اما وزەنىنەن قاراتەڭىزگە دەيىنگى انالىق جاۋىنگەرلەردىڭ ءىزى
كىرىسپە
امازونكالار — ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىندا ەرەكشە ورىن الاتىن جاۋىنگەر ايەلدەر قاۋىمى. بۇل ميفولوگيالىق بەينە ەۋرازيا كەڭىستىگىندە تاراعان انالىق جاۋىنگەرلىك ارحەتيپتىڭ كورىنىسى بولۋى مۇمكىن. سوڭعى جىلدارى ارحەولوگيالىق، تىلدىك جانە ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر بۇل وبرازدىڭ ەۋرازيا دالالارىنداعى ناقتى تاريحي قۇبىلىستارمەن بايلانىستى بولۋىن جوققا شىعارمايدى. وسى ماقالادا امازونكالار اڭىزىنىڭ شىعۋ تەگى، ونىڭ ەنيسەي بويىنداعى "اما وزەنى" ماڭىنداعى جاۋىنگەر ايەلدەرمەن ىقتيمال بايلانىسى، قىرعىز جانە قازاق حالىقتارىنىڭ "قىرىق قىز" اڭىزى، سونداي-اق قۇرمانجان داتقا سياقتى تاريحي تۇلعالار ارقىلى انالىق بيلىك ءداستۇرىنىڭ جالعاسى عىلىمي تۇرعىدان تالدانادى.
امازون - اما ءوزون
- اما وزەنى — ەۋرازيا انالىق ارحەتيپىنىڭ باستاۋى
كونە تۇركى دەرەكتەرىندە ەنيسەي وزەنى "ەنە-ساي" نەمەسە "اما-ساي" دەپ اتالىپ، "انا وزەن" ماعىناسىن بەرگەن. "اما" ءسوزى حاكاس، شور، التاي، تۋۆالىق تۇركىلەردە ءالى كۇنگە دەيىن "انا" دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. تۇركىلىك دۇنيەتانىمدا وزەن — تىرشىلىكتىڭ كوزى، كيەلى انالىق باستاۋ. اما وزەنى — كونە زامانداردا ايەلدەر قاۋىمىنىڭ ەتنيكالىق نەمەسە رۋحاني وتانى رەتىندە ساقتالعان بولۋى مۇمكىن.
1). كونە تۇركى تىلدەرىندە: «انا» ءسوزىنىڭ فورمالارى
كونە تۇركى جازبالارىندا (VIII–X عع.), اسىرەسە ورحون-ەنيسەي جانە ۇيعىر جازبالارىندا «ana» تۇرىندە كەزدەسەدى:
ورحون جازباسى:
«Teŋri teŋride bolmiš Türk bilge qaγan...» – مۇندا تىكەلەي "انا" ءسوزى جوق، بىراق انالىق بەينەلەر «ۇماي انا» سياقتى كەيىنگى ءداۋىر دەرەكتەرىندە ايتىلادى.
ۇماي انا — تۇركى ميفولوگياسىنداعى انالىق ءتاڭىر يەسى، اتاۋى "انا" تۇبىرىنەن.
بىراق كەيبىر ديالەكتىلەر مەن تايپا ەرەكشەلىكتەرىندە مۇرىن دىبىسى (ن) ەرىندىك مۇرىن دىبىسىنا (م) اۋىسىپ، «انا» → «اما» فورماسى پايدا بولادى.
2). ەنيسەي بويىنداعى تۇركى حالىقتارى (حاكاس، شور، تۋۆا، التاي):
بۇل ايماقتاردا «انا» ءسوزى مىنانداي تۇردە ايتىلادى:
ءتىل انا ءسوزى
حاكاس اما، ابا
شور ابا، ەنە
توفالار اما
التاي ەنە، كەيدە اما
تۋۆا ەنە، ەجە
بۇل فورمالاردا "اما" ءسوزىنىڭ ءجيى قولدانىلۋى، اسىرەسە ەنيسەي وڭىرىندە، «اما وزەن» دەگەن اتاۋدىڭ پايدا بولۋىنا ەتنولينگۆيستيكالىق نەگىز بولۋى مۇمكىن.
