Qalamaqysyz mәdeniyet te, túrmys ta onalmaydy!

Kenes kezinde әigili kompozitor Ábilahat Espaevtyng "Mәdeniyet jәne Túrmys" jurnalynda әn notasy jariyalanyp, qalamaqysyn alugha redaksiyagha soghypty. Jurnal basshylyghy óner iyesining qazaqqa keng taralghan әnine eng tómengi shektegi qalamaqyny jazsa kerek. Sonda bolmashy aqshagha kónili tolmaghan dara túlgha: "Mәdeniyettering joghary bolghanmen, túrmystaryng nashar eken" degen eken.
Arada Qazaqstan tәuelsizdik alyp, naryqtyq ekonomikagha kóship, "Ishki jalpy ónim qúny jan basyna shaqqanda 10 myng dollarlyq mejeni baghyndyrghan orta dәuletti elder qataryna qosyldy" dep bórikti aspangha atqanymyzben, oy enbegimen ainalysatyndardyng jaghdayy kenes kezinen de tómen bolyp otyr. Oghan dәlel retinde kesheli beri әleumettik jeli de tanymal jazushylar kóterip jatqan qalamaqy mәselesin aitsaqta jetip jatyr.
Tanymal jazushy Jýsipbek Qorghasbek Facebook paraqshasynda: "Janbyrdan keyingi tan. Taugha jaqyn jer. Demalys orny. Jalghyz jortasyn. Kýsh-qayrat tasyp túr. Jazu kerek. Bir esse jazsan, pәlenbay myng adam oqidy. Gazetter, sayttar, portaldar súraydy, biraq qalamaqy tólemeydi. “Mening pirim Sýiinbay” deytindey, pir de joq. Ózine ózing pirsin!" dep jazba jariyalap edi, ol dereu kóp talqysyna týsti.
Enbekqor jazushy Asqar Altay: "Býgingi kýni birden bir enbegi esh, túzy sor esil enbek IYesi — aqyn-jazushylar.
Ruhaniyat ortasynda ghana emes, qazaq ruhaniyaty turaly Sóz aitylu kerek jerde ghana qoghamgha da, biylikke de kerek bola qalatyn, ruh tuyn kóteru kerek bolsa tegin paydalana ketuge dayar qúmay da qúmar toptar “jemtigine” ainalatyn professinal jazushylar jer bolghaly (1991-2025) qashan. 34 jyl ótti… Shyndyq. Taghy qansha ótetini Qúdaygha emes, qúday sanap alghan adamdargha ayan!?" dep jyldar boyy qordalanghan týitkildi tótesinen qoydy.
Tanymal jurnalist Mahat Sadyqtyn dereginshe Kenes kezinde aqyn-jazushylardyng million oqyrmany bolghan eken.
"Klassik aqyn Úlyqbek Esdәuletting 20 jasynda 1974 jyly shyqqan eki kitaby Qazaq SSR budjetine 10 myng dollar payda әkeldi. Mineky osylaysha sol kezde baspa basqan әr kitap myndaghan qarjyny qazyna qorjynyna qúyatyn. Al, qazaq jazushylary arasynda bir kitaby million tirajben jariyalanghan jazushy Kemel Toqaev. Sol kitaby el budjetine million dollardan astam payda berdi" dep jazdy ol.
Jana buyn qalamgerler de qalamaqy tólenbeytinine narazy. "Joshy han" romanynyng avtory Úlarbek Dәley qalamaqysyz eshtene jariyalamaugha bekingenin aitsa, taghy bir jazushy Esbol Núrahmet jana tuyndysyn 100 myng tengege baghalap, alushy izdep otyr...
Kenes shekpeninen shyqqan biz de sәl qaralghanymen AQSh, Angliya, Fransiya, Japoniya qatarly elderde mәdeny industriyanyng IJÓ qúnyndaghy ýlesi 4 payyzdy qúraytynyn atap ótken jón. Qazirgi ghalamtor dәuirinde bir memleketting mәdeny әleueti ózge quatynyng bәrinen ozyp, basym oryngha shyghyp otyr.
Kenes ýkimeti kezinde oy enbegimen ainalysatyndardyng enbegi elenip, kitap saudasy jaqsy jolgha qoyylghanymen, jýielik mәseleler: josparly sharuashylyq qúrylymy, әkimshilik-әmirshildik basqaru jýiesi týbine jetip tyndy. Jalqy (demokratiyalyq jýie) men jalpy (iydeologiyalyq jýie) jarysynda kommuniistik jýie jenilis tapty. 1991-jyldyng ayaghynda kenes odaghy tarady. 1949-jyldan kenes odaghyn ýlgi etip kele jatqan kommunistik qytay biyligi onyng ayaghyn qúshpau ýshin shyghar jol izdedi. Qytay reformatory Dyng syau pin 1992-jyly josparly sharuashylyqty - naryqtyq sharuashylyqqa kóshiruge sheshim qabyldady. Aragha eki jyl salyp, 1994-jyly mәdeniyet salasyn da býkildey naryqtyq basqarugha berdi.
