اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ ەستەلىگى

جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە...

سول كەشتە كەرەمەت قاناتتاندىم

جىلدار ءوتىپ جاتتى. جازۋشىلار يسا بايزاقوۆتىڭ ەلۋىن جازۋشىلار وداعىندا اتاپ ءوتتى. مۇحاڭ سول جينالىسقا كەلىپ ءسوز سويلەدى. «يسا سۋىرىپسالما اقىن ەدى. ءبىر كۇنى رەستوراندا وتىرىپ مەن وعان قازىر ولگەن كىسىنىڭ جان دۇنيەسىن ايتىپ، سول ولگەن كىسى بوپ ولەڭ ايتشى دەدىم. يسا زاۋلاپ جونەلدى. مەن بەينە قىراننىڭ كوككە قانات سەرمەگەنىن قىزىقتاعانداي اقىننان كوز الماي وتىرىپ قاپپىن»، – دەدى مۇحاڭ.

ءبىز مۇحاڭنىڭ وزىنەن كوز الماي اۋزىمىزدى اشىپ وتىرىپ قاپپىز.

ءىلياس جانسۇگىروۆ اقتالعان سوڭ سول كىسىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان جازۋشىلار وداعىندا كەش ءوتتى. سول كەشتە مۇحاڭ ءىلياس تۋرالى ءسوز سويلەدى. «1928 جىلى ءىلياس ەكەۋمىز جەتىسۋدىڭ تاۋلارىن ارالادىق. ەكى ايداي بىرگە جۇردىك. ءىلياس «جەتىسۋ سۋرەتتەرىن» سوندا جازدى. ءىلياس ۇلكەن اقىندىعىنا قوسا تاماشا ءانشى ەدى. ول ات ۇستىندە كەلە جاتىپ انگە باسادى. ال، مەن كەرەمەت تىڭداۋشىمىن. مەن اۋزىمدى اشىپ تىڭدايمىن دا وتىرامىن»، – دەدى مۇحاڭ ءوڭى جادىراپ.

مەن «تىڭداۋشىنىڭ دا كەرەمەتى بولادى ەكەن-اۋ» دەپ ويلادىم. جيىلىس تورىندە ىلەكەڭنىڭ جارى فاتيما عابيتوۆا جىلاپ وتىردى.

كەيىن ءىلياس اعانىڭ ءبىر تومدىعىنا رەداكتور بولعان تۇسىمدا فاتيما اپايدىڭ كۇن ۇزاق اڭگىمەسىن تىڭداعانىم بار. فاتيما اپاي اڭگىمە اراسىندا: «مۇحتار ءىلياستىڭ كەشىنەن كەيىن ماعان كەلىپ ءبىراز وكپە ايتتى. سەن ءىلياستى جۇرەگىڭنەن شىعارا الماعان ەكەنسىڭ-اۋ. ءبىز ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزگە كىردىك دەپ بەكەر ويلاعان ەكەنبىز»، – دەدى. – «تاعدىر دەگەنىن ىستەدى. مۇحتاردان تۋعان مۇراتىم ءوسىپ كەلەدى. مەن مۇحتاردى دا ءوز قالاۋىمشا جاقسى كورگەم. سوڭعى وپەراتسياسىنا باراردا جۇرت اەروپورتقا ول كىسىنى شىعارىپ سالۋعا تارتقاندا، ول كىسى ماشيناسىن بۇرعىزىپ وسى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اۋلاسىنا كىردى:

– فاتيما، كورەمىز بە، كورمەيمىز بە، ازىناۋلاق داۋرەن كەشتىك. جولىقپاساق قوش ساۋ بوپ تۇر، – دەدى. مەن باقشانى باپتاپ ءجۇر ەم.

– سەنى الاتىن اجال جوق، ساۋ بول، – دەپ سالقىن قوشتاستىم. ول شارباقتىڭ ەسىگىن ءوز قولىمەن جاپتى دا، اقىرىن بارىپ ماشيناسىنا ءمىندى. مەن بايعۇس ونى سوڭعى رەت كورىپ تۇرمىن دەپ ويلاسامشى»، – دەپ فاتيما اپاي اۋىر كۇرسىندى.

