Kórnekti qalamger Orazaqyn Asqardyng tughanyna 90 jyl

16 mamyr –Halyqaralyq «Alash», Múqaghaly atyndaghy jәne  Týrki әlemi «Aqbozat» әdeby syilyqtarynyng laureaty, «Tәuelsizdikting 10 jyldyghy», «Eren enbegi ýshin» medalidarynyn, «Qúrmet» ordenining iyegeri, Qazaqstan Respublikasynyng Mәdeniyet qayratkeri, Panfilov audanynyng Qúrmetti azamaty – Orazaqyn Asqar atamyzdyng tughan kýni^[1].

Orazaqyn Asqar 1950 jyldyng ayaghy 1960 jyldyng basynda qazaq poeziyasyna qosylghan sony túlghalardyng biri.

«Jylannyng uy basynda,

Beyghamnyng jauy qasynda,

Attandyq jylan jylymen

Jiyrma birinshi ghasyrgha^[2]...» – dep óleng jazyp ketken aqyn, biylghy jylan jyly toqsan jasqa keler edi...

Qazaqstan Respublikasynyng Ortalyq memlekettik arhiyvindegi (QR OMA), Orazaqyn Asqardyng qor qújattary arasynan, aqynnyng 2001 jyldary «Qúrdastargha» - dep arnap jazyp ketken óleninde, «Toqsannan top eteyik asyp baryp»^[3] - dep arman etken, toqsannyng torqasyna shyqqan mereytoyyn respublika kóleminde atalyp ótiletin edi...

Qúrdastar! Az qaldyq qoy asyqpalyq,

Toqsannan top eteyik asyp baryp.

Armansyz taghy biraz susyndasyn

Qazaqy jyrymyzgha ghashyq halyq.

Ol ras «jazmyshtan ozmysh joq»,

Emes pe әrbir aitqan sózimiz sot.

Angharmay albyrt, aq kónilmen,

Jýrmeyik basyp qalyp ózimiz shoq...

Ómirding qarama-qayshylyghyna baylanysty, qazaqtyng «Bir kem dýniye...» degen qanatty sózi oigha oralady. Osynday elim dep jerim dep, týn úiqysyn tórt bólip, malym janymnyng sadaqasy, janym arymnyng sadaqasy dep ótken túlghalargha aitylsa kerek.

«Aqynnyng haty ólmeydi,

Batyrdyng aty ólmeydi» - demekshi Orazaqyn Asqardyng da artynda qalghan mol múrasy men qymbat qazynasy, jeke tektik qújattary aqynnyng óz  ótinishi boyynsha, 1995 jyly QR OMA-gha qabyldanghan. 1996 jyly arhivke tapsyrylghan qújattaryna ghylymiy-tehnikalyq saraptama jasalynyp, 1951-1995 jyldardy qamtityn, 134 isten túratyn, № 1-shi tizimdeme jasalynyp, oghan № 2221-shi qor nómiri berilgen.

Orazaqyn Asqardyng ómiri men shygharmashylyghy jayly jәne qyzmetine qatysty mәlimetterdi, 1996 jylghy № 1 tizimdemening alghysózinde, QR OMA-nyng sol kezdegi Ghylymy jariyalau jәne jeke qorlar bólimining joghary dәrejeli mamany, әri aqynnyng júbayy Ajar Baratqyzy tolyq jazyp ketken eken. Sol alghysózden ýzindi keltirgendi jón kórdim: «Orazaqyn Asqar Shynjang ólkesinin  Ile aimaghyna qarasty, Mýkey-Qaratas degen jerde, 1935 jyly 16-shy mamyrda tughan. Ákesi, Asqar Tópeúly – Taldyqorghan oblysynyng Jarkent qalasynda tughan. Sheshesi, Nәpen Shajabayqyzy – Almaty oblysynyng Narynqol audanyndaghy Shalkóde degen jerde tughan. Olar 1930 jyly Qytaygha ótken. Ákesi 1947 jyly qaytys bolghan. Sheshesi 1968 jyly Almaty qalasynda dýniyeden ketken.

