Aqyn Túmanbay Moldaghaliyevtyng esteligi

Jalghasy. Basy myna siltemede...

SOL KEShTE KEREMET QANATTANDYM

Jyldar ótip jatty. Jazushylar Isa Bayzaqovtyng eluin Jazushylar odaghynda atap ótti. Múhang sol jinalysqa kelip sóz sóiledi. «Isa suyrypsalma aqyn edi. Bir kýni restoranda otyryp men oghan qazir ólgen kisining jan dýniyesin aityp, sol ólgen kisi bop óleng aitshy dedim. Isa zaulap jóneldi. Men beyne qyrannyng kókke qanat sermegenin qyzyqtaghanday aqynnan kóz almay otyryp qappyn», – dedi Múhan.

Biz Múhannyng ózinen kóz almay auzymyzdy ashyp otyryp qappyz.

Iliyas Jansýgirov aqtalghan song sol kisining shygharmashylyghyna arnalghan Jazushylar odaghynda kesh ótti. Sol keshte Múhang Iliyas turaly sóz sóiledi. «1928 jyly Iliyas ekeumiz Jetisudyng taularyn araladyq. Eki aiday birge jýrdik. Iliyas «Jetisu suretterin» sonda jazdy. Iliyas ýlken aqyndyghyna qosa tamasha әnshi edi. Ol at ýstinde kele jatyp әnge basady. Al, men keremet tyndaushymyn. Men auzymdy ashyp tyndaymyn da otyramyn», – dedi Múhang óni jadyrap.

Men «tyndaushynyng da keremeti bolady eken-au» dep oiladym. Jiylys tórinde Ilekenning jary Fatima Ghabitova jylap otyrdy.

Keyin Iliyas aghanyng bir tomdyghyna redaktor bolghan túsymda Fatima apaydyng kýn úzaq әngimesin tyndaghanym bar. Fatima apay әngime arasynda: «Múhtar Iliyastyng keshinen keyin maghan kelip biraz ókpe aitty. Sen Iliyasty jýreginnen shyghara almaghan ekensin-au. Biz sizding jýreginizge kirdik dep beker oilaghan ekenbiz», – dedi. – «Taghdyr degenin istedi. Múhtardan tughan Múratym ósip keledi. Men Múhtardy da óz qalauymsha jaqsy kórgem. Songhy operasiyasyna bararda júrt aeroportqa ol kisini shygharyp salugha tartqanda, ol kisi mashinasyn búrghyzyp osy bizding ýiding aulasyna kirdi:

– Fatima, kóremiz be, kórmeymiz be, azynaulaq dәuren keshtik. Jolyqpasaq qosh sau bop túr, – dedi. Men baqshany baptap jýr em.

– Seni alatyn ajal joq, sau bol, – dep salqyn qoshtastym. Ol sharbaqtyng esigin óz qolymen japty da, aqyryn baryp mashinasyna mindi. Men bayghús ony songhy ret kórip túrmyn dep oilasamshy», – dep Fatima apay auyr kýrsindi.

Sodan keyin Múhtar men Iliyastyng niyettes, kónildes dos bolghany turaly әngime shertti. «Múhtar orys tiline asa jetik kisi edi ghoy. Iliyas Pushkinning «Evgeniy Onegiyn» romanyn audarghanda Múhtarmen kóp aqyldasty. Obaly neshik, Múhtar Iliyastan kómegin ayaghan joq», – dedi Fatima apay.

Múhandy jәne bir tyndaghan saghatym kóz aldymda. 1959 jyldyng apreli aiynyng orta kezi. «Abay joly» epopeyasy Lenin syilyghyn alatyn kez. Búl mәsele Moskvada sheshilip qoyghan da boluy kerek. Qazirgi bas pochtanyng qasyndaghy KazGU-ding bir ýlken auditoriyasyna qaladaghy әdebiyetshiler lyq toldy. Sózge Múhang shyqty. «Abay» epopeyasynyng qalay jazylghany, sol jolda kezdesken qiyndyqtar turaly tolghady Múhan. Búl joly Múhang bayaghy ózimizding KazGU-ding 35-auditoriyasynda alghash ret kórgendegimdey súlu, symbatty, ajarly edi.

