Basy: Shyghys Týrkistan 

Jalghasy: Shyghys Týrkistan

Tarbaghatay aimaqtyq әkimshilik qúrlymy

Tarbaghatay aimaghyna Basbay Sholaqúly (qazaq) aimaq әkimi әri Qúljadaghy ýkimet mýshesi, Qasymahun Smayylov (úighyr) orynbasar әkim, qosymsha Mәnsur Roziyev aqylshy, Ábilimit Qajiyev hatshy (ózbek) boldy.

Tamyz aiynyng basynan bastap audandyq ýkimetter qúryldy, Ómәrahún (úighyr) Shәueshek әkimi, Qaldybay Qanapiya (qazaq) Shaghantoghay әkimi, Núrsapa Seytjanúly (qazaq), Dórbiljin әkimi, Nәsiridin (úighyr) Shihu әkimi, Sauan әkimi Qaliybek Rayymbekúly (qazaq, Qaliybek Rayymbekúly 1947 jyldyng ayaghynda basym kóp Sauan eli Manasqa ótken son, iyen qalghan audangha Sәbit Buaqajy degen úighyr әkim bolghan) Sauan әkimi boldy, Gýnchyng lama (monghol) Qobyqsary әkimi boldy (86), (87).

Tarbaghatay aimaghynyng basshylyq qúrlymynda da Kenestik adamdar, mysaly, orynbasar aimaq әkimi Álimjan, hatshy Áblimiyt, Ómәrahún  Smayylovtar boldy. Qazaq sany basym Shihu men Shәueshekke úighyrdan әkim qoyyldy, búl da qazaq basym aimaqta әkimshilikte qazaqtardyng yqpalyn shekteu ýshin boldy. Tarbaghatay aimaghynyng Toly, Shaghantoghay, Sauan  - ýsh audanynyng kóp jerin jerlik qazaq partizandar alghanymen, Shihudy alugha Kenester odaghynan kóp әsker qatysty. Shәueshek pen Dórbiljindi alugha da Kensay atty polk negizgi kýsh retinde ýles qosty, sol ýshin de Tarbaghatay jerinde Kenestikter nemese kommunistik iydeiyagha beyim adamdar naqty qúqyqtardy iyelep ketti.

Osy Tarbaghatay aimaghynyng partizandyq qozghalystary, әkimshilik qúrlymy, últtary turaly da tarihty búrmalap jýrgen adamdar men toptar negizi auyz ashpaydy.

Altay aimaqtyq әkimshiligi

Altay tolyq azat bolghannan keyin Ospan Silәmúly Altay aimaghynyng әkimi, Shәmsy Mәmiyúly men Áripbay orynbasar әkim, Dәlelqan Altay ónirindegi soltýstik әskery brigada komandiyri, boldy. Ospan, Dәlelqan, Zәkihan Álenúly Qúljadaghy ýkimet mýshesi boldy. Qúmar Jәkey hatshy boldy. Molla Silәm (úighyr) Sarsýmbe audanynyng әkimi boldy. Kelesi jyly Qajynәby Dosqayúly onyng orynyna әkim boldy. Salyq tәiji Kóktoghay audanynyng әkimi (1947 jyly Qalman Aqytúly boldy), Nәzir Japarúly Shingil audanynyng әkimi,  Mәlik Múhamedjan Buryltoghay audanynyng әkimi (Pәtiqan Sýgirbaev Nәsipqazy әkim bolghan deydi), Rashat Ábilmәjin Buyrshyn audanynyng әkimi, Kókenay Dabyqly Qaba audanynyng әkimi, Mәnken Qabylúly Jemeney audanynyng әkimi boldy (88), (89).