Orazaqyn bastauysh bilimdi Sarybúlaq mektebinen alyp, Sýiding qalasyndaghy qazaq-qyrghyz orta mektebinde oqyghan. 1950 jyly Qúlja qalasyndaghy «Bilim júrty» dep atalatyn Ahmetjan Qasymy atyndaghy gimnaziyada oqyp, 1951 jyly Ýrimshi qalasynan ashylghan Últtar institutynyng til jәne әdebiyet fakulitetine oqugha týsedi. 1950 jyldan bastap «Ile gazeti»,  «Shynjang gazeti» jәne «Shúghyla» jurnaldaryna ólenderi jariyalanyp túrady.  «Aq kógershin» atty óleni, Shynjandaghy alghashqy әdeby jarysta jýldeli oryngha ie bolady.

Instituttaghy oquy sol kezdegi qoghamdyq jaghdaydyng talabyna say, ekinshi kurspen ayaqtalady da «Shynjang gazeti» redaksiyasyna qyzmetke jiberiledi.

1955 jyly 27-shi sәuirde, 20 jasar Orazaqyn Asqar sheshesimen birge atamekeni Qazaqstangha týbegeyli kóship keledi. 1955 jyly Almatyda  «Ádebiyet jәne iskusstvo» qazirgi «Júldyz» jurnalynyng №8-shi sanyna óleni jariyalanyp, sol jyly «Qos jýrek» atty jastardyng újymdyq jinaghyna bir top ólenderi enedi.

1956 jyly Qazaqtyn  Enbek Qyzyl Tu ordendi S. M. Kirov qazirgi Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining filologiya  fakulitetine týsip, ony 1961 jyly bitirip shyghady. Student kezinde respublikalyq gazet-jurnaldarda ýzbey jariyalanyp túrghan. 1961 jyly shyqqan  «Jas jýrek» kitabynda óleni basylghan.

1961-1964 jyldary Ghylym akademiyasynda, Sh. Uәlihanov atyndaghy tariyh-etnografiya jәne arheologiya institutynda kishi ghylymy qyzmetker bolady. 1964-1971 jyldary, Qazaqstan Jazushylar odaghynda kórkem әdebiyetti nasihattau burosynda, әdeby núsqaushy bolyp istegen.

1971-1984 jyldary aralyghynda, Qazaq SSR Memlekettik kitap palatasynda, bilim mengerushi qyzmetin atqarghan. 1984-1992 jyldary, «Jalyn» baspasynyng poeziya redaksiyasynda agha redaktor bolghan.

Orazaqyn Asqardyng «Túnghysh» (1964),  «Meyirim» (1969),  «Kýmgey» (1975),  «Lәila» (1977),  «Kókoray» (1979),  «Balqaraghay» (1981),  «Sәulet» (1984), «Tauday bol» (1984),  «Beljaylau» (1985),  «Órkesh» (1987),  «Qara ólen» (1989),  «Rasty bolishiym» (1989),  «Qos qonyrau» (1990), «Kerimsal» (1991),  «Barkórneu» (1992), «Jetkinshek» (1995),  «Qara ólen» (1995) jyly tolyqtyrylyp qayta basylghan óleng kitaptary bar. Sonymen birge «Tughan jerding martasy»,  «Ámirening әni»,  «Absent»,  «Attastar», «Úly toghys», «Onynshy qyz»,  «Anama eskertkish», «Ana sheshimi», «Sary kóilek»,  «Qyz úyasy», «Jas shopan» dep atalatyn poemalardyng avtory. Ol el arasynan qazaqtyng halyq poeziyasy, qara ólendi jinap, onyng 20 myng jolgha juyq qoryn, 1989 jyly «Jazushy» baspasynan túnghysh ret jeke jinaq etip shyghardy.

