Biylghy 28 sәuirde ótken әdeby jyl qorytyndysyna dayyndyq qarsanynda mening qolyma  32 derekti kitap tiygen edi.

Solardyng ishinde jazushy-publisist Marat Baydildәúly Toqashbaevtyng «Uaqyt jebesi» atty bes tomdyq jinaghy erekshe nazar audardy. Jinaqtaghy tuyndylargha elimizding memlekettik tәuelsizdik alghaly bergi otyz jyl ishinde ótken manyzdy kezenderi arqau bolypty. Avtordyng egemen elimizdin  ósip-órkendeui barysyna jedel ýn qatyp túrghan jazbalary, derbestikke asa qajet últtyq iydeologiyany qalyptastyru joldaryn qarastyrghan taldaulary, qoghamdyq-sayasy saraptamalary, әrkimning kózqarasyn, maqsatyn aiqyndauyna, últtyq qúndylyqtardy dәl ajyrata biluine jәrdemdesetin publisistikalyq maqalalary, týrli zertteu enbekteri osy bes kitapqa toptastyrylghan. Publisistikasynda Marat Últtyq memleket qúrudyng basty sharty – qazaq tilin shynayy memlekettik tilge ainaldyru dep týiedi, tújyrymdaryn san salagha syny nazar salu jolymen tarqatyp bayandap, úrpaqty últtyq ruhta tәrbiyeleu isin últ qúndylyqtary arqyly jýrgizuge shaqyrady. Memleketshildik sezimdi baghalaugha, qoldaugha biyleushilerding niyet tanytpaytynyn kórsetip, qazaq halqyna is jýzinde qanday qiyanat jasalghanyn tizbeleydi, oqyrmangha ózi jasaghan últtyq  iydeologiya jobasyn úsynady. Kýresker avtor otyz jyldyq toqyrau jetkizgen  kedeyshilikting syrlaryn ashqan. Ótken otyz jylda «últaralyq qatynastyng qate formulasy qalyptasty» dep,  múnyng sebepterin ol «adasqan baghyt» pen «immuniytetsiz iydeologiyadan» izdeydi. 2022 jylghy qantar qyrghynyna qatysty syny pikirleri men oy tolghaulary da,  sonday-aq biylik jol bergen tarihty búrmalaushylyq, tәuelsizdikti bayandy etu ýshin asa qajet sharalar keshenin jýrgizuding ornyna korrupsiyanyng keng qanat jangyna jol beru mysaldary da jazushynyng ótkir publisistik qalamyna arqau bolghan.  Qazaqstannyng tәuelsizdigin qalpyna keltiruge, últtyq ruhymyzdy  totalitarlyq kezeng qyspaqtarynan saqtap qalugha, materialdyq jәne ruhany qúndylyqtarymyzdy eseley týsuge ýles qosqan  jekelegen túlghalar haqynda zertteuler jýrgizip, jazghan esseleri, ocherkteri, týrli súhbattary, әdebiyet, óner, ghylym salalaryndaghy kóptegen belgili túlghalar,  zamanymyzdyng ýlken qayratkeri Dinmúhamed Qonaev pen onyng ata-anasy jayyndaghy maqalalar erekshe tanymdylyghymen erekshelenedi.  Avtor kenes-german soghysynyng kópshilikke beymәlim, qúpiya tústaryn kóptegen tyng derekter keltiru jolymen aiqara ashyp beredi, 28 panfilovshy erligi, Leningrad blokadasy syndy sovettik mifterdi  de әshkereleydi. Mústafa Shoqay beyitining tabylu tarihyn, ony óltirdi delinetin Uәly Kaymhanmen kezdesuin әngimeleydi. Soghysqa qatysty tanymdy da qyzyqty derekter keltiredi. Tәuelsizdik jyldarynda biylik buyndarynda istegen belgili túlghalardan alghan, ózining de týrli qyzmetter atqarghan kezderinde bergen súbhattarynan derbes damu jolyna týsken elimizding tynys-tirshiligin aiqyn tanyp biluge bolady. Marattyng toy mәdeniyeti, әdet-ghúryp, salt-dәstýr erekshelikteri, din men dәstýr, joghary adamgershilik qasiyetter jayyndaghy oi-tolghamdary men pikirleri, islam qúndylyqtary men qazaqy dәstýrlerding ýndes tústaryn qarastyruy, halyqtyng diny sauatyn kóterudi kózdeytin naqty úsynystary da oqyrmandy jaybaraqat qaldyrmaydy. Marat Baydildәúlynyng osynau bestomdyghy últ qayratkerlerining tәuelsizdik jyldarynda el mýddesi ýshin jýrgizgen kýresining ainasy bolyp shyqqan.

