باسى: شىعىس تۇركىستان 

جالعاسى: شىعىس تۇركىستان

تارباعاتاي ايماقتىق اكىمشىلىك قۇرلىمى

تارباعاتاي ايماعىنا باسباي شولاقۇلى (قازاق) ايماق اكىمى ءارى قۇلجاداعى ۇكىمەت مۇشەسى، قاسىماحۋن سمايىلوۆ (ۇيعىر) ورىنباسار اكىم، قوسىمشا ءمانسۋر روزيەۆ اقىلشى، ءابىليميت قاجيەۆ حاتشى (وزبەك) بولدى.

تامىز ايىنىڭ باسىنان باستاپ اۋداندىق ۇكىمەتتەر قۇرىلدى، ءوماراحۇن (ۇيعىر) شاۋەشەك اكىمى، قالدىباي قاناپيا (قازاق) شاعانتوعاي اكىمى، نۇرساپا سەيتجانۇلى (قازاق), ءدوربىلجىن اكىمى، ءناسىريدين (ۇيعىر) شيحۋ اكىمى، ساۋان اكىمى قاليبەك رايىمبەكۇلى (قازاق، قاليبەك رايىمبەكۇلى 1947 جىلدىڭ اياعىندا باسىم كوپ ساۋان ەلى ماناسقا وتكەن سوڭ، يەن قالعان اۋدانعا ءسابيت بۋاقاجى دەگەن ۇيعىر اكىم بولعان) ساۋان اكىمى بولدى، گۇڭچىڭ لاما (موڭعول) قوبىقسارى اكىمى بولدى (86), (87).

تارباعاتاي ايماعىنىڭ باسشىلىق قۇرلىمىندا دا كەڭەستىك ادامدار، مىسالى، ورىنباسار ايماق اكىمى ءالىمجان، حاتشى ءابليميت، ءوماراحۇن  سمايىلوۆتار بولدى. قازاق سانى باسىم شيحۋ مەن شاۋەشەككە ۇيعىردان اكىم قويىلدى، بۇل دا قازاق باسىم ايماقتا اكىمشىلىكتە قازاقتاردىڭ ىقپالىن شەكتەۋ ءۇشىن بولدى. تارباعاتاي ايماعىنىڭ تولى، شاعانتوعاي، ساۋان  - ءۇش اۋدانىنىڭ كوپ جەرىن جەرلىك قازاق پارتيزاندار العانىمەن، شيحۋدى الۋعا كەڭەستەر وداعىنان كوپ اسكەر قاتىستى. شاۋەشەك پەن ءدوربىلجىندى الۋعا دا كەڭساي اتتى پولك نەگىزگى كۇش رەتىندە ۇلەس قوستى، سول ءۇشىن دە تارباعاتاي جەرىندە كەڭەستىكتەر نەمەسە كوممۋنيستىك يدەياعا بەيىم ادامدار ناقتى قۇقىقتاردى يەلەپ كەتتى.

وسى تارباعاتاي ايماعىنىڭ پارتيزاندىق قوزعالىستارى، اكىمشىلىك قۇرلىمى، ۇلتتارى تۋرالى دا تاريحتى بۇرمالاپ جۇرگەن ادامدار مەن توپتار نەگىزى اۋىز اشپايدى.

التاي ايماقتىق اكىمشىلىگى

التاي تولىق ازات بولعاننان كەيىن وسپان ءسىلامۇلى التاي ايماعىنىڭ اكىمى، ءشامسي ءماميۇلى مەن ءارىپباي ورىنباسار اكىم، دالەلقان التاي وڭىرىندەگى سولتۇستىك اسكەري بريگادا كومانديرى، بولدى. وسپان، دالەلقان، زاكيحان الەنۇلى قۇلجاداعى ۇكىمەت مۇشەسى بولدى. قۇمار جاكەي حاتشى بولدى. موللا ءسىلام (ۇيعىر) سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمى بولدى. كەلەسى جىلى قاجىنابي دوسقايۇلى ونىڭ ورىنىنا اكىم بولدى. سالىق ءتايجى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمى (1947 جىلى قالمان اقىتۇلى بولدى), ءنازىر جاپارۇلى شىڭگىل اۋدانىنىڭ اكىمى،  مالىك مۇحامەدجان بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمى (پاتىقان سۇگىرباەۆ ناسىپقازى اكىم بولعان دەيدى), راشات ءابىلماجىن بۋىرشىن اۋدانىنىڭ اكىمى، كوكەناي دابىقلى قابا اۋدانىنىڭ اكىمى، مانكەن قابىلۇلى جەمەنەي اۋدانىنىڭ اكىمى بولدى (88), (89).