سودان كەيىن مۇحتار مەن ءىلياستىڭ نيەتتەس، كوڭىلدەس دوس بولعانى تۋرالى اڭگىمە شەرتتى. «مۇحتار ورىس تىلىنە اسا جەتىك كىسى ەدى عوي. ءىلياس پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگين» رومانىن اۋدارعاندا مۇحتارمەن كوپ اقىلداستى. وبالى نەشىك، مۇحتار ءىلياستان كومەگىن اياعان جوق»، – دەدى فاتيما اپاي.

مۇحاڭدى جانە ءبىر تىڭداعان ساعاتىم كوز الدىمدا. 1959 جىلدىڭ اپرەل ايىنىڭ ورتا كەزى. «اباي جولى» ەپوپەياسى لەنين سىيلىعىن الاتىن كەز. بۇل ماسەلە موسكۆادا شەشىلىپ قويعان دا بولۋى كەرەك. قازىرگى باس پوچتانىڭ قاسىنداعى كازگۋ-ءدىڭ ءبىر ۇلكەن اۋديتورياسىنا قالاداعى ادەبيەتشىلەر لىق تولدى. سوزگە مۇحاڭ شىقتى. «اباي» ەپوپەياسىنىڭ قالاي جازىلعانى، سول جولدا كەزدەسكەن قيىندىقتار تۋرالى تولعادى مۇحاڭ. بۇل جولى مۇحاڭ باياعى ءوزىمىزدىڭ كازگۋ-ءدىڭ 35-اۋديتورياسىندا العاش رەت كورگەندەگىمدەي سۇلۋ، سىمباتتى، اجارلى ەدى.

مۇحاڭ تولعانىپ تۇرىپ: «اباي كۇن سياقتى سەندەرمەن بىرگە جۇرە بەرەدى»، – دەدى. «ەندى بەس-ون جىلدا اۋەزوۆ بۇل دۇنيەدە بولمايدى. مىنا اباي جايىنداعى كىتاپ – قازاقتىڭ كىتابى بوپ وزدەرىڭنىڭ قولدارىڭدا قالادى»، – دەدى. جانە ەسىمدە قالعانى جازۋشى: «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ اياعىندا اباي سەمەيگە وقۋعا اتتانباۋشى ما ەدى. مەن سوندا «شىڭعىستىڭ شىڭىنا ءبىر جاس شىنار تاستى جارىپ ءوسىپ، جاپىراق جايدى» دەمەپ پە ەم، سول شىناردى ءتورتىنشى كىتاپتىڭ سوڭىندا نايزاعاي ءتۇسىپ قۇلاتىپ كەتپەيتىن بە ەدى. سونى مەنىڭ رومانىمدى زەرتتەپ جۇرگەن سىنشىنىڭ بىرەۋى بايقاماعانىنا وكىنەم» – دەدى. «ءبىزدىڭ ءابدىلدا اقىن موسكۆادا وتكەن قازاق ادەبيەتىنىڭ دەكاداسى تۋرالى ءادىل پىكىر ايتا وتىرىپ ماسكەۋ سىنشىلارى مەنىڭ «اباي» رومانىمنىڭ، ءبىرىنشى، ەكىنشى كىتابىن كوبىرەك ماقتاپ، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كىتاپتا حرونولوگيا باسىم دەگەنىن ايتتى. ءابدىلدا انتەك ەستىپتى. ماسكەۋ سىنشىلارى «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى كىتابىندا سەزىم باسىم دا، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كىتابىندا وي، اقىل باسىم دەپ باعالادى بۇل كىتاپتى»، – دەدى مۇحاڭ.

كوپ وتپەي مۇحاڭ لەنين سىيلىعىن الدى. جازۋشىلار وداعىندا جينالىس ءوتتى. جينالىستى ءابدىلدا تاجىباەۆ باسقاردى. ابەكەڭ وزىنە ءتان تەمپەرامەنتپەن قىزۋ ءسوز سويلەپ جينالىستى اشتى. ەسىمدە ورىس جازۋشىسى دم. سنەگيننىڭ قۇتتىقتاپ سويلەگەن ءسوزى قالىپتى. جينالىس سوڭىنان مۇحاڭ سويلەپ: «ەندىگى سىيلىقتى اقىنداردان ءابدىلدا، تايىر العانى ءجون. وسى جولى ۇسىنىلىپ وتپەي قالعانمەن كەلەشەكتە بۇل سىيلىقتى جۇبان مەن تاحاۋي السا مەن قۋانام»، – دەدى مۇحاڭ.