Jazushy Quandyq Týmenbaydyng «Mening kózim arqyly» atty esseler, portretter men maqalalar jinaghy jәne «Jan әuenderi» degen kósemsóz kitaby qalamgerding derekterdi sóiletudegi ózindik әdeby tәsilimen, kórkem tilimen oqyrmanyn baurap әketedi. Búl eki jinaqta ol derekti qysqa әngimeleri arqyly oqyrmangha keshegi totalitarlyq dәuir men býgingi tәuelsizdik zamanyndaghy adamdardyng jan-dýniyesinen tanymdy syr shertedi.  Shap-shaghyn etudterinen adal enbekpen attary shyqqan danqty ardagerler: Syr boyyndaghy kýrish ósirushi, әigili diqan Ybyray Jaqaev pen Moyynqúmdaghy qazaqy qoy túqymyn asyldandyru men eltiri sapasyn jaqsartu isterinde mol tәjiriybe jinaghan shopan Jazylbek Quanyshbaev jәne olardy óte qúrmettegen elimizding birinshi basshysy Dinmúhamed Qonaev haqynda taghylymdy maghlúmattar beredi.  Quandyqtyng jazbalarynan Ábdildә Tәjibaev, Álkey Marghúlan, Shahmardan Esenov, Asanbay Asqarov, Erkin Áuelbekov, Sәbit Múqanov, Sәbira Mayqanova,  Tólepbergen Ábdirәshev, Nadejda Lushnikova syndy nebir memleket, әdebiyet, óner, ghylym qayratkerlerinin, ózining kóptegen mekteptes jәne kurstastarynyn, ózimen qatarlas aqyn-jazushylardyng da qyzyqty derektermen órilgen adamdyq beynelerin kóremiz. Avtor etudterinde tәuelsizdikpen kelgen jana zamannyng kelensiz jaqtaryn әshkereleuge de kónil bólgen. Mәselen, barshamyz kýnde kuә bop jýrgen derekterdi jangha tie sóiletetin «Kie ketip barady» deytin jýrekjardy syr shertuinde ol halqymyzdyng kie degen úghymyna sholu jasay kelip, qazaq kiyesi syndy úly Abay eskertkishining qarausyz, kýtimsiz túrghanyn, oghan ózi qansha nazar audartugha tyrysqanymen biylik ókilderining nemqúrayly qarap jýrgenin bayan etedi. Biylikting qasterli de kiyeli, qay tilde de onay aitylatyn, kónilge tez jattalyp qalatyn «nan» degen ataudy jarnamagha ózge tilmen qosarlandyra shygharuy arqyly da kýni býginge deyin tegi basqalardyng sanasynda qazaq sózin qúrmetteu sezimin teluge jol bermey kele jatqanyn әshkereleydi. Kәsipkerlerimizding últtyq mýddeni, namysty jiyp qoyyp, aqsha sonyna týskenin kórsetedi. Sóz kiyesi qaltarysta qalyp bara jatqanyna kýndelikti tynys-tirshilikten әldeneshe mysal keltirip, «tilimizdi túqyrtyp jýrgen – bizding intelliygensiyamyz» dep qorytady, «sheneunik ataulynyng tili ala-qúla» ekenin әshkereleydi. Barshamyzdy «kiyeden attamaugha» shaqyrady. Quandyqtyng «Kózboyauy joq kórinister» taqyrybymen jariyalap jýrgen etudteri eki kitapqa da bir-bir bólim bop engen, sonau derekti qysqa jazbalaryndaghy jazushynyng kózi shalghan oqys kórinister, olardan týiilgen tosyn týiinder men berilgen baghalar oqyrmannyng janyn jadyratyp, riza etedi. Jәne oilantady. Osy nebir derekti sebep-saldarymen aldyna jayyp salatyn tili tartymdy qos kitaptyng alghashqysynda «Qanaty kýigen qyzghysh qús» dep atalatyn bir erekshe derekti hikayat bar. Hikayatqa kompozitor, jurnalist Hasen Qojahmetovtin  qughyn-sýrginge toly ómir joly  arqau bolghan. Quandyqtyng búl tuyndysynda student shaghynan tәuelsiz oy týyge beyim bolghan jas jigitting jiyrma jeti jasynda KGB qarmaghyna týsip, alghash ret eki jylgha bas bostandyghynan airylghanyn, odan Seksen altynyng jeltoqsanyndaghy kóteriliske baylanysty tórt jylgha kesilgenin, bostandyqqa shyqqannan keyin tabandy da bilikti, kәsibi  sayasy kýresker dengeyine kóterilip, elimizding tәuelsizdigine qyzmet etudi batyl jalghastyrghanyn eshqanday kórkem qospasyz, tek naqty derektermen, naghyz non-fikshn stiylinde bayandauy oqyrmandy riza eteri sózsiz.

Jeltoqsan taqyrybyn jazushy jәne publisist Talghat Aytbayúlynyng tereng qauzap kele jatqany mәlim. Ol oqyrmandy negizinen kóterilis tarihymen jәne  kóteriliske qatysushylardyng estelikterimen tanystyryp jýrgen aighaq-kitabynyng 15 tomyn shygharghan-dy, degenmen jyl qorytyndysynda qaraugha  byltyr jaryq kórgen «Ótpeli kezeng kózimen», «Aytar oiym bolghan son...», «Jýregime jýgindim» atty esseler, oi-tolghanystar, súhbattar jinaqtaryn jәne «Myng bir kýn, myng bir týn» derekti romanyn úsynypty. Romanda avtor  kenestik dәuirdegi qughyn-sýrgindi, joqshylyqty bastan keshken, balalar ýiinde, mektep-internatta tәrbiyelenip, әskerge shaqyrylghan, odan jahandyq soghysqa qatysqan, beybit zamanda bank isining ýzdigi bolghan, jetpis ýsh jasynda jýgiruden chempion atanghan enbek ardageri Áljapar Mústafaúly Músaevtyng ómir jolyn keyipkerining atynan óte tartymdy da tanymdy etip, kelistire әngimelep shyqqan. Talghat jogharyda atalghan kósemsózdik kitaptarynda tәuelsiz damu jolyna týsken elimizding aldyna әr kezde týrli retpen tartylghan ózekti mәseleler jóninen shynshyl syr shertedi. Mәselen, «Ótpeli kezeng kózimen» kitabynda avtor tәuelsizdikting alghashqy alty jylynda halqymyz úshyrasqan auyrtpalyqtar men qiyndyqtar jayynda qalam terbeydi. Ol qayratker Zamanbek Núrqadilovpen auyl sharuashylyghy kýirep, zauyt-fabrikalar, iri kәsiporyndar satylyp, biylikti korrupsiya jaylay bastaghan tústa súhbat jýrgizgen. Últtyq til, dәstýr, namys, qadir-qasiyet degennen maqúrym basshylyq biylegen teleradiokorporasiyanyng keri ketken taghdyry jayynda maqala bergen. Jerdi satugha qúlshynghan ýkimetting Jer turaly zang jobasyn eki birdey halyq ókildigi – әueli ózin-ózi óz erkimen taratqan parlament, odan Konstitusiyalyq sot kýshtep taratqan  parlament keri qaytarghanda, Respublika Preziydenti eshqanday da parlamenttik talqylaudy tosyp jýikesin júqartpay-aq, zany kýshi bar jarlyghymen op-onay jýzege asyra salghanda, qogham qayratkeri, jurnalist-jazushy marqúm Balghabek Qydyrbekúlynyng «Jerdi satugha bolmaydy» dep tebirene jazghan  maqalasynan Talghat salmaqty oy órbitedi... Avtor talay taqyrypty qozghaydy. Auyl beyshara halge týskende atyshuly әnshi Alla Pugachevany Almatygha shaqyrghan «jana qazaq» Butya myrzagha qúlaqqaghys jasaghan. Jezókshelikti kәsip etip kóshe kezgen boyjetkennin: «Sen meni kinәlama» degenining týbine boylaugha júrtshylyq nazaryn audarady. Jeltoqsan kóterilisinde qazaq qyzdarynyng qaharmandyghyna qayran qalghan belgili zanger, senator Sabyr Qasymovtyn: «Eger Almatynyng alandary men kóshelerine qyz-kelinshekter shyqpasa, Jeltoqsan – eldi sonshalyqty dýrliktirgen, әlem júrtshylyghynyng nazaryn audarghan aituly oqighagha ainalmaghan bolar edi» degenin sýisine qaytalap, halqynyng namysy jolynda qúrban boludan qaymyqpay, jýrekjútqan qadamgha barghan qyzdarymyzgha qúrmetimiz jetpey jatqanyn ashyna aitady. «Aytar oiym bolghan son...» jinaghynda avtordyng «Qazaq biyligi bәrimizdi beyshara kýige týsirdi», «Qazaqtyng baylyghyn jasaghan halyq qúralaqan qaldy», sonday-aq «Jeltoqsannyng jarasy» degen taqyryptarmen bergen ótkir súhbattary bar. Al «Jýregime jýgindim» atty jinaghynda alghashqy kitaptarda qozghaghandaryn meylinshe terendete týsken. Elimizding bas gazeti betinde 2010 jyly Preziydentti «qazaq elining ýshinshi baqyty», «shyn mәninde әlemdik  dengeydegi sayasy túlgha», «...renessanstyq túlgha» dep dәriptegen senator, akademik Gharifolla Esimovting paryqsyz madaghyn: «Oylanynyz, Ghareke, oilanynyz!» degen ýndeu-maqalasynda naqty dәlelder keltiru arqyly batyl әshkerelep, akademikke: «...aylar, tipti jyldar óte me, kim bilipti, sodan keyingi ózgeris kezindegi keypinizdi kórip, ayaymyn...» deydi. 2012 jyly Euraziyalyq odaqqa qatyspau, halyqtyng erkinen tys jekeshelendirilgen strategiyalyq manyzy zor kәsiporyndardy memleketke qaytaru, barlyq dengeydegi әkimderdi tandap saylau jýiesin jýzege asyru, t.t. joldarmen «otarshyl eldi ózimizben sanasugha mәjbýr eteyik» deydi. Múnday batyl da manyzdy jariyalanymdarmen qatar, kitaptaghy әigili Jeltoqsan jәne onyng qaharmandary, 2022 jylghy Qantar jóninde jazghan maqalalarynda keltirilgen ashy shyndyqtar oqyrmandy tereng tebireniske bóleydi...