التايداعى اكىمشىلىكتە تەك سارسۇمبە اكىمدىگىن ءبىر جىل اتقارعان موللا يسلامدى قوسپاعاندا، نەگىزى قازاقتار ەدى. الايدا ءار اكىمگە ءبىر-بىردەن كەڭەستىك كەڭەسشى قوسىپ بەلگىلەندى. بۇرىنعى  «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» تاراتىلىپ، 4500 قارۋلى كۇشتىڭ قارۋلارى جيىپ الىندى دا، ورىنىنا شتر ۇلتتىق ارمياسى ۇلگىسىندەگى التاي اتتى پولكى قۇرىلدى. ايماقتىڭ ءبىر ورىنباسارى ءارىپباي دا كەڭەستىك ادام بولدى. پاتىقان سۇگىرباەۆتىڭ ايتۋىنشا، وسپان التاي اكىمشىلىگىندەگى باسشىلىق قۇرامدا ساناۋلى عانا بۇرىنعى التاي ۇكىمەتى مۇشەلەرى (وسپان، دالەلقان، ءلاتىپ) بولعانىن، جارىمىنان كوبىنىڭ وزگە ۇلىتتار مەن كەڭەستىك ادامدار بولعانىنا ۇلكەن پىكىر دە بولدى. ءبىرتالايىنىڭ ورىنىنا ءوز ادامدارىن، اسىرەسە، ايماقتىق پولتسيا، التاي اتتى پولك، قازىنا مەكەمەلەرىنە ءوز ادامدارىن قويۋدى ۇسىندى، بىراق شتر جاق بۇنى قابىل المادى، وسىلايشا قايشىلىق باستالدى دەيدى (90).

1946 جىلعى كەلىسىمنەن كەيىنگى ۇلتتىق ارميا

1946 جىلعى سوۆەت-قىتاي كەلىسىمنەن كەيىنگى ۇلتتىق ارميا سانى 14 مىڭعا قىسقارتىلىپ، پولك سانى 6-عا ازايتىلدى. جوعارىدا اتى اتالعان كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن قولباسشىلار، پولكوۆنيكتەر بۇيرىق بويى ەلىنە قايىتتى (91). قىتاي ۇكىمەتى موڭعوليانىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندادى، كەڭەستەر وداعى ويلاعانىنا جەتتى. ەندى «شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى» كەرەك بولماي قالدى. بۇل كەزدە شىعىس تۇركىستان اتاۋى كۇشىن جويىپ، «ءۇش ايماق توڭكەرىسى» دەگەن اتاۋ قولدانىلا باستادى. شىڭجاڭ بىرىككەن ۇكىمەتى قۇرىلىپ، ۇلتتىق ارميا ءسوز جۇزىندە سول ۇكىمەتتىك شەكارانى قورعايتىن اماندىق ساقتاۋ بولىمدەرى رەتىندە قارالدى. «ءۇش ايماق ۇكىمەتى» دەپ وزگەرتىلگەن ۇكىمەتكە احىمەتجان قاسىمي باسشىلىقى ەتتى.

احەمەتجان ​​قاسىمي ىلەدە تۋىلعانىمەن، بالا كەزىندە شەشەسىنە ەرىپ، قازاقستاننىڭ شونجى اۋدانىنداعى ناعاشىلارىنا كەتكەن. 1937 جىلى ماسكەۋ شىعىس ۋنيۆەرسيتەتىنە قابىلداندى. 1942 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەننەن كەيىن ءبىراز ۋاقىت كەڭەستىك ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا قىزمەت ەتتى. بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك (بولشەۆيكتەر) پارتياسىنىڭ قاتارىنا ءوتىپ، كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونالعا قىزمەت ەتتى (92). بۇعان قاراعاندا ونىڭ كەڭەستەر وداعىنا ادال كوممۋنيست ءارى اگەنت ەكەنىندە داۋ جوق.

احىمەتجان قاسىمي.

ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسىنا باس قولباسشى ىسقاقبەك مونونوۆ (قىرعىز، ول كەڭەستەر وداعىنىڭ ازاماتى بولسا دا، وسى قىزىلسۋدىڭ قىرعىزى دەپ ادەيى قولباسشى ەتىپ قويعان), ورىنباسار باس قولباسشى دالەلقان سۇگىرباەۆ (قازاق) بولدى. ساياسي كوميسسار قاسەنوۆ (ۇيعىر), شتاب باستىعى ماجاروۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى نۇرسادىروۆ كەيىن، ءزايىر ساۋدانوۆ (ۇيعىر) بولدى. ارميا باس شتابى قۇلجا قالاسىندا تۇردى، ونداعى ورگان قىزمەتكەرلەرى سانى 246 ادام بولدى (93).

شتابقا توتە قارايتىن بولىمدەر:

(1) سىبە سكادرونى، 106 ادام.