Josparly sharuashylyq kezinde qytay jazushylarynyng kýni qazirgi bizdegidey miyhnatpen ótkenin atap ótkenimiz jón. Qazir sol sekseninshi jyldary Qytaydyng Mәdeniyet ministri shaytanarbamen jýrdi dese eshkim senbeydi. Naryqqa kóshkennen keyin qytay qalamgerlerining baghy ashyldy. Qart jazushy Manming 1000 әriptik jazbasyna 3 myng yuan (210 myng tenge) alyp, aqshanyng dәmin tatady. Nobel syilyghyna úsynylghan jazushy Vansuo júmysynan ketip, jazugha otyrady. Songhy ýsh tәulikte qara su ghana iship, alghashqy kólemdi enbegin ayaqtaydy. Artynan onyng baspaqúqyn kino kompaniyagha 100 myng dollargha satyp, shala bayyp qalady.
Solay bastalghan Qytaydyng kitap naryghy býginde әlemdik tizimde kósh basynda túr. 2006-jyly 27 jastaghy qarapayym keden qyzmetkeri Shy familaly azamat "Ming handyghynyng shetin oqighalary" tarihiy-derekti romanyn jariyalaydy. Jyl sonynda kitap tirajy 10 million danagha jetip, milliader bop shygha keledi. Qytaydyng mәdeniyet salasyn naryqqa kóshirgen bar bolghany 20 jylda qalamgerding de, halyqtyng ta túrmys dengeyining jana satygha kóterilgenin osydan-aq kóruge bolady. Ol az deseniz Múqaghaly Maqataevting qytay tilinde jaryq kórgen ólender jinaghy naryqtan týspey, baghasy býl kýnde 1000 yuange(70 myng tengege) juyqtaghan. Qytaydyng Gansu ólkesindegi Aqsay qazaq avtonomiyaly audanynyng әdebiyet qazaq qalamgerlerine beriletin әdebiyet syilyghynyng syiaqysy 1 million yuan (70 million tenge) eken. Ony bir jyly aqyn Erlan Núrdyqan iyelendi. Al Erlannyng qarashanyraqtaghy qalamdastarynyng ne kýide jýrgeni aitpasa da týsinikti.
Qytaydyng әigili "Globali" basylymynyng búrynghy bas redaktory Hu myrza әleumettik jelide jariyalap otyratyn kýndelikti sayasy saraptamalyry ýshin jylyna 20 million yuan(1.4 milliard tenge) tabys tabady eken. Múnday aqshany bizdegi sayasy sarapshy, aqyn-jazushy emes, shou biznes ókilderi men әzilkesh kinogerler de taba almasy anyq. Mine búl deni sau, qúrylymynda aqauy joq, sauatty qoghamnyng kórinisi.
Sekseninshi jyldardyng ortasynda Qytay simfoniyalyq orkestirining konsertine 27 adam ghana kelgen eken. Ekonomikasy ensesin kótergen qytay halqy býginde Europalyq klassik muzikasynyng basty tútynushysyna ainalyp otyr. Qytay múnday dengeyge qalay jetti? Mәdeniyet ministrliginsiz jahandyq mәdeny derjavagha ainalghan Amerikanyn, tarihy dәstýrin berik ústanatyn Europa elderinin, Aziyalyq әriptesteri Japoniya men Koreyanyng mәdeny industriyany el ekonomikasynyng basty tiregine ainaldyrudaghy tabysty joldaryn zerdelep, ýirenip, janasha týletip jetti.
Al bizding jaghdayymyz neshik?. Qalamaqygha jarymay otyrghan qalamgerlerding jaghdayyna arylap ýnilsek, mәselening sheti qyltiyady. Oy enbegimen ainalysatyndardyng naryqtyq qúny tarazylanbaghan 30 jylda kitap oqymaytyn, әdebi, kórkemdik týisikten júrday jana buyn ósip, jetildi. Bir-eki jyl búryn tanymal aqyn Ertay Ashyqbaev aghamyzdyng mektep oqulyghyna engen, vertualdy qoghamda erke ósken tentek balanyng qiqarlyghy monolog formasynda berilgen ólenine sol әdeby týisikten júrday jas ata-analar shaghym týsirip, mektep oqulyghynan aldyryp tastady. Múqaghalidy qorlaghan taghy bir poeziyanyng iyisi múrnyna barmaytyn bloger sotta jauap berip jatyr. Oghan "Qazaqtyng sózining 70 payyzy arabtiki, 30 payyzy orystiki" degen dindardyng shuly súhbatyn qosynyz. Múnyng bәri shiyrek ghasyrdan astam әdebiyetke sәl qaraghandyqtyn, elding mәdeniyet salasyn naryqpen retteuding ornyna, kenesten qalghan әkimshildik-әmirshildik jýiemen basqarudyng jemisi.
Búlay jalghasa berse, naryqtyq talaptar qatang oryndalmasa mәdeniyetimiz de, túrmysymyz da onalmaydy. Ruhany sala qúldyrap, әdebiyetting orynyn diny fanatizm basady. El ishi alatayday býlinip, bolashaghymyz búlynghyrlanady.
Esbol Ýsenúly
Abai.kz