مۇحاڭ سول ءوزى بايگە العان اپرەل ايىنداي شۋاقتى، نۇرلى ەدى. تۇلەپ، جايناپ وتىردى ول.

مۇحاڭنىڭ تاعى ءبىر مەرەيلى شاعىن ۇمىتىپ بارادى ەكەم. ول – 1957 جىلدىڭ 28, 29 سەنتيابرى بولاتىن. مۇحاڭا ۇكىمەت لەنين وردەنىن بەردى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى م.اۋەزوۆكە تۇگەل ءبىر نومەرىن ارنادى. ۇلكەن كىسىلەر ولەڭ، ماقالا جازدى مۇحاڭا ارناپ. وپەرا جانە بالەت تەاترىندا اۋەزوۆكە ارنالعان سالتاناتتى كەش ءوتتى. مەن بۇدان بۇرىن دا، بۇدان كەيىن دە مۇنداي سالتاناتپەن وتكەن كەشتى كورگەن ەمەسپىن. شىنىمەن، قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتىنە لايىقتى ۇلى جيىن بولدى ءبىر. ءسابيت اعا قازاقشا بايانداما جاسادى. ءانۋار ءالىمجانوۆ باياندامانىڭ ورىسشا اۋدارماسىن وقىدى. سابەڭ ءوزى دە ورىسشا بايانداما جاسايتىن ورىسشاسى بار كىسى ەكەنىن بىلەمىن مەن. تەگى، قازاق جازۋشىسىنىڭ ومىردە ءبىر وتكەن، ءبىر-اق رەت وتكەن تويىنان قازاق ءيسى شىعىپ تۇرسىن دەپ شەشكەن بولار ۇلكەندەر. موسكۆادان كونستانتين سيمونوۆ، پاۆەل انتوكولسكي، كيەۆتەن ولەس گونچار، وزبەكستاننان عافۋر عۇلام، قىرعىزدان االى توقامباەۆ، تۇرىكمەننەن بەردى كەرباباەۆ، قىسقاسى، وداققا اتى شىققانداردىڭ بۇل تويعا ءبارى كەلدى دەسەك تە بولادى. مۇحاڭنىڭ جازۋشى رەتىندە ۇلىلىعىن بۇكىل وداق مويىنداعان كەشتى كورگەنىمدە قاناتى جەتىلگەن بالا قىرانداي اسپانعا ۇشىپ كەتكىم كەپ ارەڭ وتىردىم سول تەاتردا. مەن سول كەشتە ءوزىمدى وتە باقىتتى سەزىندىم.

ەرتەسىندە تيۋز-دە وتكەن ادەبي كەشتى كەۋدەسىنە لەنين وردەنىن تاققان اۋەزوۆتىڭ ءوزى كەلىپ باسقاردى. قوناقتار ءسوز سويلەپ، ولەڭ وقىدى. بىزدەن ۇمىتپاسام، تەك سىراعاڭ (سىرباي ماۋلەنوۆ) عانا ءبىر ولەڭ وقىدى. مۇحاڭ كەشتە جايناپ، جارقىراپ وتىردى. ول جايناپ شىعىپ كەلە جاتقان جاز ايىنىڭ كۇنىن ەلەستەتتى ماعان. مەن بۇل جولى ونىڭ جۇزىنەن مۇڭدى دا، ۋايىمدى دا كورە المادىم. تانا كوزدەرى كۇلىمدەپ ادەبي كەشتى اسا ءبىر ۇلكەن جاۋاپتىلىقپەن، بىلگىرلىكپەن باسقاردى.