(2) قاراۋىل روتاسى، كومانديرى - ءماتسوپى سەلبەۋۇلى (قازاق), ورىنى قۇلجا، 280 ادام.

(3) ارتقى شەپ قامداۋ ءبولىمى، باستىعى – راسۋلوۆ (وزبەك، كەڭەستەر وداعىنان).

(4) اسكەري دوحتىرحانا، 119 ادام.

(5) قاراۋىل باتالون، كومانديرى – ۋالينوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), 498 ادام.

(6) ارتقى شەپ پولكى، كومانديرى - ابدىرەيىم سامساق (ۇيعىر), ساياسي كوميسسار - سادىكوۆ، شتاب باستىعى - باۋكەي (قازاق), ساياسي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى - توقتى يبىرايىم (ۇيعىر), سانى 1359 ادام.

(7) قاراۋىل روتا، كومانديرى - نۇرتاي اجى.

(8) اسكەري مەكتەپ، باستىعى - نۇرديەۆ، ورىنباسارى - اسەن ءجۇنىسۇلى (قازاق), گەنەرال شتابىنا قاراستى وسى بولىمدەردىڭ جالپى ادام سانى 3401 ادام (94).

وزگە پولكتەر:

1. شيحۋ جاياۋ اسكەر پولكڭ. كومانديرى - مارعۇپ ىسحاقوۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسارى - قايىم مۇسا (ۇلتى انىق ەمەس), شتاب باستىعى – رامازان (قازاق), ورىنى شيحۋ، 1837 ادام.

2. قۇلجا جاياۋ 2-ءشى پولكى. كومانديرى – ايتۋعان (قازاق), ورىنى انجىحاي، سانى 1989 ادام.

3. قوبىق اتتى 2-ءشى پولكى. كومانديرى – نۇسىپقان كونبايۇلى (قازاق), ورىنباسارى - جاعىدا بابالىقۇلى، ساياسي كوميسسارى – قازىقان ماناسباەۆ، شتاب باستىعى – رامازان وسپانۇلى (قازاق), قوبىقتا تۇرعان.

4. ساۋان اتتى پولكى. ورنى ساۋان، كومانديرى – مامەتيمين ەمەنوۆ، ساياسي كوميسسارى – ابىلەز راحىمانوۆ (كەڭەستىك), شتاب باستىعى – مالىك گەماديەۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى –قايدار (قازاق), 1108 ادام.

5. زەڭبىرەكشى ءبولىم. كومانديرى – اسحات تەيىپوۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ورىنى – انجىحاي، ساياسي كوميسسارى – مۇساەۆ، شتاب باستىعى –سۇلتانعالي (قازاق), ساياسي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى – سامساق، 323 ادام.

6. موتوتسيكيل زۆودى. كومانديرى – پوربيەۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), 216 ادام.

7. شيحۋ اسكەري دوحتىرحاناسى. باستىعى – راشات قايبۋللين (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), 27 ادام.

8. تەكەس اتتى پولكى. كومانديرى – ماۋلەنوۆ (قىرعىز، كەڭەستەر وداعىنان), كەيىن ورىنىنا حاميت اليەۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان) بولعان، ساياسي كوميسسارى – قۇربانوۆ، شتاب باستىعى –امانوۆ، ساياسي ءبولىم باستىعى – قۇربان مامىتوۆ (ۇيعىر), 1037 ادام، ورىنى جۇلدىز.

9. شاتى 1-ءشى پولكى. كومانديرى – ءبىلال ەستەمەسۇلى (قازاق), ادام سانى از.

10. سارسۇمبە (التاي) اتتى 3-ءشى پولكى. كومانديرى – بادەلقان سۇگىرباەۆ، ساياسي كوميسسارى – كاكىم (قازاق), شتاب باستىعى – سىدىق سالاحيدين (ۇيعىر), ورىنباسار شتاب باستىعى – اسەن ءجۇنىسۇلى (قازاق), ساياسي ءبولىم باستىعى – ءابدۋالي (قازاق), 1225 ادام، ورىنى التاي ايماعى.

11. تارباعاتاي 4-ءشى اتتى پولكى. كومانديرى – ستادينكوۆ (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسارى – بالقاش باپين (قازاق), شتاب باستىعى –نۇكىشوۆ (قازاق، كەڭەستەر وداعىنان), 1315 ادام.

1949 جىل. شاۋەشەك، تارباعاتاي پولك جاۋىنگەرلەرىمەن وفيتسەرلەرى.

