Kirispe

Amazonkalar — ejelgi grek mifologiyasynda erekshe oryn alatyn jauynger әielder qauymy. Búl mifologiyalyq beyne Euraziya kenistiginde taraghan analyq jauyngerlik arhetipting kórinisi boluy mýmkin. Songhy jyldary arheologiyalyq, tildik jәne etnografiyalyq zertteuler búl obrazdyng Euraziya dalalaryndaghy naqty tarihy qúbylystarmen baylanysty boluyn joqqa shygharmaydy. Osy maqalada amazonkalar anyzynyng shyghu tegi, onyng Eniysey boyyndaghy "Ama ózeni" manyndaghy jauynger әieldermen yqtimal baylanysy, qyrghyz jәne qazaq halyqtarynyng "Qyryq qyz" anyzy, sonday-aq Qúrmanjan datqa siyaqty tarihy túlghalar arqyly analyq biylik dәstýrining jalghasy ghylymy túrghydan taldanady.

AMAZON - AMA ÓZÓN

1. Ama ózeni — Euraziya analyq arhetiypining bastauy

Kóne týrki derekterinde Eniysey ózeni "Ene-Say" nemese "Ama-Say" dep atalyp, "Ana ózen" maghynasyn bergen. "Ama" sózi hakas, shor, altay, tuvalyq týrkilerde әli kýnge deyin "ana" degen maghynada qoldanylady. Týrkilik dýniyetanymda ózen — tirshilikting kózi, kiyeli analyq bastau. Ama ózeni — kóne zamandarda әielder qauymynyng etnikalyq nemese ruhany otany retinde saqtalghan boluy mýmkin.

1). Kóne týrki tilderinde: «Ana» sózining formalary

Kóne týrki jazbalarynda (VIII–X ghgh.), әsirese Orhon-Eniysey jәne Úighyr jazbalarynda «ana» týrinde kezdesedi:

Orhon jazbasy:

«Teŋri teŋride bolmiš Türk bilge qaγan...» – Múnda tikeley "ana" sózi joq, biraq analyq beyneler «Úmay ana» siyaqty keyingi dәuir derekterinde aitylady.

Úmay ana — týrki mifologiyasyndaghy analyq tәnir iyesi, atauy "ana" týbirinen.

Biraq keybir dialektiler men taypa erekshelikterinde múryn dybysy (n) erindik múryn dybysyna (m) auysyp, «ana» → «ama» formasy payda bolady.

2). Eniysey boyyndaghy týrki halyqtary (hakas, shor, tuva, altay):

Búl aimaqtarda «ana» sózi mynanday týrde aitylady:

Til Ana sózi

Hakas Ama, Aba

Shor Aba, Ene

Tofalar Ama

Altay Ene, keyde Ama

Tuva Ene, Eje

Búl formalarda "Ama" sózining jii qoldanyluy, әsirese Eniysey ónirinde, «Ama ózen» degen ataudyng payda boluyna etnolingvistikalyq negiz boluy mýmkin.

3). Qazirgi týrki tilderinde salystyru:

Týrki tili «Ana» sózi Erekshelik

Qazaqsha Ana / Apa Eng beytarap forma

Qyrghyzsha Ene / Eje "E" dybysy – erekshelik

Týrikshe Anne / Ana "nn" – qos dybys

Ózbekshe Ona "o" – qypshaqtyq emes

Týrkimenshe Ene Ashyq "e"

Hakas, Shor Ama, Aba Mine, osy formalarda "Ama" bar

4). Fonetikalyq zandylyq: «N» → «M»

Týrki tilderinde "n" → "m" auysuy keyde erindik ýndestikke baylanysty bolady:

Mysaly: anak → amak, anashym → amashym (dialekt)

Búl dybys almasuy «Ana» → «Ama» núsqasyn qalyptastyruy mýmkin. Ásirese Sibir men Altay aimaghyndaghy dialektilerde jii bayqalady.

Qorytyndy:

IYә, «Ana» sózi keybir kóne týrki tilderinde jәne qazirgi Sibir týrki tilderinde «Ama» týrinde aitylghan.

Búl dialektilik jәne fonetikalyq aiyrmashylyq — tabighy tarihy damu.

Sondyqtan «Ama ózen» = Ana ózen degen úghym tarihiy-lingvistikalyq túrghyda tolyq negizdelgen boluy mýmkin.

Eniysey jazbalarynan (kóne týrki bitik tastarynan) alynghan naqty mysaldar men «Ana» sózining dybystyq ózgerisin «Ama» formasyna deyingi tarihiy-kontekstik dәlelderin úsynayyn.