Jeltoqsan shejiresin týzip jýrgen Talghat Aytbayúly sekildi, sol taqyrypty qaru-qalamyn jankeshtilikpen toqtausyz silteuden tanbaghan taghy bir shygharmashyl túlgha bar. Ol – jazushy-zertteushi Kólbay Adyrbekúly. Talghat Jeltoqsan shejiresin kóterilisshiler kózimen, al Kólbay «Qazaq isin» jýrgizuge, yaghny imperiyashyl-astamdyqpen oidan qiystyrylghan «qazaq últshyldyghyn» dabyralatugha shynayy bet-perdesin jasyrmay kirisken zymiyan otarshyldardyng ashyqtan-ashyq, otar últtyng adal úldaryn qylmysker etudi kózdegen ozbyr is-әreketterining qoyasyn aqtaryp, ashy shyndyqty ashu jolymen jasady. Merzimdi basylym betinde túraqty avtorlyq baghdarlamasymen jariya bolghan saraptamalary men maqalalarynan ol «HH ghasyr: songhy repressiya» degen ataumen bes-alty tomdyq jinaq qúrastyrdy. Biraq solardyng búdan 19 jyl ilgeride, 2006 jyly, D. Qonaev, A. Asqarov, K. Auhadiyev, K. Nәribaev, Ó. Joldasbekov, S. Áshimbaev, N. Nәdirov, T. Qojakeev jayly zertteuleri engen birinshi tomy ghana jaryq kórdi. Ókinishke qaray, sodan qaytyp biylik tútqasyn ústaghandar sikldy jalghastyrugha ynghay tanytar emes.  Tek jeke baspalardan búdan birer jyl búryn aqyn Bolat Sharahymbaydyng oqu isinde әdetke ainalyp ketken kózboyaushylyqpen orys mektebinde qazaq tili  múghalimi bolyp istegen  kezinde qalay kýreskenin janghyrtqan jazbasy jeke kitapsha bolyp jaryq kórgen-tin, al ótken jyly aldarynyzdaghy paqyrdyng Jogharghy Kenes Tóralqasy apparatynyng partiya jinalysynda 1986 jylghy 25 jeltoqsanda kóterilisshilerdi aqtap sóilegen sózine baylanysty kórgen kughynyna jýrgizgen publisistikalyq zertteuin tap sonday jeke basylym týrinde shygharghan eken. Týsinikti sebepke baylanysty búl júmys haqynda maghan qandayda bir túshymdy pikir aitu qiyn. Áytkenmen mynany eske alghan jón: sol kýrdeli shaqta, 17–18-shi jeljeltoqsandaghy kóterilisting artynsha, onyng sebepterin ashugha tyrysqan týrli jiyndaghy: Ghylym akademiyasynda SOKP Ortalyq Komiytetining ókilimen 24 jeltoqsanda bolghan kezdesude – akademik Salyq Zimanovtyn, Jogharghy Kenes Tóralqasy apparatynyng 25 jeltoqsandaghy partiya jinalysynda – qatardaghy kommunist retinde menin, Jazushylar odaghynda 31 jeltoqsandaghy ortalyq emissary Gennadiy Kolbinmen kezdesude aqyn Júban Moldaghaliyevting sóilegen sózderining mәtinderi baspasózde jariyalanyp jýrgenmen, olardyng eshqaysysy sodan bergi otyz pәlenshe jyl boyy syndarly taldaugha alynbaghany mәlim. Sol «aqtandaqty» zertteudi túnghysh ret jazushy Kólbay  Adyrbekúly  qolgha aldy. Zertteuining nәtiyjesin  qalamgerding «Kazahskoe delo»: Beybit Qoyshybaev» atty kitapshasymen tanysqan әrkim oqyp-bilip, Seksen altynyng Jeltoqsanyndaghy sayasy kóterilis pen onyng «kishi 37-ge» úlasqan saldarynyng órbu joly jәne kóterilisting shyn sebepteri jayynda ózinshe, әri, sóz joq, kóp júrtty sharasyzdyqqa dushar etken kenestik otarlyq biylik pen qúqyqsyz otar ahualy hәm otardaghy metropoliya bodanynyng mýshkil hali, imperiyalyq últ sayasaty men bir jaqty internasionalistik kózqaras qalyptastyrghan zamanauy qasang әlemde bolashaghy zor bolmaghy kýmәnsiz «jana adam»  haqynda kenirek oy týie alady. Búghan avtordyng sol shaqtaghy qaghaz jýzinde ghana damyghan ozyq sayasy oy dengeyine biylik tútqalaryn ústaghan jaqsha ishindegi «kommunizm qúrylysshylary» sana-sezimining qanshalyqty sәikes bolghandyghyn qarastyrghan bayypty payymdary jәrdemdesedi. Kólbay Adyrbekúly mәselening tamyryn aiqyn ajyratatyn sauatty sarapshylylyghymen ózining qanday da qúrmetke layyq ekenin kórsetti.