سارسۇمبەدە سولتۇستىك اسكەري شتاب ورنالاسىپ، وعان دالەلقان سۇگىرباەۆ تىكە باسشىلىق ەتتى. وعان قاراستى بولىمدەر سارسۇمبە 3-ءشى اتتى پولكى، قوبىق 2-ءشى اتتى پولكى، تارباعاتاي 4-ءشى اتتى پولكى قاراعان. قوسىمشا سارسۇمبە قاراۋىل 6-شى سكادرونى قاراپ، كومانديرى ءابىلاحات قاسىموۆ، ساياسي كوميسسارى توقتى، شتاب باستىعى نۇراحىمەت بولىپ، 296 ادام بولعان. سارسۇمبە اسكەري دوحتىرحاناسىندا 30 ادام بولىپ، باستىعى احات (تاتار) ەدى. تاعى سولتۇستىك شتابقا موڭعول اتتى باتالونى قاراپ، كومانديرى ەردە (موڭعول), ساياسي كوميسسارى توقتى ەمەنوۆ بولعان (95).

قىتايمەن اراداعى كەلىسىمنەن سوڭ، كەڭەستەر وداعىنىڭ ازاماتتارى كوبى قايتىپ كەتكەنىمەن، ءبىر ءبولىمى شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىكتى ادامى دەپ، تۋعان جەرلەرى وزگەرتىلىپ، باياعىسىنشا ارميادا كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالى ساقتالدى. ءۇش ايماق ەرەكشە رايون رەتىندە گومين اسكەرى كىرە المايتىن جەر بولىپ قالا بەردى.

وسى مەزگىلدە ۇلتتىق ارميا نەگىزىنەن سوعىسقا ارالاسقان جوق، تەك التايداعى وسپان باتىردىڭ قايتا ۇيىمداستىرعان قارۋلى كۇشتەرىمەن 1946-1947 جىلدارى سوعىستى، ساۋانداعى قاليبەكتىڭ مىڭ اسكەرىمەن سوعىستى.  بۇندا دا نەگىزىنەن قازاق پەن قازاق سوعىستى.

1947 جىلى 1 شىلدەدە شىڭجاڭ ولكەلىك بىرىككەن ۇكىمەتى قۇرىلدى. ودان كەيىن «American Life» جۋرنالىنىڭ جۋرناليستەرى يستۋنيس باربارا مەن فاگ فالكور قۇلجاعا بارىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەت توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى جانە ىلە ايماعىنىڭ كوميسسارى اكىمبەك قوجادان، قارجى دەپارتامەنتىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى جانە ىلە پرەفەكتۋراسى كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى ءانۋار مۋساباەۆپەن، قولباسشى ىسقاقبەك مونونوۆ، اسكەري سوت باستىعى عانيدان سۇحبات الدى. سول ارقىلى كەڭەس وداعىنىڭ ءۇش ايماقتى قولداۋى تۋرالى بىلمەك بولدى (96).

1949 جىلدان كەيىن

1949 جىلى قازاندا ءۇش ايماق كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتىنە ءوز ەرىكتەرىمەن باعىنىپ، حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ 5-ءشى كورپۋسىنا وزگەرتىلدى (كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇيرىعىمەن بولعانى انىق). كورپۋس كومانديرى لەسكين، ورىنباسارى مارعۇپ ىسحاقوۆ بولدى. ساياسي كوميسسارى ءدۇڭ شيۇڭ، ساياسي باسسقارما باستىعى لي ءيۇيحۋا، ورىنباسارى ءزايىر ساۋدانوۆ، شتاب باستىعى مارعۇپ ىسحاقوۆ بولدى. بۇل كورپۋس 13-ءشى، 14-ءششى دۆيزيالارعا ءبولىندى.

13-ءشى  ديۆيزيا (ۇيعىردى نەگىز ەتكەن) شتابى قاشقارعا ورنالاسىپ، كومانديرى مامەتيمين ەمەنوۆ، ساياسي كوميسسارى ما حۇڭشان بولدى. بۇل ديۆيزياعا 3 پولك قاراعان، 37-ءشى پلوك اقسۋدا تۇرعان. كومانديرى امانتۇر بايزاقوۆ (قىرعىز), ساياسي كوميسسارى ۋاڭ گاۋگىڭ بولدى. 38-ءشى پولك قاشقاردا تۇردى دا، كومانديرى قۇربان مامىتوۆ بولدى. 39-شى پولك حوتاندا تۇردى دا، كومانديرى ابدىرەيىم سامساق، ساياسي كوميسسارى ۋاڭ ۋەي بولدى.

14-ءشى ديۆيزيا(قازاقتى نەگىز ەتكەن) شتابى شيحۋدا ورنالاسىپ، كومانديرى ىبىرايىمباي (قازاق، قورعاستىق), ساياسي كوميسسارى حۋاڭ جۇڭ بولدى. 40-شى پولك ۇرىمجىدە تۇردى، كومانديرى يۋسۋفوۆ مامەتجان، ساياسي كوميسسارى دۇڭ شانسىڭ بولدى. 41- پولك شاۋەشەكتە تۇردى، كومانديرى الەكسەنىسكي (ورىس، كەڭەستەر وداعىنان), ساياسي كوميسسارى جاڭ شىفىڭ بولدى. 42-ءشى پولك قۇلجادا تۇردى، كومانديرى رامازان وسپانۇلى (قازاق), ساياسي كوميسسارى جىڭ باۋشان بولدى.

ەكى دۆيزيادان وزگە، ۇلتتىق ارميانىڭ تاعى ەكى پولكى بولدى. سارسۇمبە 1-ءشى اتتى پولك (التايدا تۇرعان), كومانديرى بادەلقان سۇگىرباەۆ بولدى. كەڭساي اتتى 2-ءشى پولك، كومانديرى سوپاحۇن، ساياسي كوميسسارى ءشۇي ماۋجىڭ ەدى.

قاراپ وتىرساق، باسشىلىق قۇرامعا قىتايلار ارالاستىرىپ، باقىلاۋ ءرولىن اتقارعان. 1950-1953 جىلدارى وسى ۇلتتىق ارميا بولىمدەرى قىزىل قىتاي بيلىگىنە قارسى اشىق سوعىسقا شىققان وسپان باتىر، ورازبايلاردىڭ نەشە مىڭداعان قارۋلى كۇشتەرىنە قارسى سوعىستا الدىعا سالىندى.

1950 جىلى 13-ءشى قىركۇيەكتەگى مالىمەت (اسكەري ارحيۆكە تۇسكەن) بويىنشا، ازاتتىق ارمياعا قوسىلعان ۇلتتىق ارميا سانى مىناداي بولعان:

1. قازاق 6866 ادام (46,2%)
2. ۇيعىر 5567 (37,5 %)
3. موڭعول 731
4. ورىس 487
5. دۇڭعان 229
6. قىرعىز 206
7. تاتار 185
8. وزبەك 183
9. سىبە 159
10. قىتاي 92
11. داعۇر 21
12. تاجىك 8

ارميانىڭ جالپى سانى 14 840 ادام بولعان. وسى اسكەري مالىمەتتى 5-ءشى كورپۋس قولباسشىسىنىڭ ورىنباسارى مارعۇپ ىسحاقوۆ پەن قۇرلىس ءبولىمىنىڭ باستىعى سىدىق سالاحيدين 1950 جىلى 23-ءشى قىركۇيەكتە قول قويىپ جولداعان ەكەن (97).

كەي ادامدار ويلاۋى مۇمكىن، ءبارى كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىپتى دەپ، بىراق موڭعوليانىڭ مەملەكەت رەتىندە قۇرىلۋى مەن سوتسياليزمگە ءوتۋى، كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن بولعان جوق پا؟ ءتىپتى، قازىرگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كوممۋنيستىك جۇيە بولىپ ورناۋىنا دا كەڭەستەر وداعى زور كومەك بەردى ەمەس پە؟ كومەكتىڭ ءبارى تەگىن بولا بەرمەگەن، العاشقىدا قارۋ ساۋداسىندا ءبىر مىلتىققا ءبىر جىلقى ايىرباستاپ وتىرعان. مايتاۋ كەنى، اسىرەسە كوكتوعاي ۋران كەنىن كەڭەستەر وداعى قالاعانىنشا پايدالاندى. ارينە قىتاي ارمياسىمەن سوعىسىپ، 20-25 مىڭ اسكەرىن جويۋ ءۇشىن، بەكىنىستەردى بۇزۋ ءۇشىن اۋىر قارۋلار كەرەك، 30 مىڭ، 15 مىڭ اسكەردى اسىراۋعا دا، سوعىسقا دا قىرۋار قاراجات كەرەك. وعان ارينە كەڭەستەر وداعى كومەكتەستى، بىراق جەرلىك قازاق، ۇيعىر، وزبەك، تاتار بايلار دا كوپ كومەك بەرگەن. سولاردىڭ ءبىرى - تارباعاتاي اكىمى باسباي ەدى، ەندى ءبىرى - قۇلجاداعى مۇساباەۆتار اۋلەتى بولدى.

كەڭەستەر وداعىنىڭ، اسىرەسە، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان رەسپۋبليكالارى  ەكونوميكالىق جاقتان «شىعىس تۇركىستانعا كومەك بەرگەن، مىسالى: 1946 جىلى بەريانىڭ قولداۋىمەن وزبەكستاننان كومەككە شىعىس تۇركىستانعا 5 ميلليون رۋبل بەرگەن» (98).