قۇشاقتاپ جىلار ەدىك

سول 1951 جىلدىڭ سەنتيابرىندە جاستار تەاترىندا ستۋدەنتتەرمەن ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى تولەگەن تاجىباەۆتىڭ كەزدەسۋ كەشى بولدى. جيىلىس تورىندە مۇحتار اۋەزوۆ، سوكولسكي، پەرسيدسكي دەگەن عالىمدار وتىردى. پروفەسسور تولەگەن تاجىباەۆ اعا ستۋدەنتتەر الدىنا شىعىپ ءبىر ساعاتتاي ءسوز سويلەدى. جارتى اۋىز قازاقشا ايتقان جوق. مەن سوندا وتىرىپ: «وسى مەنىڭ قازاق ادەبيەتى مەن تىلىنەن مۇعالىم بولام دەپ جۇرگەنىم قاي ءجۇرىس؟! مىنا كازگۋ-ىڭدە بىزدەن باسقا قازاقشا سويلەيتىن ادام جوق قوي» دەگەن اۋىر ويعا كەلدىم. جيىلىس تورىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وتىرعانى عانا كوڭىلگە جۇبانىش ەدى.

ۇزىلىستە ەدىگە دوسىم ەكەۋمىز ليموناد ىشۋگە بۋفەتكە كىرە قالايىق. تولەگەن تاجىباەۆ، ماۋلەن بالاقاەۆ، ءوزىمىزدىڭ مۇحاڭ، تاعى بىرەۋلەر كادىمگى مەنىڭ جوكەن دوسىم ىشەتىن «جيگۋلي» سىراسىن ءىشىپ تۇر ەكەن. مەن قايران قالدىم. ويپىرماۋ، مۇحتار اۋەزوۆ تە باسقا ەل سياقتى سىرا ىشەدى ەكەن-اۋ دەگەن وي مەنى ءبىر جۇدەتىپ تاستادى. مەن سول كەشتەن جاتىن ۇيىمە كوڭىلسىزدەۋ ورالدىم.

1952 جىلى ءبىز ەكىنشى كۋرسقا كەلگەندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الماتىدا جوق ەكەنىن ەستىدىك. ول كىسى موسكۆاعا كەتىپتى. الماتىدان موسكۆاعا قاشىپ كەتىپتى. سول ۇلكەن قالاداعى ۇلكەندەر كومەكتەسىپ مۇحاڭدى تۇرمەدەن امان الىپ قالىپتى. ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە لەكتسيا وقيدى ەكەن. سوڭعى «لەكتسيا وقيدى ەكەن» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز عانا جانىمىزعا ءبىر قۋانىش اكەلەدى.

باسقاسىنا ون جەتى جاستاعى تۇمانباي بالانىڭ اقىلى جەتپەيدى. «اۋەزوۆتەي كىسى قالاي بۇل قوعامعا جات بولۋى مۇمكىن. وسىنشالىق بىلىممەن، تالانتپەن، تاڭعاجايىپ ونەرمەن ول قالاي تۇرمەدە وتىرۋى كەرەك. ويباي-اۋ، ول اۋديتورياعا كىرىپ كەلە جاتقاندا كىم كىرىپ كەل جاتىر دەمەي، كۇن كىرىپ كەلە جاتىر»، – دەيتىن مەنىڭ سورلى كوڭىلىمە وبال بولدى-اۋ.

ءبىزدىڭ ۇستازىمىزدىڭ وسى جۇرت سوڭىنا نەگە تۇسەدى؟ الدە جاقسى بولعانىن، اسىل بولعانىن، بارلىق جۇرتتان اسىپ تۋعانىن كورە الماۋشىلار سوڭىنان كەسەك لاقتىرىپ ءجۇر مە ەكەن. ارينە، سولاي. زاڭعار تاۋدىڭ باسىندا ماڭگى قار جاتادى. نەمەسە تۇمان بۇركەدى، بوران سوعادى دۇرىلدەپ، ايتپەسە باسىلماي جاڭبىر جاۋىپ تۇرادى. ادامنىڭ زاڭعارىنىڭ ءومىرى دە سولاي شىعار مۇمكىن. وتىزىنشى جىلى بىزگە جاتسىڭ دەپ تۇرمەگە تىقتى اپارىپ، بار جازعانىنان باس تارتقىزدى. ەندى «اباي» روماندارىنا اۋىز سالا باستادى. بۇل «ابايسىز» ادەبيەتتە ءسان دە، ءمان دە جوق ەمەس پە؟ قازاق ادەبيەتى دەگەن ۇلى سارايدىڭ ەڭ اسىل جيھازى مۇحاڭنىڭ اباي جايىنداعى روماندارى ەمەس پە؟

