكىلدەرى قۇلجاعا قايتىپ بىرىككەن ۇكىمەت ىدىرادى. وسى تۇستا قۇراما شتاتتار مەن كەڭەستەر وداعىنىڭ اراسى شيەلەنىسە ءتۇستى، ال ىشكى قىتايداعى ازاماتتىق سوعىستا ەكى يمپەريا ءبىرى گومين قىتايعا، ءبىرى كوممۋنيستىك قىتايعا قارۋ بەرىپ ءبىر-بىرىمەن قىرقىستىردى. ەندىگى مايدان وسى ۇلت ازاتتىق كۇرەسى بولعان ءۇش ايماقتاعى قازاقتار ارا قىرقىسۋعا اكەلدى، گومين قىتاي، امەريكا جاقتاعان وسپان باتىر، قاليبەك باستاعاندارمەن ءۇش ايماقتىڭ كەڭەستەر وداعىنا ادال توپتارى قاتىناسى شيەلەنىستى.

التاي، تارباعاتايداعى سوعىستار

1947-جىلى وسپان باتىر مىڭنان اسا قارۋلى ازاماتتارىن قاپاس تىركەشۇلىنا باستاتىپ التايعا شابۋىلعا ءوتتى. ولار كوكتوعاي، شىڭگىل حالقىنىڭ قولداۋىمەن ەكى اۋداندى باسىپ الدى، قاراشورا، سارىبۇلاق شايقاسىندا ءۇش ايماقتىڭ قوبىق اتتى پولكىن نەگىزىنەن جويىپ جىبەردى.(بۇل پولك ىلە مەن تارباعاتاي ازاماتتارىنان قۇرالعان، قوجاي دوقاس ۇلىنىڭ ايتۋىنشا: كەڭەستىك كەرى ۇگىت ارقىلى ءور التاي ەلىن باندى، قاراقشى ساناپ ەلگە تىزەسىن باتىرعان، سول سەبەپتى وڭاي جەڭىلگەن) التاي اتتى پولكتىڭدە تالقانىن شىعارىپ تۇتاس التايدى باسىپ الىپ ءبىر اي يەلەپ تۇردى.

دالەلقان، نۇسىپقاندار تارباعاتايعا كەلىپ 4200 اسكەر جاساقتايدى(كوبى 1946-جىلى ۇلتتىق ارميا قىسقارعاندا قوسىننان شەگىنگەندەر), كەڭەستەر وداعىناندا اسكەري كومەك الادى، تارباعاتايدىڭ ءار جەرىندە حالىق، ۇكىمەت جىلۋ جيناپ كومەك بەرەدى. وسىلايشا 5 مىڭنان اسا اسكەرمەن التايعا شابۋىل جاساپ وسپان جاساقتارىن التايدان ىعىستىردى، بىراق ءور التايدىڭ ەكى اۋدانىنان 20 مىڭعا جۋىق قازاق بوعدا، بايتىككە كوشىپ كەتەدى، بۇل باستىسى كەڭەستەر وداعىنىڭ كوكتوعايدان ۋران تاسىپ سەمەي-كۋرچاتوۆتا اتوم بومباسىن ءساتتى جاساۋى ءۇشىن جاسالعان قادام ەدى.

1947-جىلى شىلدە ايىندا قاليبەك ءۇش ايماققا اشكەرە قارسى شىعىپ تاۋعا كوشىپ كەتتى. ساۋان قازاعى دەنى ونى قولدادى. بىراق ساۋان ماناستىڭ ىرگەسى، ءۇش ايماقپەن گومين قىتاي اسكەرى تىرەسىپ تۇرعان شەپ، وندا ءۇش ايماق ارمياسى وتە كوپ شوعىرلانعان ەدى، سول ءۇشىن بۇل اسا قاتەرلى ارەكەت ەدى.

قوبىقسارىداعى تۇرعۇت حانزاداسى جاۋجاپ تا ءۇش ايماقتان اشكەرە بەت بۇرىپ قارسى اسكەري قارسىلىقتار جاساپ، جولدان وتكەن ءۇش ايماق اسكەري كولىكتەرىنە تىنىم بەرمەدى.

وسپان توبىن التايدان الاستاعان سوڭ ءۇش ايماق ۇكىمەتى نازارىن ساۋانعا اۋداردى دا ساۋان جەرىنە قۇلجا جاياۋ 2-پولك، موڭعول باتاليونى، شيحۋ جاياۋ پولك،  زەڭبىرەكشى باتاليوندىن ورنالاستىردى، تاعى ساۋان اتتى پولكىن قايتا قۇردى.