Álginde onyng Jeltoqsan turaly tuyndylarynyng birining keyipkeri retinde atalghan Bolat Sharahymbay Odaqqa ózining «Súrapyl synaq ghúmyry» atty publisistikalyq essesin úsynypty. Kenes Odaghynyng batyry, Enbek ardageri Seyitqasym Áshirovke arnalghan ýsh bólimnen túratyn kitabynyng alghashqy bóliminde avtor keyipkerining 1942 jyly on segiz jasynda әskerge alynghanyn, ýsh ailyq jedeldetilgen oqudan ótip maydanda barlaushylar qataryna qosylghanyn, jiyrma jasqa jetpey jatyp Batyr atanghanyn, ekinshi bólimde soghystan keyingi beybit ómirde «tughan elding әl-auqatyn kóterudi ... Ýshinshi bólimge toptastyrylghan estelikterde onyng ósu joldary, elge sinirgen enbekteri, adamy qasiyetteri jayynda shertken nebir jýrekjardy syrlary bar.

Jazushy Jaqsylyq Ayjanúly «Elding adamy edi» kitabynda arhiv derekterin izdestiru jәne kózkórgen әriptesterining estelikterin jinastyru jolymen jahandyq soghystyng jәne odan bergi jasampaz enbekting ardageri Ishan Turlinning taghylymdy ómir jolyn janghyrtypty. Áke-sheshesi kenestik solaqay reforma saldarynan qolyndaghy az malynan airylyp, bala-shaghasyna asharshylyq jyldary qorek tauyp bere almay ashtyqtan dýnie salghanda, jaqyn tuysynyng  qamqorlyghymen jetilgen jetkinshek 1942 jyly on segizge tolysymen әskerge shaqyrylyp, Stalingrad maydanynan bir-aq shyqqan eken. Soghysta qatty jaraqattanyp, elge oralghan bette oghan jauapty qyzmetter tapsyryla bastapty. Onyng qarapayym enbek adamdaryna degen riyasyz qamqorlyghy estelikter arqyly shynshyl da sýiispenshilikpen kórsetilgen. Keyipkerding taghlymdy ghúmyry oqyrmandy jaqsy sezimge bólerine kýmәn joq.

Odaqtyng qarauyna kelip týsken shygharmalar qatarynda bitimi ózgeshe eki jinaq bar. Biri – Qapez Qojahmetovting «Talanty – erek, tabighaty – bólek» degen kitaby. Búl jinaqqa Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty Maghira Dәuletbekqyzy Qojahmetova men onyng tuyndylaryna baylanysty merzimdi basylymdar betterinde ótken ghasyrdyng 70-shi jyldarynan qazirgi shaqqa deyin jariyalanghan pikirler, irili-úsaqty maqalalar, resenziyalar, kitaptaryna jazylghan jabyq resenziyalar engen. Sonday-aq Maghiranyng jurnalistik qyzmetteri, balalargha, júrtshylyqqa arnap shygharyp jýrgen basylymdary jayyndaghy maqalalar, oi-pikirler, onyng ózining qily mәselelerdi qozghaghan súhbattary toptastyrylghan. Osylardyng bәri qosyla kele, tamasha jurnalist, jazushy, ónertanushy, dramaturg, shygharushy-redaktor qyzymyzdyng tolymdy beynesin somdaydy. Jinaq alghashqy әdeby tәjiriybesinen ýlken jazushy mәrtebesine jetkenge deyingi  jarty ghasyr ishinde qanday shygharmashylyq joldan ótkenin kórsete kele, jan-jaqty, izdenimpaz, ghylymy úshqyr oily, naghyz kórkemsóz sheberi  Maghira Dәuletbekqyzynyng tolyqqandy beynesin oqyrmannyng kóz aldyna jastar ýlgi alugha túrarlyq keyipte әkeledi.

Biz әlginde bitimi ózgeshe dep erekshelegen kitaptardyng ekinshisi –aqyn Baybota Qoshym-Noghaydyng «Ýlpet. Súhbattar men súraqtargha jauap» jinaghy.  Múndaghy týrli basylymdargha bergen cúhbattary men ózine arnayy qoyylghan súraqtargha qaytarghan jauaptarynda Baybota ózining shygharmashylyghymen astastyra әdebiyettin, әsirese, ózi eleuli enbek sinirgen balalar әdebiyetining jay-kýiin, sonday-aq týrkitanudaghy izdenisterin, ózge elderding iri aqyndary jayly oilaryn, qoghamda oryn alghan qúbylystar haqyndaghy pikirlerin aitady. Kitap jeke basynyng syrshashulary arqyly kórnekti aqyndy tereng tanugha, onyng tamasha poeziyasyn, keng auqymdy oy órisin jaqsylap týsinuge óte qolayly mýmkindik jasaydy.

Jurnalist-jazushy Beken Núrahmetov «Mening taghdyrymdaghy adamdar. Esseler» kitabynda qalamgerding mekteptegi ústazdary, joghary mektepte jurnalistika mamandyghyn birge mengergen kurstastary, baspasóz organdarynda, sonday-aq tәuelsizdik jaghdayynda janadan qalyptasa bastaghan keden beketinde istegen shaqtary,  enbek jolynda qyzmettes bolghan, týrli jaghdayda kezdestirgen  belgili kisiler jayynda jyly da tanymdy estelikter bergen eken. Onyng kóptegen belgili túlghalar, әsirese D. Qonaev, K. Qazybaev, B. Saparbaev, Á. Ahmetov, M. Óztýrik turaly jazghandary derektiligimen, shynayylyghymen oqyrmanyn riza etedi.

Jazushy Jalghasqaly Dýtmaghanbetovting «1812 jyl: Soghys jәne beybitshilik (Qazaqy núsqa)» atty ýsh kitaptan túratyn romany qazaq әdebiyetindegi búryn kóterilmegen mýldem tyng taqyrypty arqau etuimen eleng etkizedi. Qalamger qazaqtardyng orystarmen qarym-qatynasyn, orys-fransuz soghysyna qatysuyn Napoleon shapqynshylyghyna deyingi, sol kezdegi jәne odan keyingi  tarihy derekterdi, el ishinde saqtalghan auyzeki mәlimetterdi paydalana otyryp janghyrtady, taqyrybyn әdette Kaspiy tenizining teristigindegi Qayyrshaqty auylyn qystap, kóktem shygha Orynbor jaghyndaghy Túztóbege kóship jýretin, óz zamanynyng ozyq oily túlghalarynyng biri Qúrmanqúl biyding imperiya bodanyna ainalghaly bergi týigenderi men is-әreketteri jәne onyng úrpaqtarynyng is-әreketteri arqyly ashady.

Qazaq jasaqtarynyng dúshpangha qarsy erlikpen shayqasuy, fransuz әskerining qúramyndaghy mamluktermen úrysta olardyng óz sarbazdarymen bir tilde sóileytinderin  bilip qayran qalulary, Borodinodaghy jenisten, jalpy, Napoleon sheginuge bet alghannan keyin maydanger qazaqtardyng birqatarynyng elge orala bastauy qyzyghushylyqpen oqylady. Orys ýkimetining qazaqtardy shoqyndyru sayasaty óz aldyna, jekelegen qazaqtardyng әskery óner ýirenudi, ot qarugha ie boludy maqsat etip óz erikterimen shoqynuy, biraq músylmandyghyn jadynan shygharmauy  Qúrmanqúl biyding aldynda óz dinine qayta oralghan tarihtan belgili patsha ofiyseri Yakov Belyakov – Jaqyp Bólekov mysalynda kórsetiledi. Parijge deyin jetken qazaq qosynynyng sarbazdary qalanyng ortalyq sәndi audanynda tәrtipting saqtaluyn qadaghalaghany, Qúrmanqúl biyding nemeresi Qúlynqaranyng serigi Jahangermen birge әldeqalay Djuly esimdi fransuz qyzyn ozbyrlar qolynan qalay ajyratyp alghany, úzamay Djuliyding qasyndaghy Miysheli degen qyzben tanysqany, taghdyrdyng jazuymen, Miyshelidi әke-sheshesining batasymen eline alyp qaytqany әserli surettelgen. Qúrmanqúl by qazaqy túrmysqa shyn yqylasymen beyimdele bastaghan kelinine razy bolady... Qúrmanqúl by úrpaqtary arasynda shóberesi Er Qosybek Ishki Ordadaghy Isatay, Mahambat kóterilisine, Arqadaghy Kenesary hannyng ozbyr otarlaushygha qarsy soghysyna qoldau bildirip, jәrdemin berip túrghan eken.   Qosybekting bir úly Satybaldynyng balasy Saldu Oraldaghy realdy uchiliyshede әigili últ-azattyq qozghalys qayratkeri Jahansha Dosmúhamedovpen birge oqyghan kórinedi. Romanda odan әri Alash qozghalysy, kenes dәuirindegi  oqighalar, deportasiya, soghys zardaptary, totalitarizmge qarsylyqtar, Jeltoqsan kóterilisi, Janaózen oqighasy sóz bolady. Oqyrmandy eleng etkizip, quyp oqugha qyzyghushylyghyn tughyzatyn taghy bir  jәit – Qúrmanqúl by úrpaqtarynyng bir buynynan býgingi AQSh-tyng eks-preziydenti Djo Baydenning shyghu tarihy. Al mýldem beride Qúrmanqúl biyding Saldudan taraghan  bir úrpaghy Joldasqaly Músaghaliúy jer satugha qarsylyq kórsetu aksiyasyna qatysady. Atyraudaghy Isatay, Mahambet alanynda ótken jiynda onyng  ashynyp sóilegen sózining júrtqa qatty әser etkenin,  qarsylyq aksiyasynyng halyqtyng ýlken jenisining aldy bolghanyn aita kele, qalamger Jalghasqaly Dýtmaghanbetov «qazaqtyng teperishke toly tarihyndaghy» «kóp aityla bermeytin taqyrypta» jazghan, keng uaqyttyq kenistikti qamtyghan atalmysh trilogiyasyn endi oqyrman talqysyna úsynghanyn bildirip, tuyndysyna nýkte qoyypty.