Onyng jogharyda atalghan «Tughan jerding kartasy» poemasy, 1974 jyldyng balalar men jastargha arnalghan shygharmalargha jariyalanghan konkursynda, jýldeli oryngha ie boldy. Siyrek aitylatyn qazaqtyng halyq әnderin de jinap, merzimdi baspasózde jii jariyalap keledi. Búl enbegi  «Parasat» jurnalynyng respublikalyq jarysynda, ekinshi oryndy jenip aldy. 1983 jyly «Qoryqtar әlemine sayahat» dep atalatyn ólender sikli ýshin, Qazaqstan tabighat qorghau qoghamynyng birinshi dәrejeli jýldesin iyelengen. Al, qazaqtyng qara ólenin jinaghan enbegin joghary baghalap, Qazaqstan Respublikasynyng Ghylym akademiyasy men mәdeniyet ministrligi   "IYgilik bankpen» birige otyryp jariyalaghan, halyq shygharmashylyghynyng konkursynda birinshi jýldege ie bolghan.

Orazaqyn Asqar shygharmashylyq enbekterin negizinen ýlkenderge arnap jazatyn aqyn. Sonymen birge balalargha arnaghan óleni, ertegi, anyzdary da bar. Onyng shygharmashylyghy turaly E. Ismaylov, D. Ábilev, H.Erghaliyev, Gh. Qayyrbekov, Q. Myrzaliyev, T. Moldaghaliyev, Ó. Kýmisbaev,    R. Otarbaev, S. Dәuitov, E. Dýisenbaev, M. Júmahanov t.b. maqalalar men pikirler jazghan. Mysaly, 1960 jyly Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng korrespondent mýshesi, professor, synshy E. Ismaylov: «Qazaq memlekettik uniyversiytetining 4-shi kursynda oqushy jas talant Orazaqynmen ólenderi oigha belgili sujetke naqtyly oqighany әngimeleuge qúrylyp jazylghan. Ol ózining aqyndyq lebin, óleng órnekterin jatyq qalyptastyra bastaghan aqyn. Orazaqyn ólendi úzaq jazbaydy. Bas ayaghy jinaqty yqsham da tapqyr jazady» - degen bolatyn.

Al, qazaqtyng agha buyn aqyndarynyng qataryndaghy iri túlghalardyng biri, memlekettik syilyqtyng iyegeri, Qazaqstannyng halyq jazushysy Gh. Qayyrbekov: «Orazaqynnyng ә degendegi aqyndyq ereksheligi  ne? Onyng aqyndyq tilinde tabighy ajar, erkindik, naqtylyq pen jinaqtylyq, ashyq boyau, ashyq suret bolatyn. Ejelgi sheberlerden ýirengen tәrbiye, ústalyqqa qúmar minez bar. Osy az pikirding ózi onyng Qazaq poeziyasynda sýikimdi joly bar, ol joldy kómeskilemeytin, aspaytyn, taspaytyn, ózin-ózi júrt kózine baspaytyn, ýgittemeytin, bayau bolghanymen tereng aghysty, oily tvorchestvosy bar inimizge degen rizalyqty bildiredi ghoy dep oilaymyn» - dep qorytyndy jasaghan aqynnyn  «Sәulet» jinaghyna jazghan alghysózinde.