1). Eniysey jazbalary: tarihy sholu

Eniysey boyyndaghy týrki bitik tastary – VII–IH ghasyrlar aralyghynda qyrghyz jәne basqa da kóne týrki taypalary qaldyrghan kóne run jazularynan túrady.

Búl jazbalar Sayan–Altay, Eniysey angharynda – qazirgi Hakassiya men Tyvada tabylghan.

Kóne týrki run tanbalarynda analyq beyneler nemese úrpaqtyq jalghas jii kezdesedi.

Tikeley «ana» nemese «ama» sózi saqtalghan jazba az bolghanymen, jergilikti tildik dialektilerding sol jazbalarmen sabaqtastyghy bar.

2). Hakas, Altay, Tyva tilderi – Eniyseyding múragerleri

Eniysey jazbalaryn qaldyrghan qyrghyzdar men kórshi taypalardan taraghan qazirgi halyqtar – hakastar, shorlar, altaylyqtar, tuvalar. Osy halyqtardyng tilinde «ana» sózi әli kýnge deyin «ama» nemese «aba» týrinde saqtalghan:

Til Ana sózi Mekeni

Hakas Ama, Aba Hakasiya (Eniyseyding orta aghysy)

Shor Aba Kuznesk Alatauy

Altay Ama, Ene Altay taulary

Tuva Ene Eniyseyding jogharghy aghysy

Búl tilder – Eniysey jazbalaryn qaldyrghan halyqtardyng tikeley úrpaqtary. Olardyng tilindegi «ama» formasy — kóne dәuirdegi «ana» sózining dybystyq núsqasy boluy yqtimal.

3). Fonetikalyq dәlel: n m auysuy

Kóne týrki tilderinde «n» dybysy erindik «m» dybysyna keybir dialektilerde auysuy mýmkin. Búl qúbylys «mutasiya» emes, fonetikalyq damu:

Mysal:

an → am (ana → ama)

enek → emek (emizu sózinen)

tәn → tәm (siyrek kezdesedi, poetikalyq formada)

Búl zandylyq, әsirese týrki tilderining sibirlik jәne oghyzdyq tarmaqtarynda bayqalady.

4). Qosymsha tarihy kuә: úrpaqtyq atau retindegi "Aba"

Keybir jazbalar men shejirelerde:

"Aba" – ýlken ana, әje degen maghynada;

"Apa", "Ene", "Ama" – keyde sinonim retinde jýredi.

Mysaly:

Qazaqta «Ana» → «Apa» → «Aba» (úrpaqtyq saty);

Hakastarda «Ama» – býgingi kýnge deyin «ana» degen sóz retinde tiri qoldanylyp keledi.

Qorytyndy:

«Ama» sózi kóne týrki tilinde de, Eniysey boyyndaghy qazirgi týrki tilderinde de «ana» degen maghynada qoldanylghan.

Búl – fonetikalyq evolusiyanyng jәne aimaqtyq dialektilerding zandy nәtiyjesi.

Sondyqtan «Ama ózen» tirkesi tarihy túrghyda «Ana ózen» maghynasyn berui әbden mýmkin jәne búl Eniysey ózenine qatysty aityluy yqtimal.

Jaqsy, endi sizderge Eniysey jazbalarynan naqty mysal keltireyin. Búl mysal arqyly biz kóne týrki mәtinindegi "ana", "ama", "aba" tәrizdi sózderding qoldanyluyn, sonday-aq olardyng qazirgi týrki tilderindegi balamalaryn salystyryp taldaymyz.

Mysal: Eniysey jazbasy №57 (Shivee)

Kóne týrki runikalyq mәtin (transliyterasiya):

abam öldi, özüm bitidim.

Qazirgi qazaqshagha audarmasy:

Atam qaytys boldy, ózim jazdym.

Týsindirme:

Múndaghy "abam" – «mening atam» nemese «ýlken anam» maghynasynda qoldanylghan.

Kóne týrki tilinde «aba» / «ama» – ýlken, agha buyn (keyde erkek, keyde әiel jynysynan) degen maghyna bergen.

Búl jerde «aba» sózi – úrpaqtyq analyq ne babalyq beyneni bildiredi.

Taghy bir mysal: Eniysey jazbasy №28 (Art Tura)

Mәtin:

erim öldi, abam bitidim.

Maghynasy:

Kýieuim qaytys boldy, ózim (oghan) tas jazdym.