Kenjeghaly Qoshym-Noghay «Paryz» atty tanymdyq maqalalar men zertteuler jinaghynyng «Salt-dәstýring – qazynan» degen alghashqy kitabyna tәuelsizdik dәuirinde merzimdik basylymdar betterinde jariyalaghan maqalalaryn toptastyrypty. El ishindegi týrli etnografiyalyq kórinister, adamgershilik mәseleleri, anshylyq, halyq emshiligi, sonday-aq aghymdaghy sayasat tarmaqtaryna oray tughan pikirleri, jazbalary jinaqtalyp, oqyghan jangha oy salatyn, shyn mәnindegi tanymdy da paydaly kitap dengeyine kóterip túr.

Qayym-Múnar Tabeev «Eng songhy maydan» atty jinaghynda әigili Jeltoqsangha baylanysty sol kezgi barlyq resmy qújattar men materialdardy, kóterilis jayyn zerttegen komissiyagha berilgen biyik qyzmettegi adamdar men barsha qatysy bolghan túlghalardyn, qatysushylardyng týsinikterin, respublika qauipsizdik komiytetinin, qoghamdyq komissiyanyng anyqtamalaryn jinastyrghan, Jeltoqsan oqighasyn tekseru jónindegi parlamenttik komissiyanyng habarlamasyn jәne ony taratu jónindegi Jogharghy Kenesting Qaulysyn bergen, solargha tiyisti týsinikteme jasay otyryp, sonday-aq, kóterilis shyndyghyn qaytkende júrtshylyqtan jasyrugha tyrysqan joghary biylikting әreketteri men eriksiz barghan sheginisterin  bayandaghan. «Alash arulary» dep atalghan arnayy bir bóliminde kenestik qúqyqqorghaushy mekemeler qyzmetkerlerining qyzdargha kórsetken josyqsyz ozbyrlyghyn kórsetken. Odan keyingi bólimderde әriptesterining pikirleri, ózining basylymdar tilshilerine bergen súhbattary jәne Jeltoqsannan song da oryn alyp túrghan búlghaqty oqighalar, solardyng ishindegi 2004 jylghy Shanyraq, 2022 jylghy Qantar syndy iri ereuilder syryna ýnilip, parasatty baylam jasaugha tyrysqan. Al «Qughyngha týsken ghúmyr» atty derekti hikayatynda Jeltoqsan kóterilisindegi jastardyng erlik isterin naqty qújattar men aighaqtardy paydalana otyryp, kórkem tilmen bayandap shyqqan. Halyq qaharmany Qayrat Rysqúlbekovten bastap, kóptegen jeltoqsanshylardyng ómir joly, jazalaushylardyng is-әreketteri qily derekter negizinde әdil kórsetilgen.

Bertingi onjyldyqta «Qaraly kósh» tarihy romany arqyly keng tanymal bolghan jazushy, tarihshy Jәdy Shәkenúly «Shynghys hannyng qaryzy» atty zertteulerinde әlemdi titiretushi dәuirinen, onyng ýlken úly qúrghan Úlygh úlys pen sol júrtta shanyraq kótergen qazaq memlekettigi   tarihynan qyzyqty syr shertedi. Al  «Qan keshken Ór Altay» degen derekti zertteuleri Altay qazaqtarynyng keyingi eki ghasyrda bastan keshken neshe aluan auyr oqighalaryn, qytay Altayyna kóshu, odan әri Gimalay asugha úlasqan úzaq kósh boyghy qasiretterdi, qily zúlymdyqtar kórinisterin naqty aighaq-dәleldermen surettep, Ospan batyr men ózge de kóptegen belgili túlghalardyn, azattyq ansaghan aqyndardyng ómir joldaryn janghyru arqyly oqyrmannyng kóz aldyna әkeledi. Ór Altaydaghy qytay sayasatyna qarsy kóterilis, Altaydyng Qobda betine auu, qytay jerinen kóship, Tiybet, Kashmiyr, odan Týrkiyagha jetu   auyrtpalyqtaryn Jәdy kóptegen estelikterden ýzindi keltire otyryp bayandaydy.  Qayrat Aydarhanúlymen birlesip jazghan «Altay alyptary» degen derekti hikayalarynda  attary anyzgha ainalghan baluandar jayly әngimeleydi. Tanymdy, qyzyqty.