Sol siyaqty 1981 jyly qazaqtyng úly aqyny, memlekettik syilyqtyng iyegeri, Qazaqstannyng halyq jazushysy Q. Myrzaliyev: «Orazaqyn bayqaghysh daryn, angharympaz aqyn. Bayqap qana qoymaydy-baghalay biledi. Angharyp qana qoymaydy aita biledi. Onyng tabighat turaly toptama jyrlary jatqan bir suret kórmesi. Onyng ólenderinen renish týgil ókpe, qayghy týgil múng kezdestire almaysyn. Ákki daryngha tap bolmasa dýniyege syimaytyn, al aitqyshtardyng auzyna týskende bir ózine býkil dýniyeni syighyzyp jiberetin de úly qúdiret bar. Ol - sóz. Bizding ónerimiz - mine osy, sóz óneri. Orazaqyn sol erekshe ónerding airyqsha ókilderining biri. Ol on sózding keyde tipti jýz sózding ishinen ózine kerek bir ghana sózdi, eng qajetti sózdi qapysyz taba biledi. Taqyryp túrghysynan kelgende Orazaqyn Asqar dәstýrshil aqyn» - dep jazghan. Múnday pikirlerdi osy qordaghy basqa avtorlardan da kezdestiruge bolady. Biz jogharyda ýsh avtordan qysqasha alumen shekteldik^[4]» - delingen.

Abay atamyz aitpaqshy: «Ónerge әrkimnin-aq bar talasy» demekshi, ónerding qay týri bolyp aqyndyq óner bolsyn, ónerding qay salasy bolsa da óz isining has sheberleri bolady.  Orazaqyn Asqar sonday sheberlerding biri desek, artyq aitqandyq bolmas. Qytayda bilim alyp, sol jaqta aqyn bolyp qalyptasyp kelgen aqyn qazaq poeziyasyna ózgeshe bir reng berdi.  Ol kisining 1980 jyly jazghan, «Absent» poemasy arqyly, qazaq dalasynan shyqqan ataqty Absent atyn suretteui, qanday tamasha! Poemada keremet teneuler men  sheber órnekteumen Absentting tarihyn, taghdyryn jetkizgen:

«Moskvada әigili ýlken kórmede,

Kórem dese tabylmaydy elge ne.

Óz manyna jinap ýlken kishini,

Bir qarager baylauly túr kórmede.

Keng mandayy – aisyz týngi qara aspan.

Aq qasqasy – jalghyz júldyz jarasqan,

Sәl qozghalsa týgi toqsan qúbylyp,

Ón boyyna jylytyldap núr tarasqan.

Sәndenedi quday moyyn iyiltip,

Kórgen jandy symbatyna sýiintip.

Aq baqayy qadalyp túr jerge tik,

Bir talghampaz jasatqanday búiyrtyp.

Qos qúlaghy – qatar eki qalamúsh,

Tóske kólbep jabysyp túr jarap ish,

Tal boyynan tabylmaytyn bir mini,

Osynday da bolady eken jarsalys.

Tyqyrshidy túyaghymen tarpyp jer,

Madaqtauda tandanysyp әr tilde el.

Qúlaq týrip, kóz tigedi qiyrgha,

Shaqyrghanday sayyn dala, salqyn bel^[5]...»

«Kýpi kiygen qazaqtyng qara ólenin, shekpen jauyp, ózine qaytaramyn...» – dep jyrlap ketken aqiyq aqyn Múqaghaly Maqataev siyaqty, Orazaqyn Asqarda artyna mol óshpes múra ólen-jyrlaryn qaldyryp ketti.

Osynday úly aqyn-jazushylarymyzdyng esimderi úmytylmay, әli de bolsa tolyqtay zerttelip, úrpaqtarymyzdyng jadynda mәngi saqtalady dep senemin.            

[1] QR OMA 2221-qor, 2-tizimdeme, 296 is

[2] QR OMA 2221-qor, 2-tizimdeme, 36 is, 3 bet

[3] QR OMA 2221-qor, 1-tizimdeme, 36 is, 4 bet

[4] QR OMA 2221-qor, 1-tizimdeme, 3-7 better.

[5] QR OMA 2221-qor, 1-tizimdeme, 50 is, 43-62 better

Ghaliya Menilbaeva,

Qazaqstan Respublikasynyng Ortalyq memlekettik arhiyvining qyzmetkeri

Abai.kz