3). قازىرگى تۇركى تىلدەرىندە سالىستىرۋ:
تۇركى ءتىلى «انا» ءسوزى ەرەكشەلىك
قازاقشا انا / اپا ەڭ بەيتاراپ فورما
قىرعىزشا ەنە / ەجە "ە" دىبىسى – ەرەكشەلىك
تۇرىكشە Anne / Ana "nn" – قوس دىبىس
وزبەكشە Ona "o" – قىپشاقتىق ەمەس
تۇركىمەنشە Ene اشىق "e"
حاكاس، شور اما، ابا مىنە، وسى فورمالاردا "اما" بار
4). فونەتيكالىق زاڭدىلىق: «ن» → «م»
تۇركى تىلدەرىندە "ن" → "م" اۋىسۋى كەيدە ەرىندىك ۇندەستىككە بايلانىستى بولادى:
مىسالى: اناك → اماك، اناشىم → اماشىم (ديالەكت)
بۇل دىبىس الماسۋى «انا» → «اما» نۇسقاسىن قالىپتاستىرۋى مۇمكىن. اسىرەسە ءسىبىر مەن التاي ايماعىنداعى ديالەكتىلەردە ءجيى بايقالادى.
قورىتىندى:
ءيا، «انا» ءسوزى كەيبىر كونە تۇركى تىلدەرىندە جانە قازىرگى ءسىبىر تۇركى تىلدەرىندە «اما» تۇرىندە ايتىلعان.
بۇل ديالەكتىلىك جانە فونەتيكالىق ايىرماشىلىق — تابيعي تاريحي دامۋ.
سوندىقتان «اما وزەن» = انا وزەن دەگەن ۇعىم تاريحي-لينگۆيستيكالىق تۇرعىدا تولىق نەگىزدەلگەن بولۋى مۇمكىن.
ەنيسەي جازبالارىنان (كونە تۇركى بىتىك تاستارىنان) الىنعان ناقتى مىسالدار مەن «انا» ءسوزىنىڭ دىبىستىق وزگەرىسىن «اما» فورماسىنا دەيىنگى تاريحي-كونتەكستىك دالەلدەرىن ۇسىنايىن.
1). ەنيسەي جازبالارى: تاريحي شولۋ
ەنيسەي بويىنداعى تۇركى بىتىك تاستارى – ءVىى–ىح عاسىرلار ارالىعىندا قىرعىز جانە باسقا دا كونە تۇركى تايپالارى قالدىرعان كونە رۋن جازۋلارىنان تۇرادى.
بۇل جازبالار سايان–التاي، ەنيسەي اڭعارىندا – قازىرگى حاكاسسيا مەن تىۆادا تابىلعان.
كونە تۇركى رۋن تاڭبالارىندا انالىق بەينەلەر نەمەسە ۇرپاقتىق جالعاس ءجيى كەزدەسەدى.
تىكەلەي «انا» نەمەسە «اما» ءسوزى ساقتالعان جازبا از بولعانىمەن، جەرگىلىكتى تىلدىك ديالەكتىلەردىڭ سول جازبالارمەن ساباقتاستىعى بار.
2). حاكاس، التاي، تىۆا تىلدەرى – ەنيسەيدىڭ مۇراگەرلەرى
ەنيسەي جازبالارىن قالدىرعان قىرعىزدار مەن كورشى تايپالاردان تاراعان قازىرگى حالىقتار – حاكاستار، شورلار، التايلىقتار، تۋۆالار. وسى حالىقتاردىڭ تىلىندە «انا» ءسوزى ءالى كۇنگە دەيىن «اما» نەمەسە «ابا» تۇرىندە ساقتالعان:
ءتىل انا ءسوزى مەكەنى
حاكاس اما، ابا حاكاسيا (ەنيسەيدىڭ ورتا اعىسى)
شور ابا كۋزنەتسك الاتاۋى
التاي اما، ەنە التاي تاۋلارى
تۋۆا ەنە ەنيسەيدىڭ جوعارعى اعىسى
بۇل تىلدەر – ەنيسەي جازبالارىن قالدىرعان حالىقتاردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى. ولاردىڭ تىلىندەگى «اما» فورماسى — كونە داۋىردەگى «انا» ءسوزىنىڭ دىبىستىق نۇسقاسى بولۋى ىقتيمال.
3). فونەتيكالىق دالەل: ن م اۋىسۋى
كونە تۇركى تىلدەرىندە «ن» دىبىسى ەرىندىك «م» دىبىسىنا كەيبىر ديالەكتىلەردە اۋىسۋى مۇمكىن. بۇل قۇبىلىس «مۋتاتسيا» ەمەس، فونەتيكالىق دامۋ:
مىسال:
ان → ام (انا → اما)
ەنەك → ەمەك (ەمىزۋ سوزىنەن)
ءتان → ءتام (سيرەك كەزدەسەدى، پوەتيكالىق فورمادا)
بۇل زاڭدىلىق، اسىرەسە تۇركى تىلدەرىنىڭ سىبىرلىك جانە وعىزدىق تارماقتارىندا بايقالادى.
4). قوسىمشا تاريحي كۋا: ۇرپاقتىق اتاۋ رەتىندەگى "ابا"
كەيبىر جازبالار مەن شەجىرەلەردە:
"ابا" – ۇلكەن انا، اجە دەگەن ماعىنادا;
"اپا", "ەنە", "اما" – كەيدە سينونيم رەتىندە جۇرەدى.
مىسالى:
قازاقتا «انا» → «اپا» → «ابا» (ۇرپاقتىق ساتى);
حاكاستاردا «اما» – بۇگىنگى كۇنگە دەيىن «انا» دەگەن ءسوز رەتىندە ءتىرى قولدانىلىپ كەلەدى.
قورىتىندى:
«اما» ءسوزى كونە تۇركى تىلىندە دە، ەنيسەي بويىنداعى قازىرگى تۇركى تىلدەرىندە دە «انا» دەگەن ماعىنادا قولدانىلعان.
بۇل – فونەتيكالىق ەۆوليۋتسيانىڭ جانە ايماقتىق ديالەكتىلەردىڭ زاڭدى ناتيجەسى.
سوندىقتان «اما وزەن» تىركەسى تاريحي تۇرعىدا «انا وزەن» ماعىناسىن بەرۋى ابدەن مۇمكىن جانە بۇل ەنيسەي وزەنىنە قاتىستى ايتىلۋى ىقتيمال.
جاقسى، ەندى سىزدەرگە ەنيسەي جازبالارىنان ناقتى مىسال كەلتىرەيىن. بۇل مىسال ارقىلى ءبىز كونە تۇركى ماتىنىندەگى "انا", "اما", "ابا" ءتارىزدى سوزدەردىڭ قولدانىلۋىن، سونداي-اق ولاردىڭ قازىرگى تۇركى تىلدەرىندەگى بالامالارىن سالىستىرىپ تالدايمىز.
مىسال: ەنيسەي جازباسى №57 (شيۆەە)
كونە تۇركى رۋنيكالىق ءماتىن (ترانسليتەراتسيا):
abam öldi, özüm bitidim.
قازىرگى قازاقشاعا اۋدارماسى:
اتام قايتىس بولدى، ءوزىم جازدىم.
تۇسىندىرمە:
مۇنداعى "abam" – «مەنىڭ اتام» نەمەسە «ۇلكەن انام» ماعىناسىندا قولدانىلعان.
كونە تۇركى تىلىندە «aba» / «ama» – ۇلكەن، اعا بۋىن (كەيدە ەركەك، كەيدە ايەل جىنىسىنان) دەگەن ماعىنا بەرگەن.
بۇل جەردە «aba» ءسوزى – ۇرپاقتىق انالىق نە بابالىق بەينەنى بىلدىرەدى.
تاعى ءبىر مىسال: ەنيسەي جازباسى №28 (ارت تۋرا)
ءماتىن:
erim öldi, abam bitidim.