Múhang tolghanyp túryp: «Abay Kýn siyaqty sendermen birge jýre beredi», – dedi. «Endi bes-on jylda Áuezov búl dýniyede bolmaydy. Myna Abay jayyndaghy kitap – qazaqtyng kitaby bop ózderinning qoldarynda qalady», – dedi. Jәne esimde qalghany jazushy: «Abay» romanynyng birinshi kitabynyng ayaghynda Abay Semeyge oqugha attanbaushy ma edi. Men sonda «Shynghystyng shynyna bir jas shynar tasty jaryp ósip, japyraq jaydy» demep pe em, sol shynardy tórtinshi kitaptyng sonynda nayzaghay týsip qúlatyp ketpeytin be edi. Sony mening romanymdy zerttep jýrgen synshynyng bireui bayqamaghanyna ókinem» – dedi. «Bizding Ábdilda aqyn Moskvada ótken qazaq әdebiyetining dekadasy turaly әdil pikir aita otyryp Mәskeu synshylary mening «Abay» romanymnyn, birinshi, ekinshi kitabyn kóbirek maqtap, ýshinshi, tórtinshi kitapta hronologiya basym degenin aitty. Ábdilda әntek estipti. Mәskeu synshylary «Abay» romanynyng birinshi, ekinshi kitabynda sezim basym da, ýshinshi, tórtinshi kitabynda oi, aqyl basym dep baghalady búl kitapty», – dedi Múhan.

Kóp ótpey Múhang Lenin syilyghyn aldy. Jazushylar odaghynda jinalys ótti. Jinalysty Ábdilda Tәjibaev basqardy. Ábekeng ózine tәn temperamentpen qyzu sóz sóilep jinalysty ashty. Esimde orys jazushysy Dm. Sneginning qúttyqtap sóilegen sózi qalypty. Jinalys sonynan Múhang sóilep: «Endigi syilyqty aqyndardan Ábdilda, Tayyr alghany jón. Osy joly úsynylyp ótpey qalghanmen keleshekte búl syilyqty Júban men Tahauy alsa men quanam», – dedi Múhan.

Múhang sol ózi bәige alghan apreli aiynday shuaqty, núrly edi. Týlep, jaynap otyrdy ol.

Múhannyng taghy bir mereyli shaghyn úmytyp barady ekem. Ol – 1957 jyldyng 28, 29 sentyabri bolatyn. Múhana ýkimet Lenin ordenin berdi. «Qazaq әdebiyeti» gazeti M.Áuezovke týgel bir nomerin arnady. Ýlken kisiler ólen, maqala jazdy Múhana arnap. Opera jәne balet teatrynda Áuezovke arnalghan saltanatty kesh ótti. Men búdan búryn da, búdan keyin de múnday saltanatpen ótken keshti kórgen emespin. Shynymen, qazaqtyng úly perzentine layyqty úly jiyn boldy bir. Sәbit agha qazaqsha bayandama jasady. Ánuar Álimjanov bayandamanyng oryssha audarmasyn oqydy. Sәbeng ózi de oryssha bayandama jasaytyn orysshasy bar kisi ekenin bilemin men. Tegi, qazaq jazushysynyng ómirde bir ótken, bir-aq ret ótken toyynan qazaq iysi shyghyp túrsyn dep sheshken bolar ýlkender. Moskvadan Konstantin Simonov, Pavel Antokoliskiy, Kiyevten Olesi Gonchar, Ózbekstannan Ghafur Ghúlam, qyrghyzdan Aaly Toqambaev, týrikmennen Berdi Kerbabaev, qysqasy, Odaqqa aty shyqqandardyng búl toygha bәri keldi desek te bolady. Múhannyng jazushy retinde úlylyghyn býkil Odaq moyyndaghan keshti kórgenimde qanaty jetilgen bala qyranday aspangha úshyp ketkim kep әreng otyrdym sol teatrda. Men sol keshte ózimdi óte baqytty sezindim.

Ertesinde TUZ-de ótken әdeby keshti keudesine Lenin ordenin taqqan Áuezovting ózi kelip basqardy. Qonaqtar sóz sóilep, óleng oqydy. Bizden úmytpasam, tek Syraghang (Syrbay Mәulenov) ghana bir óleng oqydy. Múhang keshte jaynap, jarqyrap otyrdy. Ol jaynap shyghyp kele jatqan jaz aiynyng kýnin elestetti maghan. Men búl joly onyng jýzinen múndy da, uayymdy da kóre almadym. Tana kózderi kýlimdep әdeby keshti asa bir ýlken jauaptylyqpen, bilgirlikpen basqardy.