Altaydaghy әkimshilikte tek Sarsýmbe әkimdigin bir jyl atqarghan Molla Islamdy qospaghanda, negizi qazaqtar edi. Alayda әr әkimge bir-birden Kenestik kenesshi qosyp belgilendi. Búrynghy  «Altay qazaqtarynyng tónkeristik ýkimeti» taratylyp, 4500 qaruly kýshting qarulary jiyp alyndy da, orynyna ShTR últtyq armiyasy ýlgisindegi Altay atty polki qúryldy. Aymaqtyng bir orynbasary Áripbay da Kenestik adam boldy. Pәtiqan Sýgirbaevtyng aituynsha, Ospan Altay әkimshiligindegi basshylyq qúramda sanauly ghana búrynghy Altay ýkimeti mýsheleri (Ospan, Dәlelqan, Lәtip) bolghanyn, jarymynan kóbining ózge úlyttar men Kenestik adamdar bolghanyna ýlken pikir de boldy. Birtalayynyng orynyna óz adamdaryn, әsirese, aimaqtyq polsiya, Altay atty polk, qazyna mekemelerine óz adamdaryn qoyudy úsyndy, biraq ShTR jaq búny qabyl almady, osylaysha qayshylyq bastaldy deydi (90).

1946 jylghy kelisimnen keyingi últtyq armiya

1946 jylghy Sovet-Qytay kelisimnen keyingi últtyq armiya sany 14 myngha qysqartylyp, polk sany 6-gha azaytyldy. Jogharyda aty atalghan Kenester odaghynan kelgen qolbasshylar, polkovnikter búiryq boyy eline qayytty (91). Qytay ýkimeti Mongholiyanyng tәuelsizdigin moyyndady, Kenester odaghy oilaghanyna jetti. Endi «Shyghys Týrkistan ýkimeti» kerek bolmay qaldy. Búl kezde Shyghys Týrkistan atauy kýshin joyyp, «ýsh aimaq tónkerisi» degen atau qoldanyla bastady. Shynjang birikken ýkimeti qúrylyp, últtyq armiya sóz jýzinde sol ýkimettik shekarany qorghaytyn amandyq saqtau bólimderi retinde qaraldy. «Ýsh aimaq ýkimeti» dep ózgertilgen ýkimetke Ahymetjan Qasymy basshylyqy etti.

Ahemetjan ​​Qasymy Ilede tuylghanymen, bala kezinde sheshesine erip, Qazaqstannyng Shonjy audanyndaghy naghashylaryna ketken. 1937 jyly Mәskeu Shyghys uniyversiytetine qabyldandy. 1942 jyly uniyversiytetti bitirgennen keyin biraz uaqyt kenestik bilim beru salasynda qyzmet etti. Býkilodaqtyq kommunistik (bolishevikter) partiyasynyng qataryna ótip, Kommunistik Internasionalgha qyzmet etti (92). Búghan qaraghanda onyng Kenester odaghyna adal kommunist әri agent ekeninde dau joq.

Ahymetjan Qasymiy.

Ýsh aimaq últtyq armiyasyna bas qolbasshy Ysqaqbek Mononov (qyrghyz, ol Kenester odaghynyng azamaty bolsa da, osy Qyzylsudyng qyrghyzy dep әdeyi qolbasshy etip qoyghan), orynbasar bas qolbasshy Dәlelqan Sýgirbaev (qazaq) boldy. Sayasy komissar Qasenov (úighyr), shtab bastyghy Majarov (orys, Kenester odaghynan), sayasy bólim mengerushisi Núrsadyrov keyin, Zәiir Saudanov (úighyr) boldy. Armiya bas shtaby Qúlja qalasynda túrdy, ondaghy organ qyzmetkerleri sany 246 adam boldy (93).

Shtabqa tóte qaraytyn bólimder:

(1) Sibe skadrony, 106 adam.

(2) Qarauyl rotasy, komandiyri - Mәtsopy Selbeuúly (qazaq), oryny Qúlja, 280 adam.

(3) Artqy shep qamdau bólimi, bastyghy – Rasulov (ózbek, Kenester odaghynan).

(4) Áskery dohtyrhana, 119 adam.

(5) Qarauyl batalion, komandiyri – Ualinov (orys, Kenester odaghynan), 498 adam.

(6) Artqy shep polki, komandiyri - Ábdireyim Samsaq (úighyr), sayasy komissar - Sadykov, shtab bastyghy - Baukey (qazaq), sayasy bólim mengerushisi - Toqty Ibyrayym (úighyr), sany 1359 adam.