Janarbek Búlghaqov, Aytaqyn Búlghaqov «Áketime. Sapaly 5 minut» degen bala tәrbiyesine arnalghan kitabynda últtyq qúndylyqtardyng zamanauy talaptargha úshtastyru, agha buyn ónegesining óskeleng úrpaq kózqarasymen ýilesim tabuy joldaryn әngimeleydi. Búl kitaptyng qazirgi zaman ata-analaryna, pedagogika mamandaryna paydaly ekeni dau tughyzbaydy.

Aqyn Qayrat Bestibaev «Rota, podem! Boyamasyz bayan» degen kitabynda әskery qyzmette bastan keshkenderin jәne jeke ómirining әr sәtinen estelikter beripti. Kitabynyng anyqtamasynda kórsetkenindey, shyn mәninde oidan shygharylghan esh kórkem qospasy joq, kýndelikti tirshilikten jazylghan naghyz «boyamasyz bayan» bop shyqqan.

Osy sholuda aitylatyn «Mening kózim arqyly» degen kitabynda Quandyq Týmenbay  kurstasyn «Qonaevtyng «sonyna týsken» dara qalamger» dep baghalaghan, «Álmerek» degen býrkenish esimi bar, «Tanghajayyp Qonaev» roman-essesimen tanymal belgili qonaevtanushy Oraz Qaughabay, «Álmerek» dep býrkenish esimin algha tartady dep kórsetken Oraz Qaughabay jyl qorytyndysynda qaraugha  biyl eki kitap úsynypty. Biri – taghy da Diymekeng jayynda, Quandyqsha aitqanda,  «el biylegen osy bir dara túlghanyng basqan izine ýnile jýrip, aqsaqal-qarasaqaldardyng auzyn baghyp, shyndyqtan auytqymay» qaghazgha týsirgen, jan-jaqty zertteuleri nәtiyjesinde «Aqylmannyng balalyq jәne jastyq shaghy» degen taqyryppen shygharghan shaghyn kitapshasy. Múnda izdenimpaz avtor Diymekenning arghy atalary, әkesi jayly, balalyq shaghynan, mektep shәkirti, studenttik shaghy kezderinen, ýlgi tútqan jәne sharapatyn kórgen tarihy túlghalar haqynda tirnektep jinaghan qyzyq derekterdi keltirip, qayratker ómirindegi tylsym, syry júmbaq jaghdaylardy, sonday-aq jeke basynyng qasiyetterin tizbeleydi. Osy kitapshamen qatar avtordyng «Áz Tәuke jәne Álmerek»  atty tanymdylyghy  kózge úryp túrghan kitaby jaryqqa shyqqan eken. Avtor otyz shaqty jyl boyy zerttep, jinaghan derekteri negizinde  Álmerekti Tәuke han túsynda belgili by bolghan tarihy túlgha retinde tanytqan.

Qúrmanghaly Júmaghazyúly Zakariyanemeresining «Atalar tarihy – úrpaqqa amanat» atty shejirelik derekter kitaby bir әulet shejiresin tarihpen, tarihy oqighalarmen jәne tarihta iz qaldyrghan túlghalarmen baylanystyra týzipti. Kitap qily qiyn kezenderden tarihy anyqtamalardy, tanymdy sәtterdi shejiresimen astastyra jandandyryp, kenestik zúlmat jyldardy, soghys dertterin, tipti keshegi Jeltoqsan kóterilisi janghyryghyn tilge tiyek etu arqyly oqyrmanyn otandy, el men jerdi sýiyge shaqyrady.

2024 jyly jaryq kórgen derekti tuyndylardyng qolyma tiygenderine  sholuym dóngelenip sonyna kelip qalghandyqtan, solardyng ishinde mening de bolashaq tәuelsizdik kýreskerlerine paydaly boludy maqsat etken «Tәuelsizdik hәm ziyalylar» deytin kitabym da bar ekenin eske sala ketkenim artyq bolmas.

Jalpy, derekti proza, tanymdy  әdebiyet elimiz memlekettik tәuelsizdigin jariyalaghannan bastap airyqsha manyzgha ie bola bastaghan-túghyn. Qazirgi jaghdaydyng da bizdi otanshyldyq, azamattyq sezimimizdi úshtay týsuge, ózimizdi-ózimiz jete tany týsuimizge mindetteytini, әsirese Tәuelsizdigimizge otyz jyldan asqan sәtte bolghan auqymdy әri qasiretti oqighanyng múny quattay týsetini barshamyzgha ayan. Osy orayda tanymdy  әdebiyetke artylatyn izgi niyet ýdesinen shyghudy, bizding oiymyzsha, sholuymyzda ataghan kitaptardyng barshasy da kózdegen. Qay-qaysysy da oqyrmannyng azamattyq pozisiyasyn nyghayta týsuge jәrdemdeseri haq. Tek, sózimizding sonynda,  taralymnyng mardymsyzdyghyn esten shygharmay, ony retke keltiru joldaryn tabugha tyrysudy jazushylar úiymy bop eshqashan  úmytpaghanymyz jón degimiz keledi.

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz