Búl maqalany jazu ýnemi oiymda jýrdi. Balalyq bal dәurenimiz ótken ayaday ghana shaghyn Kózdiqara auylynda este qalghan jandardyng biri – Dina sheshemiz. Sol bir әngimeni armiyadan kelgen kezde estigen edim. Ol әngime maghan qatty әser etti. Qolyma qalam alyp, jazugha qansha oqtalsam da, jan tolqynysyn basu onay bolmady. Osy bir soghys jesiri turaly jaza almadym. Biraq oiymnan ketpey jýrdi. Jenisting 80-jyldyghyna oray qolyma qayta qalam aldym. Soghys jesirleri turaly kórkem shygharmalar da, filimder de bar. Sol jesirding biri –  biz kórgen Dina sheshey.

... Sonau ótken ghasyrdyng 70-jyldardyng ortasynda ferma ortalyghy Kózdiqara auylynan eki shaqyrymday jerde shopandardyng qystaghy ornalasqan edi. Sol qystaq basynda 4 pәterlik eki ýy jәne kezinde «Alatau» komsomol-jastar brigadasyna arnap salynghan pәter bolatyn. Búl shaghyn ghana shopandar qystaghyn barlyq auyl balalary «Dina» auyly deytin-di. Sebebi búl auylda Dina sheshemiz túratyn. Ol kisi ismer sheber bolatyn. Bota men búzaulargha noqta, bas jip tigip, túsau, shylbyr, arqan esetin. Bizding sheshemiz ol kisige qanar qapqa salyp, qoy men týiening jýnin berip jiberetin. Barghan song Dina sheshemiz bizdi qúr jibermey, janqaltamyzgha kәmpit salatyn. Tәtti jep, biz mәz bolamyz. Bir aptadan song baryp, ol kisining qolynan shyqqan dayyn noqta-jipterdi  alyp kelushi edik.

Auyl balalary, bizder ýshin «Dina» auyly oiyn alany boldy. Qatar salynghan eki ýlken qoy qashary men olardy jalghastyryp jatqan teplyaktar (jana tughan qozylardy qamaytyn jyly qora) jәne ainalasynda shomnan soghylghan japsarlas qoralar taptyrmaytyn oiyn alany. Jaz mezgilinde shopandar jaylaugha kóship, qasharlar bos qalatyn. Onda býkil auyl balasy eki topqa bólinip alyp, birde «qyzyldar» men «aqtar», birde «sovetter» men «nemister» bolyp  ylghy da «soghys oiynyn» oinaytynbyz. Shóldesek qystaq basyndaghy jalghyz qúdyqtaghy qaughamen salqyn sudy simirip alyp, oiyngha qayta aralasatynbyz. Jazghy qystaqta jalghyz qalghan Dina sheshemiz oiyn qyzyghyna berilip ketken bizding u-shu bolghan  dauysymyzdy estip, mәz bolyp otyratyn. Óitkeni, bizding aramyzda soghys oiynynyng kórigin qyzdyryp, jalghyzy Júban da jýretin. Keyde, kesh batyp bara jatqan sәtterde oiynnyng qyzyghyna berilip ketken bizderdi Dina sheshemiz kelip, auylgha quatyndy. «Oy, pәliler qaydaghy oiyndy qaydan oinaydy, basqa oiyn qúryp qaldy ma eken osy patshagharlargha», - dep  kýbirlep ketip bara jatatyn. Ol kezde biz balalyqpen eshtenege týsinbegen ekenbiz. Sol uaqytta Dina sheshemiz, sonau el basyna qara búlt ýiirilgen qaharly 1941-1945 jyldardaghy soghystyng qaraly jesiri ekendigin bilmedik. Ol oiymyzgha kirip shyqpady da.  Dina shesheyding on shaqty eshki, laghy jәne jalghyz sary ingeni boldy. Ingen sonday juas әri mingi biletin. Bizder, kýlde jatqan ingenge topyrlap minip alyp auylgha tartyp ketushi edik. Auylgha jetken song búidasyn týrip, qoya bersek, ózining ýirengen qystaghyna qaray manityn.

Bir ghajaby bizge jol ýstindegi shesheyding ýiindegi dastarhanynan dәm tatpaghan adam joq siyaqty kórinetin. Ol kisining qoly ashyq, dastarhanyndaghy baryn kisi auyzyna tosatyn. Jazday ýidegi shúbattan sovhozdyng júmysymen jýrgen ferma mengerushisi de, qoymashysy da, pishen shabugha kelgen mehanizatorlarda, jaylaugha ketip bara jatqan shoferler de, limandy qarauyldaytyn qarauylshy da, mal izdegen joqshylar da dәm tatqanyna san mәrte ret kuә boldyq.

Dina sheshemiz turaly әngime qozghalghanda, «Baqsay» asyl túqymdy qarakýl sovhozynyng 1963-1967 jyldar aralyghynda diyrektory bolghan, keyin oblysty basqarghan, Atyrau oblysynyng qúrmetti azamaty, soghys ardageri Onaybay Kóshekov Jenis kýni qarsanynda mindetti týrde  arnayy Dina shesheyge baryp, qúttyqtap, bir kilo ýndi shayy men  bir kez matasyn alyp baratyn edi, - dep eske alatyn әkey.

Dina sheshemiz 1907 jyly ómirge kelgen. Kýieui Qadyken Baqsay audandyq әskery komissariatynyng shaqyrtuymen, súrapyl soghysqa attanyp, sodan habar-osharsyz ketken.

Osy bir әjemiz aq jaulyghy jelbirep, tayaghyna sýienip, ferma ortalyghyndaghy shaghyn azyq-týlik dýkenine kele jatqandyghyn alystan bayqaytynbyz. Bolmashy zeynetaqysyna  jalghyz balasy Júbangha kәmpiyt-peshene, pryanik alatyn. Ol kisining dýkennen shyqqanyn kýtip túratynbyz. Satyp alghan azyn-aulaq tәttilerin bizge beretin-di. Kózining qarashyghynday úly Júban bizderden eki jastay ýlkendigi bar, oiyn balasy. Júban Dina sheshemizding aldanyshy bolyp otyrghan jalghyz balasy ekendigin, auyldaghy barlyq oiyn balasy biledi. Júban úiqydan kózin tyrnap ashqan boyda, ferma ortalyghyna tartatyn. Sol ketkennen qara kesh týskenshe, balalarymen auyl manyndaghy «Naryn» kanalyna sugha týsip, balyq aulap, futbol oinap, qas qaraya jayylyp jýrgen ingenge teris qarap minip, bizben qol búlghap qoshtasyp, qystaugha qaray bet alatyn.

... Jalghyzyn armiyagha alyp ketken kezde, Júbannan kelgen hattardy  «Qazaq KSR-nyng 60-jyldyghy» atyndaghy jem-shóp sovhozynan «Baqsay», «Novobogat», «Chapaev» jәne «Zaburyn» sovhozdarynyng qystaqtaryna pishen tasyghan mehanizatorlardy jol boyynan tosyp alyp, oqytyp mauqyn basatyn.

Dina shesheyding qolynan týski asty iship, keshke shóp tiyegen traktorist jigitter jol boyynda aq jaulyghy jelbirep túrghan keyuanany kórip, mindetti týrde toqtaytyn. Dina sheshe jalghyzynyng jazghan hatyn qayta-qayta oqytyp, ýn-týnsiz tyndap túratyn. Jigitter «sheshe, kýn qauysyp bara jatyr, ýige qaytynyz» demeyinshe túra beretin. Ananyng alang kónilin basu ýshin «erteng qaytarda ýige soghyp, balanyzdyng hatyn oqyp beremin» nemese «aldaghy uaqytta balanyzdan taghy da hat keledi» dep kónilin aulaytyn. Keyuana shóp tiyegen traktorlar úzap ketkenshe, qolyndaghy hatty qysa ústap,  qyr asyp, batyp bara jatqan kýnge úzaq qarap túratyn. Sol qarghys atqyr soghys órti sharpyghan batysty betke alyp, maydangha ketken jaryn esine týsire me... Kәrilikte bar... Soghys jesiri sol ketkennen oralmaghan jaryn da, tughan jerinen jyraqta armiyada jýrgen jalghyzyn da oiyna alghan  shyghar-au....

... 1984 jyldyng sarala kýzi. IYә, sol kýni traktorist jigit qaytyp kele jatyp, alystan bayqaghany, әdettegidey jol boyynan keyuanany kóre almady. Ol kisi alystan traktordyng dauysy men shanyn kórgen kezde, ýy irgesinen ótetin aidau joldyng jiyegine kelip túratyn. Traktorist jolgha qayta-qayta qaraumen boldy. Kózi aldamaghan eken. Qara joldyng boyynda qolynda haty bar Dina shesheydi kóre almady. Traktoryn toqtatyp, ýige bet aldy. Áne, shesheyding daladaghy oshaghyndaghy ot qyzyl shoqqa ainalghan. Ýige kirip «sheshe», «sheshe» dep dauystaghanymen, eshkim ýn qatpady. «Ee, sheshey óristen jalghyz týiesi kelip, qora jaqqa ketken shyghar», - degen oy keldi.

Jigit aghasy qoragha qaray baghyt aldy. Aldynan Dina sheshey shygha keletindey, jyldamdatyp, jýrip keledi. Týie qoranyng biyik esigin ashqanda kózine birden shalynghany tórde ingen botasymen baylauly túr. Sәl jýrip baryp, kilt toqtady. Aq mәrlimen beti jabylghan shelekke kózi týsti. Odan sәl әri qolynda balasynyng hatyn kókiregine qysa ústaghan, aq jaulyghy sheshilip ketken, sәl ghana basy qisayyp, úiqygha shomyp  ketkendey otyrghan Dina shesheyge kózi týsti.

«Sheshe», «sheshe» dep dauystady. Dybys bermedi. Iyghyna qolyn salghanda,  shýikedey ghana kempir bir jaghyna qisaya ketti. Jigit kempirding qolyndaghy, ózi týs әletinde ghana oqyp bergen hatty әjeyding omyrau túsyna qoyyp, jerden kóterip alyp, qoradan shyqty.

Soghys jesirine, ómirining songhy sәtterinde sonau 1941 jyly azamatyn soghysqa attandyrghan kezi jadynda janghyrdy ma ..., әlde, jalghyzyn armiyagha shygharyp salghany esine týsti me eken... Saghynyshtan jýregi shydamady ma?... Qan maydan dalasynan erin 39 jyl kýtuge shydaghan ananyng jýregi, jalghyzyn kýtuge shydamady-au, sirә... Jalghyzyn sarghaya kýtken Ananyn, soghys jesirining jýregi mәngilikke toqtady. Dina sheshey 77 jasta edi...

Kýn úyasyna qyzara  batyp bara jatty.

Osy kezde iyesin joqtaghanday qora jaqtan sary ingen bozdady... Jigit aghasynyng kózinen  eriksiz jas yrshyp ketti.

Aqqaly Ahmet,

H.Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau uniyversiyteti, tarih ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz