Jetisu eline keng tanys Janghabyl Áteke balasy jogharyda aitqanymyzday Aljan men qalghan Albannyng tarihy әngimelerin Kódekke tolyq jetkizgen dana kókirek sheshen biy.

Janghabyl sheshenning әkesi Áteke ortasha sharualy kisi bolghan. Biraq el arasynda әdildigining arqasynda bir mezet bolys ta bolypty. Ómirining sonynda qajygha barypty. Janghabyl osy semiyada 1849-jyly Shalkóde jaylauynyng Aqbastau degen jerinde tuylypty.

Jasynan sóz ústaghan zerek Janghabyl sol bala kezinde-aq el ishinde bolyp jatqan daudy qaytkende әdil sheshu jóninde oy qorytady eken: qalpaghyn keregening basyna ilip qoyyp, oghan ózi qarsy otyryp alyp, birese qalpaqtyn, birese ózining dauyn sóz jýiesine týsirip aitysady eken. Osynday jattyghudyng arqasynda 16-17 jasynda biylikke aralasypty.Ne bir kýrdeli daudy әdil sheship berisi albangha, arysy Jetisugha aty әigili sheshen bolypty. 1924-jyly Narynqol audanyndaghy Labasy (Ile basy) tauynyng eteginde, Aqbeyit degen jerde qaytys bolyp, Qyzylbúlaq degen jerge jerlenipti.

Babalar tarihy jaghynan da, sheshendigi jaghynan da Kódek Janghabyldy ústaz tútypty. Aldynan qiya ótpey ýlken qúrmet kórsetip yqylasyn alypty. Rayymbek batyr túqymynan taraghan Janghabylgha:

«Janghabyl bir túqymy danghyl sheshen,

Jýirikting bireui edi kәrip ótken.

Aldyna jan salmaghan aq túighynym,

Jýrsede jalghyz atpen jaly ketken», – dep jyrgha qosqan.

Endi osy Janghabyl sheshen aitty degen sózderden biraz әngime qozghap keteyik.

Birde aghaly-inili alban men dulat elderining arasynda ýlken dau bolyp, oghan albandar birneshe bilikti azamattardy qosyp Janghabyl sheshendi jiberedi. Ónkey jas azamattardyng kelgenin kórgen dulat elining bir shesheni:

– Jýristerine qarasam, el azghanday. Búl alban iyesiz qalghannan sau ma? – deydi. Sonda Janghabyl:

– O, aqsaqalynyzgha, kópti kórgen basynyzgha qúldyq. Jaqsy qarttyng artynan úlan, jaqsy attyng artynan qúnan ermeushi me edi, daudy bitiretin siyezge ónsheng aqbasty terip әkelgeninizge qaraghanda iyesiz qalghan sening eling bolar dep qauiptenem, – degende, әlgi by júmghan auzyn asha almay qalypty deydi.

Birde tútas Jetisu eli bas qosqan ýlken siyez bolady. Alban men qaysy bir taypa arasynda úzaq uaqytqa sozylyp sartap bop bitpey kele jatqan bir ýlken dau bar eken. Osyny bitiruge alban eli taghy da Janghabyl sheshendi jiberedi. Búl kezde Jetisudyng tóbe bii jalayyr elining Jalmambet degen bii eken. Bir orayy kelgende Janghabyl sol biyge «berdim bir sәri, qosymshasy jýz» dep sybyr ete týsedi. Dau sheshilip bolghan song Janghabyl sheshen Jalmambet biyding aldyna kirip:

– Berdim, ata, bir sәri, – dep jýz tiyn tastap ketpek bolghanda Jalmambet biy:

– Qoynyng – altyn, oiyng – ozyq eken, kómekshim bol – depti. Sodan bastap siyez sayyn Janghabyl sheshen Jalmambet biyding ong jaghynan oryn alatyn bolypty.

El ishi úry-qarydan tynysh bolghan ba, birde aljan Áteke auylynyng bir aighyr ýiir jylqysyn qyzylbórik Maqsút bolystyng auylynyng úrylary úrlap ketedi. Múnyng anyq-qanyghyna jetip, Maqsútqa súrau sala barghan Áteke amal taba almay daghdaryp qaytady. Búl Janghabyldyng 14 jastaghy kezi eken. Múny estip әkesi Átekege:

– Men barayyn, – deydi.

