..(ozan esse)

Gitaranyng qyr-syny

Qonyr dalanyng qonyr әueni – gitaranyng alty isheginde hәm oryndaushynyng alpys eki tamyrynda bozdaytyn qúdyretti әuen. Vasiliy Grigorievich Perov (1834-1882) degen esimdi orystyng keremet kespirshisining – «Gitarist-bobyli» degen mayly boyau men targhyl keneptegi kerim sýgireti bar. Sýgiretting ózi sóilep túrghanday tanghajayyp beyne-keyip! Naghyz talanttyng keyipi, aumaghan.

Osy beyneden mýldemge bekzat gitarshy dosym Núrlan Ónerbaydy kóremin!?

Alty ishekten shyqqan alaman siqyrly dýriyatty bozqu súnqyl alty qúrlyq, jeti ónir, segiz týstikting ýn tili kókteydi. Gitara degen aspanda úshqan alty qazdyng qanqylyn aidynday shayqap, ainaday qaytalap janghyrtatyn saz aspaby. Hosh, qúdyrety bir dәuirdegi kóne babyldyq, kóne grektik. ejelgi úrymdyq, nemese ýndiqytaylyq tipti baghzy mysyrlyqtar úsynghan ýilesimdi syrly әuezding shytyra (sitra) sherteri osy. Bertindegi sazdy tauyrihattyng eurotýbtik ónerding «jyny qonghan» zamandaghy eren-eren zergerler men (XV gh. XVI gh.) mesekerleri birlesip gitaralardy óner ómirge bergen. Osynday biyikke shapshyp, tereng shýnetke sýngigen ýienki tamyrlas tropiktik ósim pәliymәuesinen jasalyp býginge sheyin jalghanghan haspap. Ol shertermender dýniyege zerlep bergen ym-dynghyr osy kýngi kýmbir de shingir – qitara. Ishpaqandardyng ishqúsalau әuezshileri osy danghyra súndy aghashpen qayta dәuirleu túsynda qatty dumandatqan ghoy. Búl qitara – qúbylysy san ghasyrlyq jastaghy homo sapiens adamymen shamalas mýmkn...

Qitaranyng әuezine jetpisinshi hәm sekseninshi jyldardaghy últ ruhyna shólirkegen jastar ólermen mejnýndey ghashyq bolghan. Ol kezdegi bar qayran qazaqtyng býtkil jastaryn tek qana – «Dosmúqasan» tobynyng beyghayyp ozandy janayqayy oyatqan-dy. Onyng orny әriyne bólek lepe, orasanghayghyly tiri sazdy әuezding kózi.

Qonyr dalanyng qonyr ýni

Dalanyng boztorghayynyng sýley ýnin sharby búltargha orap alyp jetetin qonyrqazdyng qanqylynday bir ghajap ýn alystan estilgen. Sondaghy bir sәt, tәtti mezette: dәstýrli әuezding túp-túnyq túma saryny, ottay ystyq, oqtay týzu sәn sipatty dauysy, lirikalyq, kórkem órnekti muza әueni, de әueden móldir tamshylaghanday týskendey birtýrli әser etkeni bar. Oipyray degen: «Ýkili kәmshat», «Beu, aiday», «Bir biday-arpa», «Dudaray» әnderin qitaramen kóktegen qiyaq múrtty symbatty jigitting bayyrghy ýni erekshe. Úzaqy jaqtyng úshqynyn shashqan osynau úshqatty, tobylghyly, búiyrghyndy týzemdik keniste ósken ótken zamattyng uysyndaghy ózinshe búlqynghan búla talant Núrlan Áltayúly Ónerbay. Maysandy samaldy jazghytúrymghy әz mausymnyng jusan iyisi singen – «Auylym» jәne ishki mazmúnymen tura sәikesken dala saghynyshy bizge – «Saghynysh» týrenimen jetken-di.