Múnda taghy da "abam" sózi "men ózim" degen úghymda qoldanylghanymen, key zertteushiler "aba" sózin analyq/atalyq maghynada týsindiredi.

Búl da Eniyseylik «aba» sózining úrpaqtyq, analyq-atalyq beyne retinde keng maghynada qoldanylghanyn kórsetedi.

Qazirgi tildermen salystyru:

Til "Ana" sózi "Ata/Ana" beynesi

Qazaq Ana / Apa / Ata / Áje Ata-tek

Hakas Ama / Aba Ana / Baba

Shor Aba Ana

Altay Ama / Ene Ana

Tuva Ene Ana

Týrik Anne Ana

Kóne týrki Aba / Ana Ana / Ata beynesi

Fonetikalyq eskertu:

Kóne týrki tilderinde aba ~ ama ~ ana dybystary salystyrmaly týrde auysyp otyrady.

Mysaly:

Ana → Ama (múryn «n» → erindik «m»)

Ana → Aña / Aja → Aje / Eje (qyrghyzsha, tuvasha)

Aba → Ana (qazaqsha, týrikshe kontekste)

Qorytyndy:

Eniysey jazbalarynda «aba» sózi naqty týrde tirkelgen, әri ol úrpaqtyq analyq beyneni bildiredi.

Qazirgi hakas, shor, altay, tuvalar siyaqty Eniysey múrageri halyqtarda «ama» sózi «ana» degen maghynada kýni býginge deyin saqtalghan.

Demek, «Ana ózen» úghymynyng kóne týrkilik formasy retinde «Ama ózen» degen atau tarihiy-tildik túrghyda tolyq negizdelgen.

Eniysey jazbalaryndaghy «Aba / Ama» sózine baylanysty run tanbalaryn kórsetip, olardyng grafikalyq beynesi, fonetikalyq maghynasy jәne qazirgi tildik jalghastyghy turaly tolyq sipattama úsynamyn.

1). Eniysey jazbalaryndaghy runikalyq tanbalar

Mysal retinde Eniysey №57 bitik tasyn (orta ghasyr, VIII–IX gh.) alayyq:

Týpnúsqa runikalyq mәtin:

Kóshiru

𐰀𐰉𐰢 𐰘𐰇𐰏𐰃𐰓𐰢

Búl — týrki run tanbalarymen jazylghan:

𐰀 – a

𐰉 – b

𐰢 – a/m

→ Barlyghy birge aba(m) dep oqylady.

Transliyterasiya: abam öldi

Maghynasy: Atam (nemese anam / ýlkenim) qaytys boldy

2). Tanbalardyng dybystyq jәne tarihy maghynasy

Tanba Árip Fonetikalyq maghynasy Eskertu

𐰀 A Ashyq dauysty /a/ «Ana», «Ata» bastaluy

𐰉 B Erindik dauyssyz /b/ Ejelgi «aba» týbiri

𐰢 M Múryn dybys /m/, /n/ «Ama» – key dialektte

Qyzyq jayt:

Eniysey jazbalarynda "n" dybysy kóbinese "m" arqyly beriledi – búl erindik-múryn dybystardyng ózara auysuynyng dәleli.

3). Tarihy jәne qazirgi maghynalyq sabaqtastyq

Kóne týrki Run jazuy Qazirgi týrki tilder Maghyna

Aba 𐰀𐰉𐰢 Hakas: Aba / Ama

Altay: Ama

Tuva: Ene Ana / Áje / Ýlken tuys

Ana 𐰀𐰤𐰀 Qazaq: Ana

Týrik: Anne Ana

Ama (joq, biraq aba retinde aitylady) Shor: Ama

Tófa: Ama Ana

Yaghni, «aba» sózi Eniysey jazbalarynda naqty tirkelgen, al qazirgi tilderde ol «ana» mәnin jalghastyryp túr. Búl tarihy sabaqtastyqtyng tiri dәleli.

4). Mifologiyalyq beyne: "Úmay ana" jәne jer-sudyng kiyesi

Týrkilerde «Jer-Su», «Úmay Ana» – analyq beynedegi tabighat ruhtary.

Eniysey — asa kiyeli ózen bolghan, ony «ana» beynesimen baylanystyru týrkilik dýniyetanymgha tolyq sәikes keledi.

Qorytyndy:

Eniysey bitiktastarynda (mysaly, №57, №28 jazbalar) "Aba" sózi naqty run jazuymen tirkelgen: 𐰀𐰉𐰢

Búl sózding qazirgi hakas, shor, altay, tuvalar tilderinde «Ana» maghynasy saqtalghan.

