بۇل ماقالانى جازۋ ۇنەمى ويىمدا ءجۇردى. بالالىق بال داۋرەنىمىز وتكەن اياداي عانا شاعىن كوزدىقارا اۋىلىندا ەستە قالعان جانداردىڭ ءبىرى – دينا شەشەمىز. سول ءبىر اڭگىمەنى ارميادان كەلگەن كەزدە ەستىگەن ەدىم. ول اڭگىمە ماعان قاتتى اسەر ەتتى. قولىما قالام الىپ، جازۋعا قانشا وقتالسام دا، جان تولقىنىسىن باسۋ وڭاي بولمادى. وسى ءبىر سوعىس جەسىرى تۋرالى جازا المادىم. بىراق ويىمنان كەتپەي ءجۇردى. جەڭىستىڭ 80-جىلدىعىنا وراي قولىما قايتا قالام الدىم. سوعىس جەسىرلەرى تۋرالى كوركەم شىعارمالار دا، فيلمدەر دە بار. سول جەسىردىڭ ءبىرى –  بىز كورگەن دينا شەشەي.

... سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلداردىڭ ورتاسىندا فەرما ورتالىعى كوزدىقارا اۋىلىنان ەكى شاقىرىمداي جەردە شوپانداردىڭ قىستاعى ورنالاسقان ەدى. سول قىستاق باسىندا 4 پاتەرلىك ەكى ءۇي جانە كەزىندە «الاتاۋ» كومسومول-جاستار بريگاداسىنا ارناپ سالىنعان پاتەر بولاتىن. بۇل شاعىن عانا شوپاندار قىستاعىن بارلىق اۋىل بالالارى «دينا» اۋىلى دەيتىن-ءدى. سەبەبى بۇل اۋىلدا دينا شەشەمىز تۇراتىن. ول كىسى ىسمەر شەبەر بولاتىن. بوتا مەن بۇزاۋلارعا نوقتا، باس ءجىپ تىگىپ، تۇساۋ، شىلبىر، ارقان ەسەتىن. ءبىزدىڭ شەشەمىز ول كىسىگە قانار قاپقا سالىپ، قوي مەن تۇيەنىڭ ءجۇنىن بەرىپ جىبەرەتىن. بارعان سوڭ دينا شەشەمىز ءبىزدى قۇر جىبەرمەي، جانقالتامىزعا كامپيت سالاتىن. ءتاتتى جەپ، ءبىز ءماز بولامىز. ءبىر اپتادان سوڭ بارىپ، ول كىسىنىڭ قولىنان شىققان دايىن نوقتا-جىپتەردى  الىپ كەلۋشى ەدىك.