Súlu saz

Ánning ishki ýiirimdi jýiesining ózi beykeyip abstraktli kórinisi nemese jandýniyendi shuaqqa bóleytin shýnetti iydeal yrghaghy kele beretin. Qazaq degen últtyng kóshpendi ghúmyrynyng mór-tanbasy syqyldy qabaghat qayyrym yaky «Qaraghym-ay» әueni qanday!? Ol, súlulyq gharyshtyng ýni... Jerden ketken zymyranda synsyghan zәuzatty riya-ay! Tipti tómennen joghary zaulap, kýngirtten aishyqqa, shekteuli sanadan kenistikke qaray shyrqalghanda sóz ishindegi tyng júmbaq, býkil tini biteulengen terenindegi altyn bilge mәnine baylanyp, tipti eshqashan qúlypy ashylmaytyn tiri júmaqy júmbaqqa da tireletinsin. Mineky búl da әlgi dil (mindset) kiyening sýni. Bar qazaqtyng jany (Túrsynjan Shapay) múny, syr, sypaty tabyla ketetin-di búdan búrynada. Án qúdyretimen tól zerdesin izdegen túmandy kózindi ashudyng ózi: kóshpeli júrttan úlaghattalghan kóshpeli saghymdy úghym hah. Ónerbaydyng balasynyng ónerdegi óresining shym órimi, shyn bolmysy dәl osynda. Onyng kómeyindegi ejelgi eles en dalada saghym jolaghynday «josyghan elikterdey» órimdi kórik. Arudyng aidyn qarashyghy men qos salaly búrymyn, san ashaly nәzik ýnin: ónershi dosym óz sausaqtarynyng úshyndaghy kýmbirlegen ónge saz lady arqyly – әr tyndarmannyng jan jýiesining biregey «kvinta» kiltin – solgha, ekinshisin – ongha búraydy deyik. Shashausyz. Dombyranyng teris búrauynan júqqan bayaghy ýderis onyng qitarasynan ozan kóteretini de ónge әngime.

Qara ólen, dara әuen

Oghan tәnirding bergeni: әuen men qara sózding kestesin órnekteu baqyty hәm uaqyty bolsa kerek. Ana tilining qúdyretin әn men de qara sózben de saqtap qaludyng qadamymen ol algha basty. Sóz ghayyby hәm qúdyreti, kiyesi, mәn-maghynasy, netýrli jәuherlerin tandap dala tilimen – «Sandughash» sazynyng sayrauymen saumal nildep, kilegeylep, әri kesteleu hadaliyaty tek osy Núrlan qatarly dostyng mandayyna jazylghan jazu sekildi. Ol osy jolda shyn ashyldy, dýrkin-dýrkin shynaldy, neshe qayta qatang tandauly syn-synaqtardan ótti. Aq qarly qúzardan aqqan aqparly són-bastauday tabighy saryny ejelgi tәniry ýdemen ýilesip: kórkem órilgen pishimdi, peruey jyrshy, qitarshy, sózger danghyl (diktor) ol.

Kóshpendi órkeniyetting qazaqy sana qúlyqyna óte singen bozórkesh beysaryn, botanyng bozdauy, jelidegi jel kekil qúlyn kisineui, sharby búltqa ilingen jyrshy boztorghaydyng saghym jamylghan týrli shyryly, tau men túmanyng eng kerim ýnderin beu jýregine úyalatqan talant Núrlan Ónerbay jalpy qazaqqa ortaq som túlgha. Jasqa – shabyt, jasamysqa shadyman әn shuaghyn syilaghan, janyna әl quat bergen: Arqanyng ardabegi, sary dalanyng danghayyr úlanymen etene tanys, erteden beri syrlas ta tilekshimiz. Ol shyrqaghan әuen últtyng oy jiyegindegi ozannyng bir ýlgisi.