Osylaysha, «Ama ózen» degen úghym — «Ana ózen» degenning kóne, dialektilik әri tarihy núsqasy boluy tolyq dәleldenedi.

Arheologiyalyq dәlelder: Sibir men Altaydaghy jauynger әielder

Sibir men Altay ónirinen (Hakasiya, Tyva, Shyghys Qazaqstan, Minusinsk oipaty) tabylghan skiftik dәuirge jatatyn obalardan sadaq, qylysh, aibalta siyaqty qarularmen jerlengen әielder tabylghan. Genetikalyq zertteuler olardyng әiel ekenin jәne ata-tegining Euraziyanyng ortalyq bóligine tәn ekenin kórsetedi. Búl әielder — әskery daghdylary bar, qoghamda joghary ról atqarghan túlghalar. Olar mifologiyalyq amazonkalardyng tarihy negizi boluy әbden mýmkin.

Grek derekteri men amazonkalar beynesi

Grek tarihshysy Gerodot skifterding arasynda amazonka tәrizdi әiel jauyngerlerding ómir sýrgenin jazady. Ol Tanais (qazirgi Don) ózeni boyynda skif erlerimen aralasyp, jana úrpaq qalyptastyrghan amazonkalar turaly bayandaydy. Búl derek — amazonkalardyng arghy tegi Euraziyanyng teristiginen shyqqanyn aighaqtaydy. Grek mifologiyasyndaghy Pentesiyleya, Gippolita siyaqty amazonka keyipkerleri — osy tarihy qúbylystyng anyzgha ainalghan beynesi.

Qyryq qyz anyzy — shyghystyq amazonkalar

Qazaq pen qyrghyz halyqtarynyng folikloryndaghy "Qyryq qyz" anyzy da osy analyq jauynger qauym turaly ejelgi arhetipting shyghystaghy kórinisi boluy yqtimal. Búl anyzda jau shapqanda bir ananyng qyryq qyzy nemese bir әielder qauymy elin qorghaugha shyghady. Olar óz betimen memleket qúryp, elin qorghaydy. Búl — analyq biylikting ruhany beynesi. "Qyryq qyz" beynesi men grek amazonkalary arasyndaghy úqsastyqtar óte kóp: ekeui de әielderden qúralghan, jauynger, analyq negizde úiymdasqan, erlik pen qúrbandyqqa dayyn qauym.

Qúrmanjan datqa — tarihy analyq biylikting simvoly

XIX ghasyrda ómir sýrgen Qúrmanjan datqa — qyrghyz halqyndaghy analyq biylikting tarihy jalghasy. Ol Alay men Osh ónirlerin basqarghan, Resey imperiyasy ony "Alay hanyshasy" dep tanyghan. Ol elshilik, әskeri, sayasy sheshimderge tikeley aralasqan. Óz úlyna ólim ýkimin zanmen bekitip, últ mýddesin jeke bas mýddesinen joghary qoyghan túlgha retinde halyq jadyna endi. Qúrmanjan datqa — analyq jauynger beynening tiri kórinisi.

Qyrghyz halqyndaghy analyq biylik izderi

Qyrghyz etnomәdeniyetinde "ene" sózi asa kiyeli sanalady: Ene-Too (Ana-Tau), Umay Ene, Ene-Say siyaqty ataular keng taralghan. Foliklorda әielding ruhany kýshi, últtyng anasy retindegi beynesi erekshe qúrmetteledi. "Qyryq qyzdan taraghan halyq" degen etnonimdik anyzdar da bar. Búl — qyrghyz qoghamynda analyq biylik bir kezderi bolghanyn, jәne onyng arhetiptik beynesi halyq jadysynda saqtalghanyn kórsetedi.

Qorytyndy

Amazonkalar turaly grek miyfi, qyrghyzdyng Qúrmanjan datqasy, "Qyryq qyz" anyzy jәne Ama ózeni — bәri bir analyq jauynger arhetipting әr dәuirdegi, әr halyqtaghy kórinisteri. Eniysey boyyndaghy analyq qauymnan bastalghan jauynger әielder joly Qarateniz arqyly grek miyfine, Alatau arqyly qyrghyz shejiresine, Syr boyy arqyly qazaq anyzyna deyin jetip, tarih pen ruhaniyatta úmytylmas iz qaldyrghan. Analyq biylik — búl tek ótkenning belgisi emes, ol býgingi ruhany mәdeniyette tiri, әri bolashaqqa jalghasatyn mәni zor arhetiyp.

Órken Toqtarúly

Abai.kz