ونىڭ ءۇشىنشى كىتابى دا قولىمىزعا ءتيدى. ءبىرىنشى، ەكىنشى كىتاپتارىنان گورى سولعىنداۋ ما قالاي؟ الدە ابايدىڭ جاسى ەگدەلەنگەن سوڭ بىزگە قىزىق كورىنەتىن جاستىق، ماحاببات جىرلارىنىڭ ازدىعىنان با، ايتەۋىر، ءۇشىنشى كىتاپ العاشقى ەكى كىتاپتان گورى ولقىلاۋ كورىندى وزىمە. مۇحاڭ امان بولسا ءتورتىنشى كىتاپتى تاعى جازادى. مۇمكىن كۇشىن سوڭعى كىتاپقا ساقتاعان بولار دەپ ويلايدى ستۋدەنت تۇمانباي.

سول تۇستا قازاقستاندا تاعى ءبىر سۇراپىل داۋىل سوعىپ، تاعى دا تالاي ۇمىتتەر ءسوندى، تالاي زاڭعارلار قۇلادى. ادەبيەتشىلەر: قاجىم جۇماليەۆ، ەسماعامبەت يسمايلوۆ، تاريحشىلار: ەرمۇحان بەكماحانوۆ پەن بەك سۇلەيمەنوۆتەر جيىرما بەس جىلدان جازا الىپ تۇرمەگە قامالدى. كەشە ءوزىم «جاستار داۋسىنان» ولەڭىن جاتتاعان بۇركىت ىسقاقوۆ جيىرما بەس جىلعا سوتتالىپتى. نە ءۇشىن سوتتالدى؟ نە ءۇشىن ولار سونشا جازا تارتادى؟ مەن بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ تابا المايمىن. بۇكىل قازاقتىڭ ماقتانىشى، باق جۇلدىزى دەگەن مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتباەۆتار موسكۆاعا بارىپ ءوز باستارىنا وزدەرى اراشا تۇرۋعا عانا جاراپتى. مەنىڭ باقىتتى سوۆەتتىك زامانىم قالاي-قالاي قۇبىلادى. بىراق جوعارىدا اتالعان قازاقتاردىڭ ءبارىنىڭ دە جالامەن زار شەگىپ، زاپىران قۇسىپ جۇرگەنىن ءىشىم سەزەدى. ستالين جولداس مۇنىڭ ءبارىن بىلمەيدى عوي، بىلسە باسقاشا بولار ەدى عوي دەپ ويلايمىن.

ارادا ەكى جىل وتكەندە، ياعني، 1954 جىلى مۇحتار اعا الماتىعا ورالدى. قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ سەزىندە دراماتۋرگيادان بايانداما جاساپتى. ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەردىڭ سۇراعى بويىنشا بىزگە ابايتانۋدان ءوزى لەكتسيا وقيتىن بولدى. ءبىز بۇرىن بۇل ساباقتان ول كۇندەگى جاس دوتسەنت حانعالي سۇيىنشاليەۆتىڭ لەكتسياسىن وتكەن جىلى تىڭداعان بولاتىنبىز. حانعالي اعا لەكتسياعا العاش كەلگەن ساتىندە ءوزىن تانىستىرا كەلىپ: «يت جوق جەردە شوشقا ۇرەدى قوراعا» دەگەن وسى، بالالار. مەن مۇحاڭنىڭ سىزدەرگە وقيتىن لەكتسياسىن وقىعانىممەن، ول كىسىنىڭ كوپ شاكىرتىنىڭ ناشارىنىڭ ءبىرىمىن. زامان ازىرگە وسىلاي بوپ تۇر» – دەگەنى عوي. اعىنان جارىلعانى ءۇشىن ءوزىم حانعالي اعانى دا ءبىر ءتۇرلى جاقسى كورىپ كەتتىم.

ءبىر كۇنى مۇحاڭ كەلىپ كىردى اۋديتورياعا. ءبىز ورنىمىزدان تۇردىق. زالدا ۇنسىزدىك. ءبىز ول كىسىگە جاتىرقاپ قاراپ تۇرعامىز جوق. جابىعىپ قاراپ تۇرمىز. ساعىنىپ قاراپ تۇرمىز. مۇحاڭ بىزبەن كەزدەسپەگەن ەكى جىلى تۋرالى ەشنارسە ايتقان جوق. ايتا دا المايتىن ەدى. ونىڭ كەۋدەسىندەگى مۇڭ-شەردى ءبىز ءوز كەۋدەلەرىمىزبەن سەزىپ تۇردىق. ەگەر ءبىزدى ەركىمىزگە جىبەرسە، ارقايسىمىز ۇستازدىڭ قاسىنا بارىپ، ونىڭ كەۋدەسىنە باسىمىزدى باسىپ جىلار ەدىك.