قاراشا ايىنىڭ 6-كۇنى قاليبەك، تاكىمانداردىڭ مىڭنان اسا قارۋلى ادامى شيحۋمەن ساۋانعا شابۋىل جاسادى، شيحۋ، انجىحاي كوپىرلەرىن ورتەدى، تەلەفون سىمدارىن قيدى، بورىتۇڭكە، قىزىل، لامامياۋ، بايىڭعۋ، كازگۋ، دۇڭدي، چيڭچياڭعا شابۋىل جاساپ الاساپىرانعا ۇشىراتتى. ساۋان قازاعىنىڭ تاكىمان،  بالاقامزا، موردىقان، شويىنبەك، زەيىكەن، زەينەمباي، دۋلاتقان، باقتيار باستاعان باتىر ازاماتتارى سوعىسقا اتتاندى. وسى وقيعا كۋاگەرى قاسەن ءورالتاي بىلاي دەپ ەسكە الادى:«قاليبەك اكىم ءسوز سويلەپ: وسىدان نە ءبارى ەكى جىل بۇرىن قىتايعا قارسى شىعىپ ۇلكەن نيەتپەن كۇرەس جاسادىق، نيەتىمىز اللاعا ايان ەدى، اللا جار بولىپ جەڭىسكە جەتتىك. وتكەن جىلى سول جەڭىستى <تۇركىستان تويى> دەپ تويلادىق، سول تۇركىستان ۇكىمەتى قازىر جوق! ول ورىستىڭ ويىنشىعى ءۇش ايماق دەگەنگە اينالدى، ورىستىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىزدەر، بۇرىندا باتىستان اۋىپ كەلگەن ەلدىڭ سيقىن كوردىڭىزدەر. ولاردىڭ قازاقستانداعى اشارشىلىق، قۇدايسىزدار ۇيىمى، جاپپاي تۇتقىنداۋ، مال-مۇلىكتى كانپەسكىلەۋ سياقتى ورىستىڭ سۇمدىقتارىن ايتىپ زارلاعانىن بىلەسىزدەر، ورىستار ءاليحان تورەنى تۇتقىنداپ ءۇش ايماق دەگەندى جەلەۋ ەتىپ وتىر، بۇگىنگى كۇرەسىمىزدى شىعىس تۇركىستانعا قارسى ەمەس قايتا ورىس ويىنشىعى ءۇش ايماققا قارسى باعىتتايمىز. سول ۇكىمەتتى قۇلاتقان ورىسقا قارسى باستايمىز، بۇل ءبىزدىڭ ۇلت ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن، وتان ءۇشىن اتقاراتىن پارىزىمىز،-دەدى. ونان كەيىن ارىستامباي موللا باستاپ كوللەكتيۆ جانازا وقىلدى. ونان سوڭ جاۋىنگەرلەر اتتارىنا ءمىنىپ “اللا! مۇحاممەد! الاش” دەپ ۇرانداپ شابا جونەلدى…». وسىلايشا سوعىس ءبىر كۇنگە جالعاستى، ءۇش ايماق ارمياسىن موگۋتينوۆ(ورىس), مارگۋپ يسحاقوۆ(تاتار) باسشىلىق ەتىپ ۇلۋجان، ۇشقۇدىق جاقتان شابۋىل جاسادى، بۇل تاراپتا تاكىمان باتىر كۇن بويى ولارمەن قيان-كەسكى سوعىسىپ العا باستىرماي تۇردى. ونان كەيىن ءۇش ايماق ارمياسى قىزىلوزەندەگى قاليبەكتىڭ شتابىنا قاراي كوپ اسكەر اتتاندىردى. ۇلۋجانداعى تاكىمانعا قۇلجا 2-جاياۋ پولكى شابۋىل جاسادى، ال ساۋان اتتى پولك قىزىربەكتىڭ باستاۋىمەن قاليبەكتىڭ شتابىنا شابۋىلعا ءوتتى، سوعىس جيىرما كۇنگە سوزىلدى. وسى بارىستا تاكىمان جاساعى قورشاۋدا قالدى، قاليبەك توبى ماناسقا قاراي شەگىنە سوعىسادى. باستاپقى ۋاقىتتاردا قاليبەك اسكەرلەرگە دەم بەرۋ ءۇشىن ءوز شتاپ ورىنىن جىلجىتپاعان ەدى. الايدا جاۋ سانى جاعىناندا، قارۋى جاعىناندا باسىم بولعاندىقتان اي سوڭى بولا ەل قوتارىلا كوشىپ ماناس وزەنىنەن ارى ءوتىپ گومين قىتاي بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان ماناس اۋدانىنا وتە باستاعان، ەلدىڭ جالپى سانى 13 مىڭنان استام ەدى.(قاسەن ءورالتاي 6000-ء7000ۇي دەيدى، بۇل بويىنشا 30مىڭ)