(7) Qarauyl rota, komandiyri - Núrtay ajy.

(8) Áskery mektep, bastyghy - Núrdiyev, orynbasary - Ásen Jýnisúly (qazaq), general shtabyna qarasty osy bólimderding jalpy adam sany 3401 adam (94).

Ózge polkter:

1. Shihu jayau әsker polkn. Komandiyri - Marghúp Yshaqov (tatar, Kenester odaghynan), sayasy komissary - Qayym Músa (últy anyq emes), shtab bastyghy – Ramazan (qazaq), oryny Shihu, 1837 adam.

2. Qúlja jayau 2-shi polki. Komandiyri – Aytughan (qazaq), oryny Anjyhay, sany 1989 adam.

3. Qobyq atty 2-shi polki. Komandiyri – Nýsipqan Konbayúly (qazaq), orynbasary - Jaghyda Babalyqúly, sayasy komissary – Qazyqan Manasbaev, shtab bastyghy – Ramazan Ospanúly (qazaq), Qobyqta túrghan.

4. Sauan atty polki. Orny Sauan, komandiyri – Mametimin Emenov, sayasy komissary – Ábilez Rahymanov (kenestik), shtab bastyghy – Mәlik Gemadiyev (tatar, Kenester odaghynan), sayasy bólim mengerushisi –Qaydar (qazaq), 1108 adam.

5. Zenbirekshi bólim. Komandiyri – Ashat Teyipov (tatar, Kenester odaghynan), oryny – Anjyhay, sayasy komissary – Músaev, shtab bastyghy –Súltanghaly (qazaq), sayasy bólim mengerushisi – Samsaq, 323 adam.

6. Motosikil zvody. Komandiyri – Porbiyev (orys, Kenester odaghynan), 216 adam.

7. Shihu әskery dohtyrhanasy. Bastyghy – Rashat Qaybullin (tatar, Kenester odaghynan), 27 adam.

8. Tekes atty polki. Komandiyri – Mәulenov (qyrghyz, Kenester odaghynan), keyin orynyna Hamit Áliyev (tatar, Kenester odaghynan) bolghan, sayasy komissary – Qúrbanov, shtab bastyghy –Amanov, sayasy bólim bastyghy – Qúrban Mamytov (úighyr), 1037 adam, oryny Júldyz.

9. Shaty 1-shi polki. Komandiyri – Bilәl Estemesúly (qazaq), adam sany az.

10. Sarsýmbe (Altay) atty 3-shi polki. Komandiyri – Bәdelqan Sýgirbaev, sayasy komissary – Kәkim (qazaq), shtab bastyghy – Sydyq Salahidin (úighyr), orynbasar shtab bastyghy – Ásen Jýnisúly (qazaq), sayasy bólim bastyghy – Ábdualy (qazaq), 1225 adam, oryny Altay aimaghy.

11. Tarbaghatay 4-shi atty polki. Komandiyri – Stadinkov (orys, Kenester odaghynan), sayasy komissary – Balqash Bapin (qazaq), shtab bastyghy –Nýkishov (qazaq, Kenester odaghynan), 1315 adam.

1949 jyl. Shәueshek, Tarbaghatay polk jauyngerlerimen ofiyserleri.

Sarsýmbede soltýstik әskery shtab ornalasyp, oghan Dәlelqan Sýgirbaev tike basshylyq etti. Oghan qarasty bólimder Sarsýmbe 3-shi atty polki, Qobyq 2-shi atty polki, Tarbaghatay 4-shi atty polki qaraghan. Qosymsha Sarsýmbe qarauyl 6-shy skadrony qarap, komandiyri Ábilahat Qasymov, sayasy komissary Toqty, shtab bastyghy Núrahymet bolyp, 296 adam bolghan. Sarsýmbe әskery dohtyrhanasynda 30 adam bolyp, bastyghy Ahat (tatar) edi. Taghy soltýstik shtabqa monghol atty bataliony qarap, komandiyri Erde (monghol), sayasy komissary Toqty Emenov bolghan (95).

Qytaymen aradaghy kelisimnen son, Kenester odaghynyng azamattary kóbi qaytyp ketkenimen, bir bólimi Shynjannyng jergilikti adamy dep, tughan jerleri ózgertilip, bayaghysynsha armiyada Kenester odaghynyng yqpaly saqtaldy. Ýsh aimaq erekshe rayon retinde Gomin әskeri kire almaytyn jer bolyp qala berdi.

Osy mezgilde últtyq armiya negizinen soghysqa aralasqan joq, tek Altaydaghy Ospan batyrdyng qayta úiymdastyrghan qaruly kýshterimen 1946-1947 jyldary soghysty, Sauandaghy Qaliybekting myng әskerimen soghysty.  Búnda da negizinen qazaq pen qazaq soghysty.

1947 jyly 1 shildede Shynjang ólkelik birikken ýkimeti qúryldy. Odan keyin «American Life» jurnalynyng jurnalisteri Istunis Barbara men Fag Falkor Qúljagha baryp, uaqytsha ýkimet tóraghasynyng búrynghy orynbasary jәne Ile aimaghynyng komissary Akimbek Qojadan, Qarjy departamentining búrynghy diyrektory jәne Ile prefekturasy komissarynyng orynbasary Ánuar Musabaevpen, qolbasshy Ysqaqbek Mononov, әskery sot bastyghy Ghanidan súhbat aldy. Sol arqyly Kenes Odaghynyng ýsh aimaqty qoldauy turaly bilmek boldy (96).

1949 jyldan keyin

1949 jyly qazanda ýsh aimaq kommunistik qytay ýkimetine óz erikterimen baghynyp, halyq azattyq armiyasynyng 5-shi korpusyna ózgertildi (Kenester odaghynyng búiryghymen bolghany anyq). Korpus komandiyri Leskiyn, orynbasary Marghúp Yshaqov boldy. Sayasy komissary Dýng Shiiyún, sayasy bassqarma bastyghy Ly Iýihua, orynbasary Zәiir Saudanov, shtab bastyghy Marghúp Yshaqov boldy. Búl korpus 13-shi, 14-shi dviziyalargha bólindi.

13-shi  diviziya (úighyrdy negiz etken) shtaby Qashqargha ornalasyp, komandiyri Mәmetimin Emenov, sayasy komissary Ma Húnshan boldy. Búl diviziyagha 3 polk qaraghan, 37-shi plok Aqsuda túrghan. Komandiyri Amantúr Bayzaqov (qyrghyz), sayasy komissary Uang Gaugyng boldy. 38-shi polk Qashqarda túrdy da, komandiyri Qúrban Mamytov boldy. 39-shy polk Hotanda túrdy da, komandiyri Ábdireyim Samsaq, sayasy komissary Uang Uey boldy.

14-shi diviziya(qazaqty negiz etken) shtaby Shihuda ornalasyp, komandiyri Ybyrayymbay (qazaq, Qorghastyq), sayasy komissary Huang Júng boldy. 40-shy polk Ýrimjide túrdy, komandiyri Yusufov Mәmetjan, sayasy komissary Dúng Shansyng boldy. 41- polk Shәueshekte túrdy, komandiyri Aleksenisky (orys, Kenester odaghynan), sayasy komissary Jang Shyfyng boldy. 42-shi polk Qúljada túrdy, komandiyri Ramazan Ospanúly (qazaq), sayasy komissary Jyng Baushan boldy.

Eki dviziyadan ózge, últtyq armiyanyng taghy eki polki boldy. Sarsýmbe 1-shi atty polk (Altayda túrghan), komandiyri Bәdelqan Sýgirbaev boldy. Kensay atty 2-shi polk, komandiyri Sopahún, sayasy komissary Shýy Maujyng edi.

Qarap otyrsaq, basshylyq qúramgha qytaylar aralastyryp, baqylau rólin atqarghan. 1950-1953 jyldary osy últtyq armiya bólimderi qyzyl qytay biyligine qarsy ashyq soghysqa shyqqan Ospan batyr, Orazbaylardyng neshe myndaghan qaruly kýshterine qarsy soghysta aldygha salyndy.