مەنىڭ مۇحتار اعام ولگەن جوق

1960 جىلدىڭ 26 دەكابرى ەسىمدە. ول ادەبي كۇندى ءتىپتى ۇمىتا الماسپىن. ادەبي جينالىس جاستار پوەزياسىنا ارنالىپ ەدى.

جينالىستى جاپ-جاس ءابىش كەكىلباەۆ باسقارىپ وتىردى. ءابدىلدا اعادان كەيىن ءسوز كەزەگى مۇحاڭا ءتيدى. مۇحاڭ ءوزىنىڭ «تولماعان تولستويلار، شالا شەكسپيرلەر» دەپ سويلەيتىن اتاقتى ءسوزىن سويلەدى. مۇحاڭ «جاس قانات»، «جىرعا ساپار» جيناقتارى بويىنشا سول كەزدەگى قازاق ولەڭىنە باعا بەرىپ سويلەدى. جاڭا، جاس پوەزيادان كوپ ءۇمىت كۇتەتىنىن ايتتى. تىلەگەن شوپاشەۆ، ساعي جيەنباەۆ، قادىر مىرزاليەۆتەرمەن بىرگە مەنىڭ دە ەسىمىمدى اتاپ، ولەڭدەرىمىزگە جىلى-جىلى ماقتاۋ سوزدەر ايتتى. «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزىنەمىز» دەگەن اتپەن ۇستازدىڭ ءسوزى ءسال قىسقارىپ، «لەنينشىل جاس» گازەتىنە جاريالاندى. ادەبيەتتىڭ قامقورشىسىنىڭ، قازاق ادەبيەتىنىڭ قولباسشىسىنىڭ، ۇلى جازۋشىنىڭ، ۇلى ادەبيەت عالىمىنىڭ بۇل جۇرت الدىنا شىعىپ سويلەگەن سوڭعى ءسوزى ەكەنىن كىم ءبىلىپتى وندا. مۇحاڭ ءبىر ءتۇرلى جيناقى، ءبىر ءتۇرلى قۋناق سياقتى ەدى. ونىڭ ساڭقىلداعان مەيىرىمگە تولى داۋسى ءالى كۇنگە قۇلاعىمدا! ول عاسىردان عاسىرعا كەتكەن قازاق حالقىمەن بىرگە جاساي بەرەتىن جارقىن داۋىس. ول قازاق حالقىن دۇنيەگە العاش تانىستىرعان تاريحىمىزدىڭ داۋسى. ءوزىنىڭ ۇلى ۇستازى ابايمەن بىرگە جاساي بەرەتىن، وشپەيتىن داۋىس. ول مۇحاڭ ارقىلى ەستىلگەن قازاعىنىڭ قۇلاعىنا سىڭەتىن جاراتۋشىنىڭ ءوز داۋسى.

ءبىز وسىنداي قازاقتى، قازاقتىڭ قامىن ويلاپ قارتايعان، قازاقتىڭ رۋحاني كۇنى بولا بىلگەن، كەزىندە حالقىنىڭ ءۇنى بولا بىلگەن ۇلى پەرزەنتىن كورىپ قالعانىمىز ءۇشىن ءوزىمىزدى باقىتتى سەزىنەمىز.

1961 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىر زالىندا بالالار ادەبيەتىنە ارنالعان رەسپۋبليكالىق جينالىس بولدى. باياندامانى باياعى مايتالمان اقىنىمىز، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ءابدىلدا تاجىباەۆ جاسادى. جينالىس تورىندە تاعى دا ماڭدايى جارقىراپ مۇحتار اعانىڭ ءوزى وتىردى. ول كەز – اۋەزوۆ قاتىسقان جيىننىڭ ءبارى ۇلكەن ءمان، ماعىناعا يە بولعان كەز. باسقا ەشكىم كەلمەسىن، تەك اۋەزوۆ كەلسىن جيىنعا. سول جيىننىڭ وركەنى ءوسىپ، شىرايى كىرەتىن. اۋەزوۆ قاتىسقان تويلاردىڭ ءبارى دە ۇلى توي بولىپ سانالاتىن. ۇزىلىستەن كەيىن زالعا كىرەر جەردە مۇحاڭ تۇر ەكەن. باسقا جولداستارىممەن بىرگە كەپ ءوزى قولىن سوزعان سوڭ مەن دە مۇحاڭنىڭ قولىن الدىم. «امانسىڭ با، تۇمانباي، ءحالىڭ قالاي؟» – دەدى مۇحاڭ ماعان اسا ءبىر جىلى شىرايمەن قاراپ. مەنىڭ جۇرەگىم كەۋدەمە سىيماي كەتتى. نە جاۋاپ ايتقانىم ەسىمدە جوق. مۇحاڭ مەنى تانيدى ەكەن-اۋ دەگەن ماقتانىش بۇكىل جان جۇرەگىمدى بيلەپ الدى.

سول كۇنگى باقىتىمدى مەن ءالى كۇنگە ولەڭ جولدارىنا تۇسىرە الماي ءجۇرمىن. مۇحاڭ دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن كوپ جىلدان سوڭ ءانۋار ءالىمجانوۆ مۇحتار اعامەن بارعان دۇيشەنبى ساپارىن جازىپتى. سوندا مۇحتار اعا انۋارعا قازاق پوەزياسىن بيىككە كوتەرەتىن ەكەۋدىڭ ءبىرى تۇمانباي دەپ مەن تۋرالى كوپ-كوپ جىلى سوزدەر ايتىپتى. مەن بۇعان دا قۋاندىم، ارينە.

1961 جىلى 31 ماي كۇنى ءتۇس كەزىندە جۇماعالي سايندى قالالىق زيراتتا جەرلەدى. قارالى جيىندى ءسابيت مۇقانوۆ باسقاردى. جۇرتتان بولەكتەۋ مۇحتار اعا تۇردى. ءجۇزى اسا مۇڭدى ەكەن. ول كىسىنىڭ قاسىنا ساپارعالي بەگالين، حاميت ەرعاليەۆپەن بىرگە مەن دە بارىپ سالەم بەرىپ تۇردىق. «جاقىندا ماسكەۋگە جۇرەم»، – دەدى مۇحاڭ. «قارنىمدا ءبىر «پوليپ» دەگەن پايدا بولىپتى، سونى سىلعىزام»، – دەدى مۇحاڭ.

«مۇحا، پىشاققا كوپ اۋەس بولىپ كەتتىڭىز-اۋ، سول قۇرعىردى بىلاي دا ەمدەۋگە بولماس پا ەكەن»، – دەدى حاميت اعا. «ول ءبىر سىلىپ قانا تاستايتىن جەڭىل دۇنيە، قورقاتىن ەشنارسە جوق»، – دەپ مۇحاڭ پىشاققا تۇسۋگە بەكىنگەنىن ايتتى. اناداي جەردە مۇحاڭنىڭ قارا «ۆولگاسى» تۇردى. سالدەن كەيىن سول «ۆولگاعا» ءمىنىپ جاڭاعى ءۇش كىسى الماتىعا قاراي تارتتى. ەكى اعامىز الماتىدا قالىپ قويىپ مۇحاڭ ءوز «ۆولگاسىمەن»، قارا بەدەۋىمەن دۇنيەنى جالعىز ارالاپ كەتە بارعان سياقتى. ويتكەنى، مەن ول كىسىنى سودان بەرى ەش جەردەن ۇشىراتا المادىم. مەنىڭ مۇحتار اعام ولگەن جوق، تىرىلەر اراسىندا ءوزىنىڭ ويلى، نۇرلى قالپىمەن كەتىپ بارا جاتىر.

تەك سوڭىنا قاراۋعا مۇرشاسى جوق. ايتپەسە، ءبىر كەزدەگى ءوزى سياقتى الپىستى القىمداعان شاكىرتى ماعان كوزى تۇسەر ەدى مۇحاڭنىڭ.

(سوڭى)

ازىرلەگەن – قۇلتولەۋ مۇقاش

Abai.kz