QÚShAQTAP JYLAR EDIK

Sol 1951 jyldyng sentyabrinde jastar teatrynda studenttermen uniyversiytet rektory Tólegen Tәjibaevtyng kezdesu keshi boldy. Jiylys tórinde Múhtar Áuezov, Sokoliskiy, Persidskiy degen ghalymdar otyrdy. Professor Tólegen Tәjibaev agha studentter aldyna shyghyp bir saghattay sóz sóiledi. Jarty auyz qazaqsha aitqan joq. Men sonda otyryp: «Osy mening qazaq әdebiyeti men tilinen múghalim bolam dep jýrgenim qay jýris?! Myna KazGU-inde bizden basqa qazaqsha sóileytin adam joq qoy» degen auyr oigha keldim. Jiylys tórinde Múhtar Áuezovting otyrghany ghana kónilge júbanysh edi.

Ýziliste Edige dosym ekeumiz limonad ishuge bufetke kire qalayyq. Tólegen Tәjibaev, Mәulen Balaqaev, ózimizding Múhan, taghy bireuler kәdimgi mening Jóken dosym ishetin «Jiguli» syrasyn iship túr eken. Men qayran qaldym. Oipyrmau, Múhtar Áuezov te basqa el siyaqty syra ishedi eken-au degen oy meni bir jýdetip tastady. Men sol keshten jatyn ýiime kónilsizdeu oraldym.

1952 jyly biz ekinshi kursqa kelgende Múhtar Áuezovting Almatyda joq ekenin estidik. Ol kisi Moskvagha ketipti. Almatydan Moskvagha qashyp ketipti. Sol ýlken qaladaghy ýlkender kómektesip Múhandy týrmeden aman alyp qalypty. Mәskeu uniyversiytetinde leksiya oqidy eken. Songhy «Leksiya oqidy eken» degen bir auyz sóz ghana janymyzgha bir quanysh әkeledi.

Basqasyna on jeti jastaghy Túmanbay balanyng aqyly jetpeydi. «Áuezovtey kisi qalay búl qoghamgha jat boluy mýmkin. Osynshalyq bilimmen, talantpen, tanghajayyp ónermen ol qalay týrmede otyruy kerek. Oibay-au, ol auditoriyagha kirip kele jatqanda kim kirip kel jatyr demey, Kýn kirip kele jatyr», – deytin mening sorly kónilime obal boldy-au.

Bizding ústazymyzdyng osy júrt sonyna nege týsedi? Álde jaqsy bolghanyn, asyl bolghanyn, barlyq júrttan asyp tughanyn kóre almaushylar sonynan kesek laqtyryp jýr me eken. Áriyne, solay. Zanghar taudyng basynda mәngi qar jatady. Nemese túman býrkedi, boran soghady dýrildep, әitpese basylmay janbyr jauyp túrady. Adamnyng zangharynyng ómiri de solay shyghar mýmkin. Otyzynshy jyly bizge jatsyng dep týrmege tyqty aparyp, bar jazghanynan bas tartqyzdy. Endi «Abay» romandaryna auyz sala bastady. Búl «Abaysyz» әdebiyette sәn de, mәn de joq emes pe? Qazaq әdebiyeti degen úly saraydyng eng asyl jihazy Múhannyng Abay jayyndaghy romandary emes pe?

Onyng ýshinshi kitaby da qolymyzgha tiydi. Birinshi, ekinshi kitaptarynan góri solghyndau ma qalay? Álde Abaydyng jasy egdelengen song bizge qyzyq kórinetin jastyq, mahabbat jyrlarynyng azdyghynan ba, әiteuir, ýshinshi kitap alghashqy eki kitaptan góri olqylau kórindi ózime. Múhang aman bolsa tórtinshi kitapty taghy jazady. Mýmkin kýshin songhy kitapqa saqtaghan bolar dep oilaydy student Túmanbay.