Estegi estelikter emisi

Sonau toqsanynshy jyldar basy (1992) edi. Mongholiyanyng Bayan-Ólgiy aimaghyna qonyr gitarasyn kótergen bir qonyr: «jayau seri» Núrlannyng barghany... Sol tústaghy Aymaqtyq Jastar odaghyn basqarghan Amantay Álhan dostyng úshbu shaqyruymen. Qys aiynyng basy, anyraghan ayazdy jeldining eng songhy ayaghy-tyn. Júrtty jappay jalmay bastaghan tapshylyq, úyalas toptyng bóltirikteri qaterli apanda ósip-órui, qúldyraghan tobyrdyng jadauraghan jay-kýii, jabayy kapitalizmning jarqaly júghymy úshy-qiyrsyz naryqtyn, baghyng men soryndy soqyr tiyn saryqúlaq somagha aiyrbastap, baylap, shandyghan qara bazardyng bastalghan shaghy. Taykeshken men Tashantadan tam-túmdap keletin tashantinnyng sanagha emes janqaltagha úyalay jónelgen keseldi kezeni... Sol kezde sәl jabyrqanqy auyl basyna kelip әn shyrqaghan ua, úlúgh dauysty – jas qazaqtyng janymyzda bir auyq bolghany da qyzyq-ty... Uaqyt ótken sayyn jaqyndasa berdik. Áyteuir naqty mýddeli istermen emes әriptestikten mýldem tys tek janashyr syilastyqpen. Az da bolsa kóp demeu boldy Núr-eken. Búdan keyin de Bayan-Ólgiydegi qazaq radiohabaryna tiygizgen aghayyndyq qolghabysy óz aldyna bir hikayat. Ol turaly әriyne: juyrmanda belgileytin boluy mýmkin Bayan-Ólgiy radiohabarynyng merekeli mereyi qarsanynda jóni kelse aita jatarmyz da.

Án qanatyndaghy muza

Qop-qonyr әuenning aghysynda sellkeusiz seleudey óspirim әnshi jastar ósip-ónip keledi. Kóshpeli nauattyq dәuirden beri kelgen әri jýrekke jazylghan sýgiretti solar óndemek kerek. Tylsym әletting әdemi sәtti – ynylda ghana eken! Qypshaqtyng júmaqy dalasynda talay taghdyrmen birge tasynghan ishki quattyng órisi de – qazaqtyng qara da dara payymy da osy әuenderden. Keshe mәshiynede Núrlandy tyndap kele jatyrmyz. Kóz aldynnan kólbegen sayyn saghymdy dala tolqyny josyp, kóship barady. Qobyzdyng qonyr dauysy kómeyinde botalaghan dybys pen anghyraly adyrlarda múnartqan jayau shuaqtyng óni men týr-týsin týgel kórgendey bolamyz. Týie jýzgen týzemning jolyndaghy ótken, óshken, óshkin qúbylystardyng óz keudende týlep jandanuy qanday ghajap! Ay shuaghyna aunap alyp aspanda aryndaghan aq jaldy arghymaq jylqy búlttargha qaraymyz... Taghy da muza ónerge degen sezimmen...

&

Bas qalanyng tayau shetindegi tarlan qamystardyng basyna týnegen júldyzday bilte-shyraqtardyng arasynda bayaghy Núrlan Ónerbay dosym aitatyn – «Auylym» әni anyrap kele jatqanday! Jayqyn aghashtardyng ayaghyna oralghan kók shalghan men qústyng aq mamyghynday maqtay úlpa qypyqtardyng arasynda qayran qazaqtyng úlpa júmsaq ósiyeti, úlaghatty meyiri, minezi, anannyng sening ereke qynyrlyghyndy kóz jasynyng ayaly sayasymen keshui baghzy – «Anashym» әuezinen anyq seziledi... Ana tәnirin!!! Dala danghylymen aghyzyp kelemiz... Qúdyret! Aspanda qos aqqu jýzip barady?! Mәshiyne kýisandyghynan – «Aqquym»-dy izdeymiz!

Súraghan Rahmetúly aqyn

Abai.kz