تاكىمان ءۇش ايماق اسكەرىمەن جان اياماي سوعىسىپ ولاردى ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتتى، بىراق ول جاقتاعى اسكەردىڭدە كوبى قازاق جاستارى ەدى. تاكىمان توبى ءتاڭىرتاۋدىڭ ادام باسپاعان شىڭدارىنا شىعىپ كيىزدى ات پەن تۇيەنىڭ تابانىنا سالىپ بيىك شىڭداردان اسىپ ماناس جاققا ءوتتى، ول كەز 1948-جىلدىڭ باسى ەدى. تاكىمان كوشىنەن كوشكە ەرە الماعان 200 دەي ادام ءۇش ايماققا قولدى بولادى، ولاردىڭ ءبىرازىن جايىرداعى ۋاق ىشىنە اپارعان ەكەن.

وسىلايشا قۇرامما شتاتتار مەن كەڭەستەر وداعى ارا سۋىق سوعىستىڭ العاشقى زاردابىن التايمەن تارباعاتايداعى قازاق بۇقاراسى تارتىپ سان مىڭداعسن ادام سوعىستا وپات بولدى.

قاليبەك توبىنىڭ كەيىنگى ارەكەتتەرى

قاليبەك پەن وسپان باتىر ەلىنەن 33 مىڭ ادام سانجى ەلىنە قوسىلدى، التاي تورەسى الەن اۋىلى دا بوعداعا كوشتى، تولىنىڭ تۋماسى الەن ۋاڭنىڭ حانىمى قادۋان مامىربەك قىزى ءۇرىمجى ايماعىنىڭ اكىمى بولدى، ۇرىمجىگە قاراستى ماناس ، قۇتىبي، سانجى، فۋكان، جەمسارى، شونجى، موريدا سول كەزدە 100 مىڭ قازاق جاساپ جاتتى، ءار اۋدانعا قازاق اكىم سايلاندى.

ءۇرىمجى ايماعىنىڭ اكىمى - قادۋان مامىربەكقىزى

شىڭجاڭ بيلىگىندە قارجى ءمينيسترى جانىمقان تىلەۋبايۇلى، شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ ورىنباسار حاتشىسى ءسالىس امىرەۇلى بولدى. 1948-جىلى وسى ايماقتاعى قازاقتاردان اسىرەسە وسپان باتىر، قاليبەك ازاماتتارىنان 8-قازاق پولك ۇيىمداستىرىلىپ وعان ءجايىردىڭ قازاعىنان شىققان زاكاريا اشەن ۇلى باستىق بولدى.

1948-جىلدىڭ سوڭىنا قاراي سوعىستا كوممۋنيستىك قىتايلار باسىم كەلە باستايدى، گومين قىتاي ۇكىمەتى قۇرامما شتاتتاردىڭ كومەگىنەن ايىرىلىپ قارۋى ازايىپ، ەكونوميكاسى تىعىرىققا تىرەلىپ، 1949-جىلى كۇزدە تۇبەگەيلى جەڭىلدى دە تايۋانعا شەگىندى، 1949-جىلى قازاندا 100 مىڭ قىتاي كوممۋنيستىك اسكەرلەرى شىڭجاڭعا كىردى، كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇيىرۋىمەن ءۇش ايماق ارمياسى ءبىر وق اتپاي ولارعا بەرىلدى دە ماناستان شىعىسقا ءوتىپ ۇرىمجىگە كەلىپ ولاردى قارسى الدى. ەندىگى جەردە قاليبەك توبى قاراشار ايماعىنا، وسپان توبى باركولگە شەگىندى. 1950-جىلى وسپان باتىر مەن قۇتىبي اكىمى ورازباي قاليۇلى سانجى مەن باركولدەن 30 مىڭ ەلدى قىزىل قىتايعا قارسى كوتەرىلىسكە شىعارىپ ءتورت اي سوعىستى، وسپان گانسۋعا شەگىندى، ودان ءسال بۇرىن قاليبەك ەلى دە گاسكولگە كەلگەن ەدى.

قۇتىبي اكىمى ورازباي قاليۇلى

وسپان باتىر قايىزدا قولعا تۇسكەن سوڭ قاليبەك توبىنان 240تاي ادام تيبەت جوتاسىنا شىعىپ ارتتان قۋعان قىتاي اسكەرىمەن سوعىسا ءجۇرىپ 1951-جىلى پاكىستانعا جەتتى، جالپى امان بارعان ادام سانى 174 جان ەدى، ولارمەن ءبىر ۋاقىتتا ەرىپ كەلگەن دالەلقان جانىمقانۇلى، نۇرقوجاي باتىرلار 19 ادام بولاتىن، سۇلتانشارىپپەن قۇسايىنعا ەرگەن 160 جان قوسىلىپ جيىنى 355 ادام بولادى. ولار 1940-جىلى ەلىسقان، قۇسىمان باستاپ كەلگەن ەلمەن بىرگە جيىنى 1800دەي ادام 1953-1954جىلى تۇركياعا جەتىپ توقتايدى.

1947-جىلدىڭ سوڭىنان 1949-جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن شىڭجاڭ جەرى نەگىزى بەيبىتشىلىكتە بولدى. 1944-1949 جىلعا دەيىنگى قىسقا عانا ءتورت جىل ءۇش ايماق حالقىنىڭ اسىرەسە قازاق حالقى ءۇشىن كەي جاعىنان ءتيىمسىز بولدى دەسەكتە جاقسى جەتىستىكتەردە كوپ بولدى. مەكتەپتەر كوپتەپ اشىلدى، ساۋاتتى قازاق سانى ارتا ءتۇستى، مەديتسينا دامىدى، جولدار سالىنىپ،كەندەر اشىلدى، گازەت، جۋرنالدار قازاق تىلىندە شىعىپ وتىردى. ۇكىمەت قۇجاتتارى تەك جوعارىدا ۇيعىرشا بولعانى بولماسا ايماقتان باستاپ نەگىزى قازاق تىلىندە ءجۇرىلدى، بۇل وسى ءۇش ايماقتاعى قازاق ءتىلدى جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىنا، قازاق مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.

شاۋەشەكتەگى ۇلتتىق ارميا جاۋىنگەرلەرىمەن ءبىر ءبولىم باسشىلارى. 1949-جىلى. 1-مامىر

تولى اۋدانىنىڭ قۇرىلۋى

1947-جىلى شىڭجاڭ ولكەلىك بىرىككەن ۇكىمەتتىڭ 1-رەتكى ءماجىلىسى اشىلدى. وعان تارباعاتاي ايماعىنان سەگى ادام سايلاندى، ولاردىڭ ءبىرى نۇرساپا سەيتجانۇلى بولدى(298-بەت). ءدوربىلجىن اۋدانىنا 1949-جىلدان كەيىن ماقسۇتقان قىزىرۇلى اكىم بولدى.

ماقسۇتقان قىزىرۇلى

تولى اۋداندىق پوليتسيا باسشىسى احات كارىباەۆ

ءدوربىلجىن اۋدانىنىڭ 8-9-10 رايوندارى اۋدان قالاشىعىنان تىم الىستا بولعاندىقتان بۇل جەرلەردى ءبولىپ شىعارىپ«كەرەي جارىم اۋدانى» قۇرىلدى دا اۋداندىق ۇكىمەت تولىعا ورنالاستىرىلدى.(«ءۇش ايماق  توڭكەرىسى  تاريحى». 381-بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج).

11.05.1951. شىڭجاڭ ولكەلىك قۇرىلتايعا قاتىسقان تارباعاتاي ايماعىنىڭ وكىلدەرى.

تارباعاتاي. مايلى ءجايلاۋى. 1954 ج

1949-جىلى ءۇش ايماق قىزىل قىتاي بيلىگىنە وتكەنىمەن كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالى الىدە زور ەدى، ءۇش ايماق ارمياسى 4-كورپۋس بولىپ قىتاي مەملەكەتتىك ارمياسى قاتارىنا كىردى، دەسەدە ولاردى 1950-1958 گە دەيىن قىتايعا باعىنباعان وسپان، ورازباي توبىنا قارسى سوعىستىردى، باركول ەلىنە قارسى قويدى.

1954-جىلى ءۇش ايماقتا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلدى. 1944-1945 تە ورىس ءۇش ايماق بيلىگىنە ۇيعىر، وزبەك، تاتاردى قويسا، قىتايلار قازاققا بيلىك بەردى، وبلىس باسشىسى پاتىقان دالەلقانۇلى، كەيىن جاعدا بابالىق ۇلى بولدى. 1956-جىلدان باستاپ ءۇش ايماقتا كوپ جىل جۇمىس ىستەگەن كەڭەس ازاماتتارى ەلىنە قايتا باستادى. ولارمەن ءبىر قاتاردا تارباعاتاي ايماعىنىڭ اكىمشىلىگى مەن ءار اۋداندا اكىم بولعان، پوليتسيا باستىعى بولعان بارلىق شەنەۋلىكتەر جاپپاي سوۆەت گراجداندىعىن الدى، 1959 دان باستاپ ەكى ەل قاتىناسى ۋشىقتى،  ۇلتتىق ارميا تاراتىلدى،  ارميادا بولعان  ءبىرتالاي ادامدار كەڭەستەر وداعىنا كەتتى. 1962-جىلى ىلە مەن تارباعاتايدان شەگارا اسقان 100 مىڭداي قازاق كەڭەستەر وداعىنا ءوتتى. وسى كۇرەستەردىڭ باستى جەمىسى 1954-جىلدان 2015-جىلعا دەيىن 60 جىل قىتايداعى قازاق اۆتونوميا بولىپ تۇرىپ ءوز تىلىندە وقىدى، ءوز اقپارات، ءباسپاسوزى بولىپ ءوز ۇلتتىق بولمىمىن ساقتاي الدى، بۇل وسى كۇرەستىڭ جەمىسى ەدى.

ءدوربىلجىن  اۋدانىنىڭ 8-9-10 رايوندارى اۋدان قالاشىعىنان تىم الىستا بولعاندىقتان بۇل جەرلەردى ءبولىپ شىعارىپ«كەرەي جارىم اۋدانى» قۇرىلدى دا اۋداندىق ۇكىمەت تولىعا ورنالاستىرىلدى.(«ءۇش ايماق  توڭكەرىسى  تاريحى». 381-بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج).

1949-جىلى ءۇش ايماق قىزىل قىتاي بيلىگىنە وتكەنىمەن كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالى الىدە زور ەدى، ءۇش ايماق ارمياسى 4-كورپۋس بولىپ قىتاي مەملەكەتتىك ارمياسى قاتارىنا كىردى، دەسەدە ولاردى 1950-1958 گە دەيىن قىتايعا باعىنباعان وسپان، ورازباي توبىنا قارسى سوعىستىردى، باركول ەلىنە قارسى قويدى.

1954-جىلى ءۇش ايماقتا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلدى. 1944-1945 تە ورىس ءۇش ايماق بيلىگىنە ۇيعىر، وزبەك، تاتاردى قويسا، قىتايلار قازاققا بيلىك بەردى، وبلىس باسشىسى پاتىقان دالەلقانۇلى، كەيىن جاعدا بابالىق ۇلى بولدى. 1956-جىلدان باستاپ ءۇش ايماقتا كوپ جىل جۇمىس ىستەگەن كەڭەس ازاماتتارى ەلىنە قايتا باستادى. ولارمەن ءبىر قاتاردا تارباعاتاي ايماعىنىڭ اكىمشىلىگى مەن ءار اۋداندا اكىم بولعان، پوليتسيا باستىعى بولعان بارلىق شەنەۋلىكتەر جاپپاي سوۆەت گراجداندىعىن الدى، 1959 دان باستاپ ەكى ەل قاتىناسى ۋشىقتى،  ۇلتتىق ارميا تاراتىلدى،  ارميادا بولعان  ءبىرتالاي ادامدار كەڭەستەر وداعىنا كەتتى. 1962-جىلى ىلە مەن تارباعاتايدان شەگارا اسقان 100 مىڭداي قازاق كەڭەستەر وداعىنا ءوتتى. وسى كۇرەستەردىڭ باستى جەمىسى 1954-جىلدان 2015-جىلعا دەيىن 60 جىل قىتايداعى قازاق اۆتونوميا بولىپ تۇرىپ ءوز تىلىندە وقىدى، ءوز اقپارات، ءباسپاسوزى بولىپ ءوز ۇلتتىق بولمىمىن ساقتاي الدى، بۇل وسى كۇرەستىڭ جەمىسى ەدى.

ەرزات كارىباي

Abai.kz