Sol tústa Qazaqstanda taghy bir súrapyl dauyl soghyp, taghy da talay ýmitter sóndi, talay zangharlar qúlady. Ádebiyetshiler: Qajym Júmaliyev, Esmaghambet Ismaylov, tarihshylar: Ermúhan Bekmahanov pen Bek Sýleymenovter jiyrma bes jyldan jaza alyp týrmege qamaldy. Keshe ózim «Jastar dausynan» ólenin jattaghan Býrkit Ysqaqov jiyrma bes jylgha sottalypty. Ne ýshin sottaldy? Ne ýshin olar sonsha jaza tartady? Men búl súraqtargha jauap taba almaymyn. Býkil qazaqtyng maqtanyshy, baq júldyzy degen Múhtar Áuezov, Qanysh Sәtbaevtar Moskvagha baryp óz bastaryna ózderi arasha túrugha ghana jarapty. Mening baqytty sovettik zamanym qalay-qalay qúbylady. Biraq jogharyda atalghan qazaqtardyng bәrining de jalamen zar shegip, zapyran qúsyp jýrgenin ishim sezedi. Stalin joldas múnyng bәrin bilmeydi ghoy, bilse basqasha bolar edi ghoy dep oilaymyn.

Arada eki jyl ótkende, yaghni, 1954 jyly Múhtar agha Almatygha oraldy. Qazaqstan jazushylarynyng sezinde dramaturgiyadan bayandama jasapty. Bizding studentterding súraghy boyynsha bizge abaytanudan ózi leksiya oqityn boldy. Biz búryn búl sabaqtan ol kýndegi jas dosent Hanghaly Sýiinshәliyevting leksiyasyn ótken jyly tyndaghan bolatynbyz. Hanghaly agha leksiyagha alghash kelgen sәtinde ózin tanystyra kelip: «It joq jerde shoshqa ýredi qoragha» degen osy, balalar. Men Múhannyng sizderge oqityn leksiyasyn oqyghanymmen, ol kisining kóp shәkirtining nasharynyng birimin. Zaman әzirge osylay bop túr» – degeni ghoy. Aghynan jarylghany ýshin ózim Hanghaly aghany da bir týrli jaqsy kórip kettim.

Bir kýni Múhang kelip kirdi auditoriyagha. Biz ornymyzdan túrdyq. Zalda ýnsizdik. Biz ol kisige jatyrqap qarap túrghamyz joq. Jabyghyp qarap túrmyz. Saghynyp qarap túrmyz. Múhang bizben kezdespegen eki jyly turaly eshnәrse aitqan joq. Ayta da almaytyn edi. Onyng keudesindegi mún-sherdi biz óz keudelerimizben sezip túrdyq. Eger bizdi erkimizge jiberse, әrqaysymyz ústazdyng qasyna baryp, onyng keudesine basymyzdy basyp jylar edik.

MENING MÚHTAR AGhAM ÓLGEN JOQ

1960 jyldyng 26 dekabri esimde. Ol әdeby kýndi tipti úmyta almaspyn. Ádeby jinalys jastar poeziyasyna arnalyp edi.

Jinalysty jap-jas Ábish Kekilbaev basqaryp otyrdy. Ábdilda aghadan keyin sóz kezegi Múhana tiydi. Múhang ózining «tolmaghan Tolstoylar, shala Shekspirler» dep sóileytin ataqty sózin sóiledi. Múhang «Jas qanat», «Jyrgha sapar» jinaqtary boyynsha sol kezdegi qazaq ólenine bagha berip sóiledi. Jana, jas poeziyadan kóp ýmit kýtetinin aitty. Tilegen Shopashev, Saghy Jiyenbaev, Qadyr Myrzaliyevtermen birge mening de esimimdi atap, ólenderimizge jyly-jyly maqtau sózder aitty. «Jyl kelgendey janalyq sezinemiz» degen atpen ústazdyng sózi sәl qysqaryp, «Leninshil jas» gazetine jariyalandy. Ádebiyetting qamqorshysynyn, qazaq әdebiyetining qolbasshysynyn, úly jazushynyn, úly әdebiyet ghalymynyng búl júrt aldyna shyghyp sóilegen songhy sózi ekenin kim bilipti onda. Múhang bir týrli jinaqy, bir týrli qunaq siyaqty edi. Onyng sanqyldaghan meyirimge toly dausy әli kýnge qúlaghymda! Ol ghasyrdan ghasyrgha ketken qazaq halqymen birge jasay beretin jarqyn dauys. Ol qazaq halqyn dýniyege alghash tanystyrghan tarihymyzdyng dausy. Ózining úly ústazy Abaymen birge jasay beretin, óshpeytin dauys. Ol Múhang arqyly estilgen qazaghynyng qúlaghyna sinetin jaratushynyng óz dausy.

Biz osynday qazaqty, qazaqtyng qamyn oilap qartayghan, qazaqtyng ruhany kýni bola bilgen, kezinde halqynyng ýni bola bilgen úly perzentin kórip qalghanymyz ýshin ózimizdi baqytty sezinemiz.

1961 jyldyng kókteminde uniyversiytetting bir zalynda balalar әdebiyetine arnalghan respublikalyq jinalys boldy. Bayandamany bayaghy maytalman aqynymyz, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng ekinshi hatshysy Ábdilda Tәjibaev jasady. Jinalys tórinde taghy da mandayy jarqyrap Múhtar aghanyng ózi otyrdy. Ol kez – Áuezov qatysqan jiynnyng bәri ýlken mәn, maghynagha ie bolghan kez. Basqa eshkim kelmesin, tek Áuezov kelsin jiyngha. Sol jiynnyng órkeni ósip, shyrayy kiretin. Áuezov qatysqan toylardyng bәri de úly toy bolyp sanalatyn. Ýzilisten keyin zalgha kirer jerde Múhang túr eken. Basqa joldastarymmen birge kep ózi qolyn sozghan song men de Múhannyng qolyn aldym. «Amansyng ba, Túmanbay, haling qalay?» – dedi Múhang maghan asa bir jyly shyraymen qarap. Mening jýregim keudeme syimay ketti. Ne jauap aitqanym esimde joq. Múhang meni tanidy eken-au degen maqtanysh býkil jan jýregimdi biylep aldy.

Sol kýngi baqytymdy men әli kýnge óleng joldaryna týsire almay jýrmin. Múhang dýniyeden ótkennen keyin kóp jyldan song Ánuar Álimjanov Múhtar aghamen barghan Dýishenbi saparyn jazypty. Sonda Múhtar agha Ánuargha qazaq poeziyasyn biyikke kóteretin ekeuding biri Túmanbay dep men turaly kóp-kóp jyly sózder aitypty. Men búghan da quandym, әriyne.

1961 jyly 31 may kýni týs kezinde Júmaghaly Saindy qalalyq ziratta jerledi. Qaraly jiyndy Sәbit Múqanov basqardy. Júrttan bólekteu Múhtar agha túrdy. Jýzi asa múndy eken. Ol kisining qasyna Saparghaly Begaliyn, Hamit Erghaliyevpen birge men de baryp sәlem berip túrdyq. «Jaqynda Mәskeuge jýrem», – dedi Múhan. «Qarnymda bir «poliyp» degen payda bolypty, sony sylghyzam», – dedi Múhan.

«Múha, pyshaqqa kóp әues bolyp kettiniz-au, sol qúrghyrdy bylay da emdeuge bolmas pa eken», – dedi Hamit agha. «Ol bir sylyp qana tastaytyn jenil dýniye, qorqatyn eshnәrse joq», – dep Múhang pyshaqqa týsuge bekingenin aitty. Anaday jerde Múhannyng qara «Volgasy» túrdy. Sәlden keyin sol «Volgagha» minip janaghy ýsh kisi Almatygha qaray tartty. Eki aghamyz Almatyda qalyp qoyyp Múhang óz «Volgasymen», qara bedeuimen dýniyeni jalghyz aralap kete barghan siyaqty. Óitkeni, men ol kisini sodan beri esh jerden úshyrata almadym. Mening Múhtar agham ólgen joq, tiriler arasynda ózining oily, núrly qalpymen ketip bara jatyr.

Tek sonyna qaraugha múrshasy joq. Áytpese, bir kezdegi ózi siyaqty alpysty alqymdaghan shәkirti maghan kózi týser edi Múhannyn.

(Sony)

Ázirlegen – Qúltóleu Múqash

Abai.kz