ۇلتتىق ارميانىڭ ءبىرجولا جويىلۋى دا 1958 جىلدان باستاپ كەڭەستەر وداعىمەن قىتاي ارا قارىم-قاتىناستىڭ ۋشىعۋىمەن قاتىستى بولدى. ارميا تاراتىلىپ، كوپتەگەن اسكەر، ىسكەري باسشىلار توبىمەن كەڭەستەر وداعىنا ءوتىپ كەتتى.

بۇل دەرەكتەر 1945-1949 اراسىندا كەڭەستەر وداعىنىڭ قىتايدا كوممۋنيستىك جۇيەنى ورناتۋعا بار كۇشىن سالىپ كومەكتەسكەنىن، وزدەرى 1933 جىلدان بەرى ىقپالىندا، كەيىن تىكە مەڭگەرىپ وتىرعان ءۇش ايماقتى قىتايعا سىيعا بەرگەنىن كورۋگە بولادى. ال وسى ءۇش ايماق توڭكەرىسى بارىسىندا قىتاي ارمياسى مەن حالقىنان مولشەرىمەن 30 مىڭنان اسا ادام قازا تاپتى. ءجاي حالىقتى وققا ۇستاۋ كوبىندە ۇشقارى ءدىنشىل ادامدار جاعىنان بولدى. ال قازاق حالقى ول كەزدە ۇشقارى ءدىنشىل ەمەس ەدى، ءتىپتى «شىعىس تۇركىستان»،«پانتۇركيزم» (تۇرىكشىلدىك) يدەياسى دا بولماعان ەدى.

1944-1946 جىلعى اسكەري وپەراتسيا كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن جانە ونداعى قازاقتاردىڭ نەگىزى كۇش رەتىندە قاتىسۋى ارقىلى جۇزەگە اسقان بولاتىن. سونىڭ نايجەسىندە سوۆەت بەرمەگەن تەڭدىكتى قىتاي ۇكىمەتى بەرىپ، وسى ءۇش ايماق - «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى» بولىپ قۇرىلىپ، پاتىقان سۇگىرباەۆ تۇڭعىش وبلىس اكىمى بولدى.

بۇگىنگى قىتاي مەملەكەتى ءۇشىن دە بۇل قوزعالىس پايدالى بولعان، ويتكەنى وسى ءۇش ايماقتان ولار گومين قىتاي بيلىگىن جويدى. شىڭجاڭعا 100 مىڭ اسكەردى اكەپ ورنالاستىرۋىنا تۋرا كەلدى. بۇل كوممۋنيستىك قىتاي ارمياسىنىڭ جۇگىن سالدە بولسا جەڭىلدەتتى. ءارى شىڭجاڭ ولكەسىنە 100 مىڭ كوممۋنيستىك قىتاي ارمياسى ءبىر وق اتپاي يەلىك ەتتى. ءۇش ايماق ارمياسى دا ولاردى قارسى الىپ الدارىنان شىقتى.

ءۇش ايماق ارمياسى قىتاي حالىق ازاتتىق ارمياسىن قارسى الۋدا. 1949 جىلى قازان ايى.

1950 جىلى باعىنعان گومين اسكەرلەرى قايتا بۇلىك شىعارعان كەزدە، وسپان باتىر مەن ورازباي اكىم قىزىل قىتايعا قارسى سوعىستى. ال ءۇش ايماق ارمياسى وسى كوتەرىلگەن قازاقتارعا قارسى سوعىسىپ، كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ قۇرىلۋىنا كومەكتەستى. سوندىقتان بۇنداعى مەملەكەت اتى «شىعىس تۇركىستان» ول ەشقاندايدا ءۇش ايماقتاعى قازاق حالقى وزدەرى تاڭداعان اتاۋ ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك!

ادەبيەتتەر:

1. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى، 141 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
2. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 147 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
3. پاتىقان سۇگىرباەۆ. التاي ارپالىستارى. 14 بەت. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى.
4. فەن رۋي. قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى تۋرالى زەرتتەۋلەر. «ۇلتتار» باسپاسى. 2004 ج.
5. ۋاڭ حى. شىعىس تۇركىستان دەربەستىككە ۇمتىلۋ قۇزعالىسى. 303 بەت.
6. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 69 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
7. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 58 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
8. https://www.gov.cn.
9. قوجاي دوقاسۇلى. وتقا ورانعان جىلدار. 1 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001).
10. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. اسقار تاتانايۇلى. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1989 ج. ءۇرىمجى.
11. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ. 10-11 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى.
12. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ. 5-10 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى.
13. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. اسقار تاتانايۇلى. 77 بەت. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1989 ج. ءۇرىمجى.
14. شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى. 664 بەت. شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى. 1989ج. ءۇرىمجى.
15. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ. 16-31 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى.
16. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. اسقار تاتانايۇلى. 73-95 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1989 ج. ءۇرىمجى.
17. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ 35-39 بەتتەر.
18. اسقار تاتاناي. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەلەس. 98-103 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1989 ج. ءۇرىمجى.
19. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ. 40-51 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى.
20. شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى. 665 بەت، شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى. 1989ج. ءۇرىمجى.
21. ۋاڭ حى، شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىزدىك قوزعالىسى. قىتاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى، 2013, isbn: 978-962-996-500-6, 212-218 بەت.
22. چيانگ كاي-شيمەن سەگىز جىل - حاتشىلىقتىڭ اعا قىزمەتكەرى تان تسزۋننىڭ كۇندەلىگى، ماسسس باسپاسى (پەكين), 1991 ج.، جەلتوقسان. 422 ب.
23. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 43-48 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
24. پاتىقان سۇگىرباەۆ. التاي ارپالىستارى. 104 بەت. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى.
25. قوجاي دوقاسۇلى. وتقا ورانعان جىلدار. 7 بەت. قلتتار باسپاسى، پەكين. 2001.
26. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 47 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
27. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ. 64-65 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى.
28. اسقار تاتاناي. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. 130-134 بەتتەر.
29. دۋ جۋنكۋن، تسزي داچۋن، رەن يفەي، ليۋ ۆەنيۋان، شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماعىنداعى رەۆوليۋتسيا تاريحى، قوعامدىق عىلىمدار اكادەميالىق باسپاسى، 1 بەت. 45.
30. التاي ارپالىستارى. پاتىقان سۇگىرباەۆ 71-72 بەتتەر. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى.
31. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 47 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
32. اسقار تاتاناي. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. 138-139 بەت. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى. 1989.
33. ۋاڭ حى، شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىزدىك قوزعالىسى، قىتاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى، 2013. 217-218.
34. قوجاي دوقاسۇلى. وتقا ورانعان جىلدار. 8 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
35. شىڭجاڭ جەرگىلىكتى تاريحى. شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەت باسپاسى. 665 بەت.
36. گاو ۆەندە، رەد.، قىتايدىڭ ەتنيكالىق ازشىلىقتار تاريحىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى: تسزيلين ءبىلىم باسپاسى، 1995 ج.، جەلتوقسان. 676.
37. ليۋ سيۋەتسياو (2013), 188-189 بەتتەر.
38. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 53 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
39. ءادىل جۇما تۇردى. قىتاي حالقىنىڭ تولىق كىتابى: قىتايداعى قىرعىز ۇلتى. ينچۋان: نينشيا حالىق باسپاسى. 2012.
40. وسپان باتىر. ءجادي شاكەنۇلى. تۇران باسپاسى. الماتى.
41. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 73 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
42. «شىڭجاڭ ۇلتتار سوزدىگى»، «شىڭجاڭ حالىق باسپاسى»، 1995 ج.
43. تسزي داچۋن، «شىڭجاڭ تاريحى سوزدىگى» شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1994 ج.
44. جاڭ ءداجۇن. شىڭجاڭدا داۋىلدا وتكەن 70 جىل. 62-69, 62-70 ب.
45. 揭秘中亞「東突」頭目新疆「建國」夢碎之路. 环球时报. 2012-11-01 [2014-09-23].
46. ەركىن ەكرەم، قىتاي-كەڭەس قاتىناستارىنداعى «شىعىس تۇركىستان» ماسەلەسى (1944-1945), بۇعاز ارالىق دامۋ تاريحى زەرتتەۋلەرى، ت. 6, 109-213 بەتتەر.
47. ەركىن ەكرەم، قىتاي-كەڭەس قاتىناستارىنداعى «شىعىس تۇركىستان» ماسەلەسى (1944-1945), بۇعاز ارالىق دامۋ تاريحى زەرتتەۋلەرى، ت. 6, 109-213 بەتتەر.
48. چجوۋ تسزينحون، ابدۋكەرىم ابباسوۆ: ماركسيزممەن قارۋلانعان پرولەتاريات كۇرەسكەرى، قىتاي ۇلتتارى مەن دىندەرى جەلىسى، 2009-07-24 تۇپنۇسقادان مۇراعاتتالعان 05.06.2014 ج. Wayback Machine سايتىندا.