Áteke oghan:

– Sen әli jassyn, jasqa shoqpar janbyrday jauady, – deydi.

a - Han úrsa qayyry tiyedi degen, bir amaly tabylar, – dep Janghabyl jylqy ishinen qúlaghy shúnaq, ayaghy aqsaq bir taydy minedi de Birsu degen jerde otyrghan Maqsúttyng ýiine kelip týsedi. Maqsútqa kelgen jayyn aitady.

Maqsút:

– Kýzde kel, bir habaryn bereyin, – dep Janghabyldy jolgha salady. Sol sóz boyynsha kýzde keledi.

– Óziniz kýzde kel degen song keldim – deydi Janghabyl, Maqsút jauap bermey jýrip ketedi. Sonda Janghabyl minip barghan әri shúnaq, әri aqsaq tayyna minedi de:

– Qúlaq deytin qúlaq joq, ayaq deytin ayaq joq seni mingenshe it minip, iyrek qamshylasam bolmas pa edi, – dep basqa-kózge sabalap jýrip ketedi. Maqsút bolystyng ayaghy aqsaq, qúlaghy shúnaq eken. Sózding ózine tiyip jatqanyn bilgen Maqsút bolys Janghabyldy qayta shaqyrtyp alyp astyna at mingizip, ýstine shapan jauyp, bir aighyr ýiirin aldyna salyp berip qaytarypty deydi.

Ákesi Áteke ortasha sharualy kisi bolghanmen Janghabyl mal jinamaghan kedey adam bolypty. Minis at, sauyn siyr, soyys malyn albannyng Úzaq, Jәmenke, Tóke, Dihanbay siyaqty bilikti adamdary súratpay berip túrmystan qyspaghan. Sóitse de «oty basqanyng oiy basqa» degendey, keyde búlarda óz qamymen bolyp ketip, Janghabyldy esinen shygharyp qoyady eken.

Bir jyly sol joqshylyqtyng kesirinen jaylaugha da kóshe almay qalady. Ony eshkim bilmeydi. Bir kýni bir jaqtan kele jatyp Belasar deytin kisi Janghabyldyng ýiinen shay iship attanady. Jәkeng odan aljannyng bolysy Dihanbay Jampeyis balasyna:

«Sәlem de Dihanbaygha bir at bersin,

Onda da minilmegen qúr at bersin.

Berse bersin, bermese ólmespin men,

Qúdayym kóksholaqqa quat bersin», – dep sәlem aitady. Biraq Dihanbaydan jauap bolmaydy. El jaylaudan týsip etekke týsip jaqyndaghanda Jәkeng Dihanbaydikine baryp qonady. Ertesi Dihanbay bolys:

– Ua, Jәke, búiymtay ait, – deydi, sonda Janghabyl:

– Sende mening eki búiymtayym bar, – deydi – myrza bolsang aldymen sonyng bireuin birinshisin ber.

– Birinshisi nesi? – deydi Dihanbay da bile túra sózge salghysy kelip.

– Kóktemde jolaushydan sәlem joldap aitqamyn. Sәlemimdi ber de, jolyma sal.

– Soda sóz bolyp pa, salqyn týskende alarsyn.

Janghabyl attanyp ketip bara jatqanda janbyr jauyp, arty qargha ainalady. Sodan song Dihanbaydyng ýiine qayta kelip qonady.

– Ua, Jәke, joldan qaytqanyng qalay? – deydi Dihanbay.

– Salqyn týskende alasyng degen song izin suytyp almayyn dep qayta keldim, – deydi Janghabyl.

– Onda eki sәlemindi birdey alyp qayt, – dep Dihanbay Janghabylgha eki at jeteletip qaytarypty deydi.

Adamdy naghyz adam qataryna qosatyn ýsh ýlken negiz bar. Onyng eng birinshisi – ózining tabighy bitimi bolsa, ekinshisi – tuylghan orta, yaghny ata-ana, otbasy tәrbiyesi. Ýshinshisi – jasaghan orta, tútas qogham. Búl ýsh negizding birinen birin bóle jarugha kelmeydi. Kódek Maralbayúlynyng da әigili aqyn boluyna osy ýsh negiz sheshushilik ról atqarghan. Sol sebepti jogharyda Kódekting ósip-jetiluine әser etken tabighatty, izgilikke bastaushy adamdardy әdeyi tanystyryp otyrmyz. Ol jayynda toqtalmay Kódek ózinen-ózi aqyn bola saldy desek onymyz aqylgha qonbas edi.

Tәlipbay Qabaev әdebiyetzertteushi

"Kódek Maralbayúly" kitabynan. (QHR Últtar baspasy, 2004-jyl)

Abai.kz