ماعىناسى:
كۇيەۋىم قايتىس بولدى، ءوزىم (وعان) تاس جازدىم.
مۇندا تاعى دا "abam" ءسوزى "مەن ءوزىم" دەگەن ۇعىمدا قولدانىلعانىمەن، كەي زەرتتەۋشىلەر "aba" ءسوزىن انالىق/اتالىق ماعىنادا تۇسىندىرەدى.
بۇل دا ەنيسەيلىك «aba» ءسوزىنىڭ ۇرپاقتىق، انالىق-اتالىق بەينە رەتىندە كەڭ ماعىنادا قولدانىلعانىن كورسەتەدى.
قازىرگى تىلدەرمەن سالىستىرۋ:
ءتىل "انا" ءسوزى "اتا/انا" بەينەسى
قازاق انا / اپا / اتا / اجە اتا-تەك
حاكاس اما / ابا انا / بابا
شور ابا انا
التاي اما / ەنە انا
تۋۆا ەنە انا
تۇرىك Anne انا
كونە تۇركى Aba / Ana انا / اتا بەينەسى
فونەتيكالىق ەسكەرتۋ:
كونە تۇركى تىلدەرىندە aba ~ ama ~ ana دىبىستارى سالىستىرمالى تۇردە اۋىسىپ وتىرادى.
مىسالى:
Ana → Ama (مۇرىن «ن» → ەرىندىك «م»)
Ana → Aña / Aja → Aje / Eje (قىرعىزشا، تۋۆاشا)
Aba → Ana (قازاقشا، تۇرىكشە كونتەكستە)
قورىتىندى:
ەنيسەي جازبالارىندا «aba» ءسوزى ناقتى تۇردە تىركەلگەن، ءارى ول ۇرپاقتىق انالىق بەينەنى بىلدىرەدى.
قازىرگى حاكاس، شور، التاي، تۋۆالار سياقتى ەنيسەي مۇراگەرى حالىقتاردا «اما» ءسوزى «انا» دەگەن ماعىنادا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.
دەمەك، «انا وزەن» ۇعىمىنىڭ كونە تۇركىلىك فورماسى رەتىندە «اما وزەن» دەگەن اتاۋ تاريحي-تىلدىك تۇرعىدا تولىق نەگىزدەلگەن.
ەنيسەي جازبالارىنداعى «ابا / اما» سوزىنە بايلانىستى رۋن تاڭبالارىن كورسەتىپ، ولاردىڭ گرافيكالىق بەينەسى، فونەتيكالىق ماعىناسى جانە قازىرگى تىلدىك جالعاستىعى تۋرالى تولىق سيپاتتاما ۇسىنامىن.
1). ەنيسەي جازبالارىنداعى رۋنيكالىق تاڭبالار
مىسال رەتىندە ەنيسەي №57 بىتىك تاسىن (ورتا عاسىر، VIII–IX ع.) الايىق:
تۇپنۇسقا رۋنيكالىق ءماتىن:
كوشىرۋ
𐰀𐰉𐰢 𐰘𐰇𐰏𐰃𐰓𐰢
بۇل — تۇركى رۋن تاڭبالارىمەن جازىلعان:
𐰀 – a
𐰉 – b
𐰢 – a/m
→ بارلىعى بىرگە aba(m) دەپ وقىلادى.
ترانسليتەراتسيا: abam öldi
ماعىناسى: اتام (نەمەسە انام / ۇلكەنىم) قايتىس بولدى
2). تاڭبالاردىڭ دىبىستىق جانە تاريحي ماعىناسى
تاڭبا ءارىپ فونەتيكالىق ماعىناسى ەسكەرتۋ
𐰀 A اشىق داۋىستى /ا/ «انا»، «اتا» باستالۋى
𐰉 B ەرىندىك داۋىسسىز /ب/ ەجەلگى «ابا» ءتۇبىرى
𐰢 M مۇرىن دىبىس /م/, /ن/ «اما» – كەي ديالەكتتە
قىزىق جايت:
ەنيسەي جازبالارىندا "ن" دىبىسى كوبىنەسە "م" ارقىلى بەرىلەدى – بۇل ەرىندىك-مۇرىن دىبىستاردىڭ ءوزارا اۋىسۋىنىڭ دالەلى.
3). تاريحي جانە قازىرگى ماعىنالىق ساباقتاستىق
كونە تۇركى رۋن جازۋى قازىرگى تۇركى تىلدەر ماعىنا
Aba 𐰀𐰉𐰢 حاكاس: ابا / اما
التاي: اما
تۋۆا: ەنە انا / اجە / ۇلكەن تۋىس
Ana 𐰀𐰤𐰀 قازاق: انا
تۇرىك: Anne انا
Ama (جوق، بىراق aba رەتىندە ايتىلادى) شور: اما
تو́فا: اما انا
ياعني، «ابا» ءسوزى ەنيسەي جازبالارىندا ناقتى تىركەلگەن، ال قازىرگى تىلدەردە ول «انا» ءمانىن جالعاستىرىپ تۇر. بۇل تاريحي ساباقتاستىقتىڭ ءتىرى دالەلى.
4). ميفولوگيالىق بەينە: "ۇماي انا" جانە جەر-سۋدىڭ كيەسى
تۇركىلەردە «جەر-سۋ»، «ۇماي انا» – انالىق بەينەدەگى تابيعات رۋحتارى.
ەنيسەي — اسا كيەلى وزەن بولعان، ونى «انا» بەينەسىمەن بايلانىستىرۋ تۇركىلىك دۇنيەتانىمعا تولىق سايكەس كەلەدى.
قورىتىندى:
ەنيسەي بىتىكتاستارىندا (مىسالى، №57, №28 جازبالار) "ابا" ءسوزى ناقتى رۋن جازۋىمەن تىركەلگەن: 𐰀𐰉𐰢
بۇل ءسوزدىڭ قازىرگى حاكاس، شور، التاي، تۋۆالار تىلدەرىندە «انا» ماعىناسى ساقتالعان.
وسىلايشا، «اما وزەن» دەگەن ۇعىم — «انا وزەن» دەگەننىڭ كونە، ديالەكتىلىك ءارى تاريحي نۇسقاسى بولۋى تولىق دالەلدەنەدى.
ارحەولوگيالىق دالەلدەر: ءسىبىر مەن التايداعى جاۋىنگەر ايەلدەر
ءسىبىر مەن التاي وڭىرىنەن (حاكاسيا، تىۆا، شىعىس قازاقستان، مينۋسينسك ويپاتى) تابىلعان سكيفتىك داۋىرگە جاتاتىن وبالاردان ساداق، قىلىش، ايبالتا سياقتى قارۋلارمەن جەرلەنگەن ايەلدەر تابىلعان. گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەر ولاردىڭ ايەل ەكەنىن جانە اتا-تەگىنىڭ ەۋرازيانىڭ ورتالىق بولىگىنە ءتان ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل ايەلدەر — اسكەري داعدىلارى بار، قوعامدا جوعارى ءرول اتقارعان تۇلعالار. ولار ميفولوگيالىق امازونكالاردىڭ تاريحي نەگىزى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
گرەك دەرەكتەرى مەن امازونكالار بەينەسى
گرەك تاريحشىسى گەرودوت سكيفتەردىڭ اراسىندا امازونكا ءتارىزدى ايەل جاۋىنگەرلەردىڭ ءومىر سۇرگەنىن جازادى. ول تانايس (قازىرگى دون) وزەنى بويىندا سكيف ەرلەرىمەن ارالاسىپ، جاڭا ۇرپاق قالىپتاستىرعان امازونكالار تۋرالى باياندايدى. بۇل دەرەك — امازونكالاردىڭ ارعى تەگى ەۋرازيانىڭ تەرىستىگىنەن شىققانىن ايعاقتايدى. گرەك ميفولوگياسىنداعى پەنتەسيلەيا، گيپپوليتا سياقتى امازونكا كەيىپكەرلەرى — وسى تاريحي قۇبىلىستىڭ اڭىزعا اينالعان بەينەسى.
قىرىق قىز اڭىزى — شىعىستىق امازونكالار
قازاق پەن قىرعىز حالىقتارىنىڭ فولكلورىنداعى "قىرىق قىز" اڭىزى دا وسى انالىق جاۋىنگەر قاۋىم تۋرالى ەجەلگى ارحەتيپتىڭ شىعىستاعى كورىنىسى بولۋى ىقتيمال. بۇل اڭىزدا جاۋ شاپقاندا ءبىر انانىڭ قىرىق قىزى نەمەسە ءبىر ايەلدەر قاۋىمى ەلىن قورعاۋعا شىعادى. ولار ءوز بەتىمەن مەملەكەت قۇرىپ، ەلىن قورعايدى. بۇل — انالىق بيلىكتىڭ رۋحاني بەينەسى. "قىرىق قىز" بەينەسى مەن گرەك امازونكالارى اراسىنداعى ۇقساستىقتار وتە كوپ: ەكەۋى دە ايەلدەردەن قۇرالعان، جاۋىنگەر، انالىق نەگىزدە ۇيىمداسقان، ەرلىك پەن قۇرباندىققا دايىن قاۋىم.
قۇرمانجان داتقا — تاريحي انالىق بيلىكتىڭ سيمۆولى
XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن قۇرمانجان داتقا — قىرعىز حالقىنداعى انالىق بيلىكتىڭ تاريحي جالعاسى. ول الاي مەن وش وڭىرلەرىن باسقارعان، رەسەي يمپەرياسى ونى "الاي حانىشاسى" دەپ تانىعان. ول ەلشىلىك، اسكەري، ساياسي شەشىمدەرگە تىكەلەي ارالاسقان. ءوز ۇلىنا ءولىم ۇكىمىن زاڭمەن بەكىتىپ، ۇلت مۇددەسىن جەكە باس مۇددەسىنەن جوعارى قويعان تۇلعا رەتىندە حالىق جادىنا ەندى. قۇرمانجان داتقا — انالىق جاۋىنگەر بەينەنىڭ ءتىرى كورىنىسى.
قىرعىز حالقىنداعى انالىق بيلىك ىزدەرى
قىرعىز ەتنومادەنيەتىندە "ەنە" ءسوزى اسا كيەلى سانالادى: ەنە-توو (انا-تاۋ), ۋماي ەنە، ەنە-ساي سياقتى اتاۋلار كەڭ تارالعان. فولكلوردا ايەلدىڭ رۋحاني كۇشى، ۇلتتىڭ اناسى رەتىندەگى بەينەسى ەرەكشە قۇرمەتتەلەدى. "قىرىق قىزدان تاراعان حالىق" دەگەن ەتنونيمدىك اڭىزدار دا بار. بۇل — قىرعىز قوعامىندا انالىق بيلىك ءبىر كەزدەرى بولعانىن، جانە ونىڭ ارحەتيپتىك بەينەسى حالىق جادىسىندا ساقتالعانىن كورسەتەدى.
قورىتىندى
امازونكالار تۋرالى گرەك ءميفى، قىرعىزدىڭ قۇرمانجان داتقاسى، "قىرىق قىز" اڭىزى جانە اما وزەنى — ءبارى ءبىر انالىق جاۋىنگەر ارحەتيپتىڭ ءار داۋىردەگى، ءار حالىقتاعى كورىنىستەرى. ەنيسەي بويىنداعى انالىق قاۋىمنان باستالعان جاۋىنگەر ايەلدەر جولى قاراتەڭىز ارقىلى گرەك ميفىنە، الاتاۋ ارقىلى قىرعىز شەجىرەسىنە، سىر بويى ارقىلى قازاق اڭىزىنا دەيىن جەتىپ، تاريح پەن رۋحانياتتا ۇمىتىلماس ءىز قالدىرعان. انالىق بيلىك — بۇل تەك وتكەننىڭ بەلگىسى ەمەس، ول بۇگىنگى رۋحاني مادەنيەتتە ءتىرى، ءارى بولاشاققا جالعاساتىن ءمانى زور ارحەتيپ.
وركەن توقتارۇلى
Abai.kz