اۋىل بالالارى، بىزدەر ءۇشىن «دينا» اۋىلى ويىن الاڭى بولدى. قاتار سالىنعان ەكى ۇلكەن قوي قاشارى مەن ولاردى جالعاستىرىپ جاتقان تەپلياكتار (جاڭا تۋعان قوزىلاردى قامايتىن جىلى قورا) جانە اينالاسىندا شومنان سوعىلعان جاپسارلاس قورالار تاپتىرمايتىن ويىن الاڭى. جاز مەزگىلىندە شوپاندار جايلاۋعا كوشىپ، قاشارلار بوس قالاتىن. وندا بۇكىل اۋىل بالاسى ەكى توپقا ءبولىنىپ الىپ، بىردە «قىزىلدار» مەن «اقتار»، بىردە «سوۆەتتەر» مەن «نەمىستەر» بولىپ  ىلعي دا «سوعىس ويىنىن» وينايتىنبىز. شولدەسەك قىستاق باسىنداعى جالعىز قۇدىقتاعى قاۋعامەن سالقىن سۋدى ءسىمىرىپ الىپ، ويىنعا قايتا ارالاساتىنبىز. جازعى قىستاقتا جالعىز قالعان دينا شەشەمىز ويىن قىزىعىنا بەرىلىپ كەتكەن ءبىزدىڭ ۋ-شۋ بولعان  داۋىسىمىزدى ەستىپ، ءماز بولىپ وتىراتىن. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ارامىزدا سوعىس ويىنىنىڭ كورىگىن قىزدىرىپ، جالعىزى جۇبان دا جۇرەتىن. كەيدە، كەش باتىپ بارا جاتقان ساتتەردە ويىننىڭ قىزىعىنا بەرىلىپ كەتكەن بىزدەردى دينا شەشەمىز كەلىپ، اۋىلعا قۋاتىندى. «وي، پالىلەر قايداعى ويىندى قايدان وينايدى، باسقا ويىن قۇرىپ قالدى ما ەكەن وسى پاتشاعارلارعا»، - دەپ  كۇبىرلەپ كەتىپ بارا جاتاتىن. ول كەزدە ءبىز بالالىقپەن ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەن ەكەنبىز. سول ۋاقىتتا دينا شەشەمىز، سوناۋ ەل باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن قاھارلى 1941-1945 جىلدارداعى سوعىستىڭ قارالى جەسىرى ەكەندىگىن بىلمەدىك. ول ويىمىزعا كىرىپ شىقپادى دا.  دينا شەشەيدىڭ ون شاقتى ەشكى، لاعى جانە جالعىز سارى ىنگەنى بولدى. ىنگەن سونداي جۋاس ءارى مىڭگى بىلەتىن. بىزدەر، كۇلدە جاتقان ىنگەنگە توپىرلاپ ءمىنىپ الىپ اۋىلعا تارتىپ كەتۋشى ەدىك. اۋىلعا جەتكەن سوڭ بۇيداسىن ءتۇرىپ، قويا بەرسەك، ءوزىنىڭ ۇيرەنگەن قىستاعىنا قاراي ماڭيتىن.

ءبىر عاجابى بىزگە جول ۇستىندەگى شەشەيدىڭ ۇيىندەگى داستارحانىنان ءدام تاتپاعان ادام جوق سياقتى كورىنەتىن. ول كىسىنىڭ قولى اشىق، داستارحانىنداعى بارىن كىسى اۋىزىنا توساتىن. جازداي ۇيدەگى شۇباتتان سوۆحوزدىڭ جۇمىسىمەن جۇرگەن فەرما مەڭگەرۋشىسى دە، قويماشىسى دا، پىشەن شابۋعا كەلگەن مەحانيزاتورلاردا، جايلاۋعا كەتىپ بارا جاتقان شوفەرلەر دە، ليماندى قاراۋىلدايتىن قاراۋىلشى دا، مال ىزدەگەن جوقشىلار دا ءدام تاتقانىنا سان مارتە رەت كۋا بولدىق.

دينا شەشەمىز تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا، «باقساي» اسىل تۇقىمدى قاراكۇل سوۆحوزىنىڭ 1963-1967 جىلدار ارالىعىندا ديرەكتورى بولعان، كەيىن وبلىستى باسقارعان، اتىراۋ وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، سوعىس ارداگەرى وڭايباي كوشەكوۆ جەڭىس كۇنى قارساڭىندا مىندەتتى تۇردە  ارنايى دينا شەشەيگە بارىپ، قۇتتىقتاپ، ءبىر كيلو ءۇندى شايى مەن  ءبىر كەز ماتاسىن الىپ باراتىن ەدى، - دەپ ەسكە الاتىن اكەي.

دينا شەشەمىز 1907 جىلى ومىرگە كەلگەن. كۇيەۋى قادىكەن باقساي اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتىنىڭ شاقىرتۋىمەن، سۇراپىل سوعىسقا اتتانىپ، سودان حابار-وشارسىز كەتكەن.