49. تيمۋر داۆاماتتىڭ رەداكتسياسىمەن، قىتاي ەتنيكالىق ازشىلىق مادەنيەتىنىڭ سوزدىگى: سولتۇستىك-باتىس ايماق تومى، ۇلتتار باسپاسى، 1999 ج.
50. ەركىن ەكرەم، قىتاي-كەڭەس قاتىناستارىنداعى «شىعىس تۇركىستان» ماسەلەسى (1944-1945), بۇعاز ارالىق دامۋ تاريحى زەرتتەۋلەرى، ت. 6, 109-213 بەتتەر.
51. ءۇش ايماق توڭكەرىسى  تاريحى.  78-85 بەتتەر.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
52. وسپان. ءجادي شاكەنۇلى.
53. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 74 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
54. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى ، 75 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
55. چجان داتسزيۋن: «جەتپىس جىل شىڭجاڭ داۋىلى»، 48-65 بەت.
56. ءۇش ايماق توڭكەرىسى  تاريحى.  97 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
57. ديل·جۋما تۇردى. قىتاي ۇلتتارىنىڭ تولىق كىتابى·قىتايداعى قىرعىز ۇلتى. ينچۋان: نينشيا حالىق باسپاسى. 2012.
58. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 108 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
59. ۋاڭ حى، شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىزدىك قوزعالىسى، قىتاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى، 2013, 207 بەت.
60. رەۆوليۋتسيا (جالعاسى), ىلە ءبىلىم ينستيتۋتى جۋرنالى، 16-توم، 14 بەت.
61. لۋبيانكا. ۆچك-وگپۋ-كۆد-نكگب-مگب-مۆد-كگب. 1917—1960. سپراۆوچنيك. سوست. ا. ي. كوكۋرين، ن. ۆ. پەتروۆ. م.: 1997. داتا وبراششەنيا: 27 دەكابريا 2013. ارحيۆيروۆانو 27 دەكابريا 2013 گودا.
62. الەكسەەۆ م. ا.، كولپاكيدي ا. ي.، كوچيك ۆ. يا. ەنتسيكلوپەديا ۆوەننوي رازۆەدكي. 1918—1945 گگ. م.، 2012, س. 303. داتا وبراششەنيا: 27 دەكابريا 2013. ارحيۆيروۆانو 28 دەكابريا 2013 گودا.
63. لي شەن: «قىتايدىڭ جاڭا تاريحى مەن قازىرگى جاعدايى» .ءۇرىمشى: شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 2006, 149 بەت.
64. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 102 بەت.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
65. ۇشايماق توڭكەرىسى تاريحى. 126-127 بەتتەر.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
66. ا. پ. پارشەۆ، ۆ. ن. ستەپاكوۆ. كوگدا ناچالاس ي كوگدا زاكونچيلاس ۆتورايا ميروۆايا. — م.: ياۋزا، 2007. — س. 373.
67. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 128-129.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
68. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى . 55-56 .ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
69. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى.142-143 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج.
70. «وتقا ورانعان جىلدار». قوجاي دوقاس ۇلى. 6-8 بەتتەر.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
71. وسپان. ءجادي شاكەنۇلى.
72. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 144 بەت.  ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
73. «ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى» 145-146 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج.
74. «وتقا ورانعان جىلدار». قوجاي دوقاس ۇلى. 10-11 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
75. «ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى». 147 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج.
76. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-11 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
77. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-11 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
78. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-11 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
79. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 8-12 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
80. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 12 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
81. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-12 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001.
82. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 172-173. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
83. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 10-11 بەتتەر . ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
84. ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. . 173 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
85. قوجاي دوقاسۇلى. «وتقا ورانعان جىلدار». 14-15 بەتتەر . ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
86. «ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى». 169 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج.
87. ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر. قاسەن ءورالتاي.
88. ءۇش ايماق. 170 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.
89. التاي ارپالىستارى .پاتىقان سۇگىربەۆ. 116 بەت.
90. پاتىقان سۇگىرباەۆ. التاي ارپالىستارى . 115-118 بەتتەر.
91. قوجاي دوقاس. وتقا وارنعان جىلدار. 5 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
92. وبۋحوۆ ۆ.گ.. ۋران دليا بەري. ۆوستوچنىي تۋركەستان ۆ اتومنوم پروەكتە كرەمليا. موسكۆا: ۆەچە. 2010.
93. قوجاي دوقاس. وتقا وارنعان جىلدار. 13 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
94. قوجاي دوقاس. وتقا وارنعان جىلدار. 13 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
95. قوجاي دوقاس. وتقا ورانعان جىلدار. 13-14 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
96. سيۋي تسزيانين، 1940 جىلدارداعى قىتايداعى شىڭجاڭعا قاتىستى اقش ساياساتى تۋرالى زەرتتەۋ، يۋننان قالىپتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرنالى (فيلوسوفيا جانە الەۋمەتتىك عىلىمدار), № 4, 2011. [2015-03-12].
97. قوجاي دوقاس. وتقا ورانعان جىلدار. 15-19 بەتتەر. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2001.
98. جۇڭگو شىڭجاڭىنىڭ تاريحي جانە قازىرگى جاعىدايى. 285 بەت. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى. 2006).

ەرزات كارىباي

Abai.kz