1950 jyly 13-shi qyrkýiektegi mәlimet (әskery arhivke týsken) boyynsha, azattyq armiyagha qosylghan últtyq armiya sany mynaday bolghan:

1. Qazaq 6866 adam (46,2%)
2. Úighyr 5567 (37,5 %)
3. Monghol 731
4. Orys 487
5. Dúnghan 229
6. Qyrghyz 206
7. Tatar 185
8. Ózbek 183
9. Sibe 159
10. Qytay 92
11. Daghúr 21
12. Tәjik 8

Armiyanyng jalpy sany 14 840 adam bolghan. Osy әskery mәlimetti 5-shi korpus qolbasshysynyng orynbasary Marghúp Yshaqov pen qúrlys bólimining bastyghy Sydyq Salahidin 1950 jyly 23-shi qyrkýiekte qol qoyyp joldaghan eken (97).

Key adamdar oilauy mýmkin, bәri Kenester odaghynyng kómegimen jýzege asypty dep, biraq Mongholiyanyng memleket retinde qúryluy men sosiyalizmge ótui, Kenester odaghynyng kómegimen bolghan joq pa? Tipti, qazirgi Qytay halyq respublikasynyng kommunistik jýie bolyp ornauyna da Kenester odaghy zor kómek berdi emes pe? Kómekting bәri tegin bola bermegen, alghashqyda qaru saudasynda bir myltyqqa bir jylqy aiyrbastap otyrghan. Maytau keni, әsirese Kóktoghay uran kenin Kenester odaghy qalaghanynsha paydalandy. Áriyne qytay armiyasymen soghysyp, 20-25 myng әskerin jong ýshin, bekinisterdi búzu ýshin auyr qarular kerek, 30 myn, 15 myng әskerdi asyraugha da, soghysqa da qyruar qarajat kerek. Oghan әriyne Kenester odaghy kómektesti, biraq jerlik qazaq, úighyr, ózbek, tatar baylar da kóp kómek bergen. Solardyng biri - Tarbaghatay әkimi Basbay edi, endi biri - Qúljadaghy Músabaevtar әuleti boldy.

Kenester odaghynyn, әsirese, Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan respublikalary  ekonomikalyq jaqtan «Shyghys Týrkistangha kómek bergen, mysaly: 1946 jyly Beriyanyng qoldauymen Ózbekstannan kómekke Shyghys Týrkistangha 5 million rubli bergen» (98).

Últtyq armiyanyng birjola joyyluy da 1958 jyldan bastap Kenester odaghymen Qytay ara qarym-qatynastyng ushyghuymen qatysty boldy. Armiya taratylyp, kóptegen әsker, iskery basshylar tobymen Kenester odaghyna ótip ketti.

Búl derekter 1945-1949 arasynda Kenester odaghynyng Qytayda kommunistik jýieni ornatugha bar kýshin salyp kómekteskenin, ózderi 1933 jyldan beri yqpalynda, keyin tike mengerip otyrghan ýsh aimaqty Qytaygha syigha bergenin kóruge bolady. Al osy ýsh aimaq tónkerisi barysynda qytay armiyasy men halqynan mólsherimen 30 mynnan asa adam qaza tapty. Jәy halyqty oqqa ústau kóbinde úshqary dinshil adamdar jaghynan boldy. Al qazaq halqy ol kezde úshqary dinshil emes edi, tipti «Shyghys Týrkistan»,«pantýrkizm» (týrikshildik) iydeyasy da bolmaghan edi.

1944-1946 jylghy әskery operasiya Kenester odaghynyng kómegimen jane ondaghy qazaqtardyng negizi kýsh retinde qatysuy arqyly jýzege asqan bolatyn. Sonyng nәiyjesinde Sovet bermegen tendikti Qytay ýkimeti berip, osy ýsh aimaq - «Ile qazaq avtonomiyaly oblysy» bolyp qúrylyp, Pәtiqan Sýgirbaev túnghysh oblys әkimi boldy.

Býgingi qytay memleketi ýshin de búl qozghalys paydaly bolghan, óitkeni osy ýsh aimaqtan olar Gomin qytay biyligin joydy. Shynjangha 100 myng әskerdi әkep ornalastyruyna tura keldi. Búl kommunistik qytay armiyasynyng jýgin sәlde bolsa jenildetti. Ári Shynjang ólkesine 100 myng kommunistik qytay armiyasy bir oq atpay iyelik etti. Ýsh aimaq armiyasy da olardy qarsy alyp aldarynan shyqty.

Ýsh aimaq armiyasy qytay halyq azattyq armiyasyn qarsy aluda. 1949 jyly qazan aiy.

1950 jyly baghynghan Gomin әskerleri qayta býlik shygharghan kezde, Ospan batyr men Orazbay әkim qyzyl qytaygha qarsy soghysty. Al ýsh aimaq armiyasy osy kóterilgen qazaqtargha qarsy soghysyp, kommunistik jýiening qúryluyna kómektesti. Sondyqtan búndaghy memleket aty «Shyghys Týrkistan» ol eshqandayda ýsh aimaqtaghy qazaq halqy ózderi tandaghan atau emes ekenin týsinu kerek!

Ádebiyetter:

1. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy, 141 bet.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
2. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy. 147 bet.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
3. Pәtiqan Sýgirbaev. Altay arpalystary. 14 bet. Shynjang halyq baspasy.
4. Fen Rui. Qazaq últynyng qalyptasu prosesi turaly zertteuler. «Últtar» baspasy. 2004 j.
5. Uang Hy. Shyghys Týrkistan derbestikke úmtylu qúzghalysy. 303 bet.
6. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy. 69 bet.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
7. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy. 58 bet.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
8. https://www.gov.cn.
9. Qojay Doqasúly. Otqa oranghan jyldar. 1 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2001).
10. Tarihy derek, keleli kenes. Asqar Tatanayúly. Shynjang halyq baspasy, 1989 j. Ýrimji.
11. Altay arpalystary. Pәtiqan Sýgirbaev. 10-11 better. Shynjang halyq baspasy. Ýrimji.
12. Altay arpalystary. Pәtiqan Sýgirbaev. 5-10 better. Shynjang halyq baspasy. Ýrimji.
13. Tarihy derek, keleli kenes. Asqar Tatanayúly. 77 bet. Shynjang halyq baspasy, 1989 j. Ýrimji.
14. Shynjannyng jergilikti tarihy. 664 bet. Shynjang uniyversiyteti baspasy. 1989j. Ýrimji.
15. Altay arpalystary. Pәtiqan Sýgirbaev. 16-31 better. Shynjang halyq baspasy. Ýrimji.
16. Tarihy derek, keleli kenes. Asqar Tatanayúly. 73-95 better. Shynjang halyq baspasy, 1989 j. Ýrimji.
17. Altay arpalystary. Pәtiqan Sýgirbaev 35-39 better.
18. Asqar Tatanay. Tarihy derek, keleli keles. 98-103 better. Shynjang halyq baspasy, 1989 j. Ýrimji.
19. Altay arpalystary. Pәtiqan Sýgirbaev. 40-51 better. Shynjang halyq baspasy. Ýrimji.
20. Shynjannyng jergilikti tarihy. 665 bet, Shynjang uniyversiyteti baspasy. 1989j. Ýrimji.
21. Uang Hy, Shyghys Týrkistan Tәuelsizdik qozghalysy. Qytay uniyversiytetining baspasy, 2013, isbn: 978-962-996-500-6, 212-218 bet.
22. Chiang Kay-shiymen segiz jyl - Hatshylyqtyng agha qyzmetkeri Tan Szunnyng kýndeligi, Masss baspasy (Pekiyn), 1991 j., jeltoqsan. 422 b.
23. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy . 43-48 better. Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
24. Pәtiqan Sýgirbaev. Altay arpalystary. 104 bet. Shynjang halyq baspasy.
25. Qojay Doqasúly. Otqa oranghan jyldar. 7 bet. Qlttar baspasy, Pekiyn. 2001.
26. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy . 47 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
27. Altay arpalystary. Pәtiqan Sýgirbaev. 64-65 better. Shynjang halyq baspasy.
28. Asqar Tatanay. Tarihy derek, keleli kenes. 130-134 better.
29. Du Junkun, Szy Dachun, Ren Ifey, Lu Veniuani, Shynjannyng ýsh aimaghyndaghy revolusiya tarihy, Qoghamdyq ghylymdar akademiyalyq baspasy, 1 bet. 45.
30. Altay arpalystary. Pәtiqan Sýgirbaev 71-72 better. Shynjang halyq baspasy. Ýrimji.
31. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy . 47 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
32. Asqar Tatanay. Tarihy derek, keleli kenes. 138-139 bet. Shynjang halyq baspasy. Ýrimji. 1989.
33. Uang Hy, Shyghys Týrkistan Tәuelsizdik qozghalysy, Qytay uniyversiytetining baspasy, 2013. 217-218.
34. Qojay Doqasúly. Otqa oranghan jyldar. 8 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
35. Shynjang jergilikti tarihy. Shynjang uniyversiytet baspasy. 665 bet.
36. Gao Vende, red., Qytaydyng etnikalyq azshylyqtar tarihynyng ensiklopediyasy: Szilini bilim baspasy, 1995 j., jeltoqsan. 676.
37. Lu Suesyao (2013), 188-189 better.
38. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy . 53 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
39. Ádil Júma Túrdy. Qytay halqynyng tolyq kitaby: Qytaydaghy qyrghyz últy. Inchuani: Ninshya halyq baspasy. 2012.
40. Ospan batyr. Jәdy Shәkenúly. Túran baspasy. Almaty.
41. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy . 73 bet.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
42. «Shynjang últtar sózdigi», «Shynjang halyq baspasy», 1995 j.
43. Szy Dachun, «Shynjang tarihy sózdigi» Shynjang halyq baspasy, 1994 j.
44. Jang Dajýn. Shynjanda dauylda ótken 70 jyl. 62-69, 62-70 b.
45. 揭秘中亞「東突」頭目新疆「建國」夢碎之路. 环球时报. 2012-11-01 [2014-09-23].
46. Erkin Ekrem, Qytay-Kenes qatynastaryndaghy «Shyghys Týrkistan» mәselesi (1944-1945), búghaz aralyq damu tarihy zertteuleri, t. 6, 109-213 better.
47. Erkin Ekrem, Qytay-Kenes qatynastaryndaghy «Shyghys Týrkistan» mәselesi (1944-1945), búghaz aralyq damu tarihy zertteuleri, t. 6, 109-213 better.
48. Chjou Szinhon, Abdukerim Abbasov: Marksizmmen qarulanghan proletariat kýreskeri, Qytay últtary men dinderi jelisi, 2009-07-24 Týpnúsqadan múraghattalghan 05.06.2014 j. Wayback Machine saytynda.
49. Timur Davamattyng redaksiyasymen, Qytay etnikalyq azshylyq mәdeniyetining sózdigi: Soltýstik-Batys aimaq tomy, Últtar baspasy, 1999 j.
50. Erkin Ekrem, Qytay-Kenes qatynastaryndaghy «Shyghys Týrkistan» mәselesi (1944-1945), búghaz aralyq damu tarihy zertteuleri, t. 6, 109-213 better.
51. Ýsh aimaq tónkerisi  tarihy.  78-85 better.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
52. Ospan. Jәdy Shәkenúly.
53. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy. 74 bet.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
54. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy , 75 bet.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
55. Chjan Daszuni: «Jetpis jyl Shynjang dauyly», 48-65 bet.
56. Ýsh aimaq tónkerisi  tarihy.  97 bet.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
57. Diyl·Juma Túrdy. Qytay últtarynyng tolyq kitaby·Qytaydaghy qyrghyz últy. Inchuani: Ninshya halyq baspasy. 2012.
58. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy. 108 bet.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
59. Uang Hy, Shyghys Týrkistan Tәuelsizdik qozghalysy, Qytay uniyversiytetining baspasy, 2013, 207 bet.
60. Revolusiya (jalghasy), Ile bilim instituty jurnaly, 16-tom, 14 bet.
61. Lubyanka. VChK-OGPU-KVD-NKGB-MGB-MVD-KGB. 1917—1960. Spravochniyk. Sost. A. I. Kokuriyn, N. V. Petrov. M.: 1997. Data obrasheniya: 27 dekabrya 2013. Arhivirovano 27 dekabrya 2013 goda.
62. Alekseev M. A., Kolpakidy A. IY., Kochik V. Ya. Ensiklopediya voennoy razvedki. 1918—1945 gg. M., 2012, s. 303. Data obrasheniya: 27 dekabrya 2013. Arhivirovano 28 dekabrya 2013 goda.
63. Ly Shen: «Qytaydyng jana tarihy men qazirgi jaghdayy» .Ýrimshi: Shynjang halyq baspasy, 2006, 149 bet.
64. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy . 102 bet.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
65. Ýshaymaq tónkerisi tarihy. 126-127 better.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
66. A. P. Parshev, V. N. Stepakov. Kogda nachalasi y kogda zakonchilasi Vtoraya mirovaya. — M.: Yauza, 2007. — S. 373.
67. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy . 128-129.Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
68. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy . 55-56 .Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
69. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy.142-143 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000j.
70. «Otqa oranghan jyldar». Qojay Doqas úly. 6-8 better.Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
71. Ospan. Jәdy Shәkenúly.
72. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy. 144 bet.  Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
73. «Ýsh aimaq tónkerisi tarihy» 145-146 better. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000j.
74. «Otqa oranghan jyldar». Qojay Doqas úly. 10-11 better. Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
75. «Ýsh aimaq tónkerisi tarihy». 147 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000j.
76. Qojay Doqasúly. «Otqa oranghan jyldar». 10-11 better. Últtar baspasy. Pekiyn.  2001.
77. Qojay Doqasúly. «Otqa oranghan jyldar». 10-11 better. Últtar baspasy. Pekiyn.  2001.
78. Qojay Doqasúly. «Otqa oranghan jyldar». 10-11 better. Últtar baspasy. Pekiyn.  2001.
79. Qojay Doqasúly. «Otqa oranghan jyldar». 8-12 better. Últtar baspasy. Pekiyn.  2001.
80. Qojay Doqasúly. «Otqa oranghan jyldar». 12 bet. Últtar baspasy. Pekiyn.  2001.
81. Qojay Doqasúly. «Otqa oranghan jyldar». 10-12 better. Últtar baspasy. Pekiyn.  2001.
82. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy. 172-173. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
83. Qojay Doqasúly. «Otqa oranghan jyldar». 10-11 better . Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
84. Ýsh aimaq tónkerisi tarihy. . 173 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
85. Qojay Doqasúly. «Otqa oranghan jyldar». 14-15 better . Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
86. «Ýsh aimaq tónkerisi tarihy». 169 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000j.
87. Elim-Aylap ótken ómir. Qasen Óraltay.
88. Ýsh aimaq. 170 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2000 j.
89. Altay arpalystary .Pәtiqan Sýgirbev. 116 bet.
90. Pәtiqan Sýgirbaev. Altay arpalystary . 115-118 better.
91. Qojay Doqas. Otqa oarnghan jyldar. 5 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
92. Obuhov V.G.. Uran dlya Berii. Vostochnyy Turkestan v atomnom proekte Kremlya. Moskva: Veche. 2010.
93. Qojay Doqas. Otqa oarnghan jyldar. 13 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
94. Qojay Doqas. Otqa oarnghan jyldar. 13 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
95. Qojay Doqas. Otqa oranghan jyldar. 13-14 bet. Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
96. Suy Szyaniiyn, 1940 jyldardaghy Qytaydaghy Shynjangha qatysty AQSh sayasaty turaly zertteu, Yuninani qalypty uniyversiytetining jurnaly (filosofiya jәne әleumettik ghylymdar), № 4, 2011. [2015-03-12].
97. Qojay Doqas. Otqa oranghan jyldar. 15-19 better. Últtar baspasy. Pekiyn. 2001.
98. Júngo Shynjanynyng tarihy jane qazirgi jaghydayy. 285 bet. Shynjang halyq baspasy. Ýrimji. 2006).

Erzat Kәribay

Abai.kz