وسى ءبىر اجەمىز اق جاۋلىعى جەلبىرەپ، تاياعىنا سۇيەنىپ، فەرما ورتالىعىنداعى شاعىن ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە كەلە جاتقاندىعىن الىستان بايقايتىنبىز. بولماشى زەينەتاقىسىنا  جالعىز بالاسى جۇبانعا كامپيت-پەشەنە، پريانيك الاتىن. ول كىسىنىڭ دۇكەننەن شىققانىن كۇتىپ تۇراتىنبىز. ساتىپ العان ازىن-اۋلاق تاتتىلەرىن بىزگە بەرەتىن-ءدى. كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ۇلى جۇبان بىزدەردەن ەكى جاستاي ۇلكەندىگى بار، ويىن بالاسى. جۇبان دينا شەشەمىزدىڭ الدانىشى بولىپ وتىرعان جالعىز بالاسى ەكەندىگىن، اۋىلداعى بارلىق ويىن بالاسى بىلەدى. جۇبان ۇيقىدان كوزىن تىرناپ اشقان بويدا، فەرما ورتالىعىنا تارتاتىن. سول كەتكەننەن قارا كەش تۇسكەنشە، بالالارىمەن اۋىل ماڭىنداعى «نارىن» كانالىنا سۋعا ءتۇسىپ، بالىق اۋلاپ، فۋتبول ويناپ، قاس قارايا جايىلىپ جۇرگەن ىنگەنگە تەرىس قاراپ ءمىنىپ، بىزبەن قول بۇلعاپ قوشتاسىپ، قىستاۋعا قاراي بەت الاتىن.

... جالعىزىن ارمياعا الىپ كەتكەن كەزدە، جۇباننان كەلگەن حاتتاردى  «قازاق كسر-نىڭ 60-جىلدىعى» اتىنداعى جەم-ءشوپ سوۆحوزىنان «باقساي»، «نوۆوبوگات»، «چاپاەۆ» جانە «زابۋرىن» سوۆحوزدارىنىڭ قىستاقتارىنا پىشەن تاسىعان مەحانيزاتورلاردى جول بويىنان توسىپ الىپ، وقىتىپ ماۋقىن باساتىن.

دينا شەشەيدىڭ قولىنان تۇسكى استى ءىشىپ، كەشكە ءشوپ تيەگەن تراكتوريست جىگىتتەر جول بويىندا اق جاۋلىعى جەلبىرەپ تۇرعان كەيۋانانى كورىپ، مىندەتتى تۇردە توقتايتىن. دينا شەشە جالعىزىنىڭ جازعان حاتىن قايتا-قايتا وقىتىپ، ءۇن-ءتۇنسىز تىڭداپ تۇراتىن. جىگىتتەر «شەشە، كۇن قاۋىسىپ بارا جاتىر، ۇيگە قايتىڭىز» دەمەيىنشە تۇرا بەرەتىن. انانىڭ الاڭ كوڭىلىن باسۋ ءۇشىن «ەرتەڭ قايتاردا ۇيگە سوعىپ، بالاڭىزدىڭ حاتىن وقىپ بەرەمىن» نەمەسە «الداعى ۋاقىتتا بالاڭىزدان تاعى دا حات كەلەدى» دەپ كوڭىلىن اۋلايتىن. كەيۋانا ءشوپ تيەگەن تراكتورلار ۇزاپ كەتكەنشە، قولىنداعى حاتتى قىسا ۇستاپ،  قىر اسىپ، باتىپ بارا جاتقان كۇنگە ۇزاق قاراپ تۇراتىن. سول قارعىس اتقىر سوعىس ءورتى شارپىعان باتىستى بەتكە الىپ، مايدانعا كەتكەن جارىن ەسىنە تۇسىرە مە... كارىلىكتە بار... سوعىس جەسىرى سول كەتكەننەن ورالماعان جارىن دا، تۋعان جەرىنەن جىراقتا ارميادا جۇرگەن جالعىزىن دا ويىنا العان  شىعار-اۋ....

... 1984 جىلدىڭ سارالا كۇزى. ءيا، سول كۇنى تراكتوريست جىگىت قايتىپ كەلە جاتىپ، الىستان بايقاعانى، ادەتتەگىدەي جول بويىنان كەيۋانانى كورە المادى. ول كىسى الىستان تراكتوردىڭ داۋىسى مەن شاڭىن كورگەن كەزدە، ءۇي ىرگەسىنەن وتەتىن ايداۋ جولدىڭ جيەگىنە كەلىپ تۇراتىن. تراكتوريست جولعا قايتا-قايتا قاراۋمەن بولدى. كوزى الداماعان ەكەن. قارا جولدىڭ بويىندا قولىندا حاتى بار دينا شەشەيدى كورە المادى. تراكتورىن توقتاتىپ، ۇيگە بەت الدى. انە، شەشەيدىڭ دالاداعى وشاعىنداعى وت قىزىل شوققا اينالعان. ۇيگە كىرىپ «شەشە»، «شەشە» دەپ داۋىستاعانىمەن، ەشكىم ءۇن قاتپادى. «ەە، شەشەي ورىستەن جالعىز تۇيەسى كەلىپ، قورا جاققا كەتكەن شىعار»، - دەگەن وي كەلدى.

جىگىت اعاسى قوراعا قاراي باعىت الدى. الدىنان دينا شەشەي شىعا كەلەتىندەي، جىلدامداتىپ، ءجۇرىپ كەلەدى. تۇيە قورانىڭ بيىك ەسىگىن اشقاندا كوزىنە بىردەن شالىنعانى توردە ىنگەن بوتاسىمەن بايلاۋلى تۇر. ءسال ءجۇرىپ بارىپ، كىلت توقتادى. اق مارلىمەن بەتى جابىلعان شەلەككە كوزى ءتۇستى. ودان ءسال ءارى قولىندا بالاسىنىڭ حاتىن كوكىرەگىنە قىسا ۇستاعان، اق جاۋلىعى شەشىلىپ كەتكەن، ءسال عانا باسى قيسايىپ، ۇيقىعا شومىپ  كەتكەندەي وتىرعان دينا شەشەيگە كوزى ءتۇستى.

«شەشە»، «شەشە» دەپ داۋىستادى. دىبىس بەرمەدى. يىعىنا قولىن سالعاندا،  شۇيكەدەي عانا كەمپىر ءبىر جاعىنا قيسايا كەتتى. جىگىت كەمپىردىڭ قولىنداعى، ءوزى ءتۇس الەتىندە عانا وقىپ بەرگەن حاتتى اجەيدىڭ ومىراۋ تۇسىنا قويىپ، جەردەن كوتەرىپ الىپ، قورادان شىقتى.

سوعىس جەسىرىنە، ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىندە سوناۋ 1941 جىلى ازاماتىن سوعىسقا اتتاندىرعان كەزى جادىندا جاڭعىردى ما ...، الدە، جالعىزىن ارمياعا شىعارىپ سالعانى ەسىنە ءتۇستى مە ەكەن... ساعىنىشتان جۇرەگى شىدامادى ما؟... قان مايدان دالاسىنان ەرىن 39 جىل كۇتۋگە شىداعان انانىڭ جۇرەگى، جالعىزىن كۇتۋگە شىدامادى-اۋ، ءسىرا... جالعىزىن سارعايا كۇتكەن انانىڭ، سوعىس جەسىرىنىڭ جۇرەگى ماڭگىلىككە توقتادى. دينا شەشەي 77 جاستا ەدى...

كۇن ۇياسىنا قىزارا  باتىپ بارا جاتتى.

وسى كەزدە يەسىن جوقتاعانداي قورا جاقتان سارى ىنگەن بوزدادى... جىگىت اعاسىنىڭ كوزىنەن  ەرىكسىز جاس ىرشىپ كەتتى.

اققالي احمەت،

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz