جەتىسۋ ەلىنە كەڭ تانىس جانعابىل اتەكە بالاسى جوعارىدا ايتقانىمىزداي الجان مەن قالعان الباننىڭ تاريحي اڭگىمەلەرىن كودەككە تولىق جەتكىزگەن دانا كوكىرەك شەشەن بي.

جانعابىل شەشەننىڭ اكەسى اتەكە ورتاشا شارۋالى كىسى بولعان. بىراق ەل اراسىندا ادىلدىگىنىڭ ارقاسىندا ءبىر مەزەت بولىس تا بولىپتى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا قاجىعا بارىپتى. جانعابىل وسى سەميادا 1849-جىلى شالكودە جايلاۋىنىڭ اقباستاۋ دەگەن جەرىندە تۋىلىپتى.

جاسىنان ءسوز ۇستاعان زەرەك جانعابىل سول بالا كەزىندە-اق ەل ىشىندە بولىپ جاتقان داۋدى قايتكەندە ءادىل شەشۋ جونىندە وي قورىتادى ەكەن: قالپاعىن كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ قويىپ، وعان ءوزى قارسى وتىرىپ الىپ، بىرەسە قالپاقتىڭ، بىرەسە ءوزىنىڭ داۋىن ءسوز جۇيەسىنە ءتۇسىرىپ ايتىسادى ەكەن. وسىنداي جاتتىعۋدىڭ ارقاسىندا 16-17 جاسىندا بيلىككە ارالاسىپتى.نە ءبىر كۇردەلى داۋدى ءادىل شەشىپ بەرىسى البانعا، ارىسى جەتىسۋعا اتى ايگىلى شەشەن بولىپتى. 1924-جىلى نارىنقول اۋدانىنداعى لاباسى (ىلە باسى) تاۋىنىڭ ەتەگىندە، اقبەيىت دەگەن جەردە قايتىس بولىپ، قىزىلبۇلاق دەگەن جەرگە جەرلەنىپتى.

بابالار تاريحى جاعىنان دا، شەشەندىگى جاعىنان دا كودەك جانعابىلدى ۇستاز تۇتىپتى. الدىنان قيا وتپەي ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىپ ىقىلاسىن الىپتى. رايىمبەك باتىر تۇقىمىنان تاراعان جانعابىلعا:

«جانعابىل ءبىر تۇقىمى داڭعىل شەشەن،

جۇيرىكتىڭ بىرەۋى ەدى كارىپ وتكەن.

الدىنا جان سالماعان اق تۇيعىنىم،

جۇرسەدە جالعىز اتپەن جالى كەتكەن»، – دەپ جىرعا قوسقان.

ەندى وسى جانعابىل شەشەن ايتتى دەگەن سوزدەردەن ءبىراز اڭگىمە قوزعاپ كەتەيىك.

بىردە اعالى-ءىنىلى البان مەن دۋلات ەلدەرىنىڭ اراسىندا ۇلكەن داۋ بولىپ، وعان الباندار بىرنەشە بىلىكتى ازاماتتاردى قوسىپ جانعابىل شەشەندى جىبەرەدى. وڭكەي جاس ازاماتتاردىڭ كەلگەنىن كورگەن دۋلات ەلىنىڭ ءبىر شەشەنى:

– جۇرىستەرىڭە قاراسام، ەل ازعانداي. بۇل البان يەسىز قالعاننان ساۋ ما؟ – دەيدى. سوندا جانعابىل:

– و، اقساقالىڭىزعا، كوپتى كورگەن باسىڭىزعا قۇلدىق. جاقسى قارتتىڭ ارتىنان ۇلان، جاقسى اتتىڭ ارتىنان قۇنان ەرمەۋشى مە ەدى، داۋدى بىتىرەتىن سيەزگە وڭشەڭ اقباستى تەرىپ اكەلگەنىڭىزگە قاراعاندا يەسىز قالعان سەنىڭ ەلىڭ بولار دەپ قاۋىپتەنەم، – دەگەندە، الگى بي جۇمعان اۋزىن اشا الماي قالىپتى دەيدى.

بىردە تۇتاس جەتىسۋ ەلى باس قوسقان ۇلكەن سيەز بولادى. البان مەن قايسى ءبىر تايپا اراسىندا ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلىپ سارتاپ بوپ بىتپەي كەلە جاتقان ءبىر ۇلكەن داۋ بار ەكەن. وسىنى بىتىرۋگە البان ەلى تاعى دا جانعابىل شەشەندى جىبەرەدى. بۇل كەزدە جەتىسۋدىڭ توبە ءبيى جالايىر ەلىنىڭ جالمامبەت دەگەن ءبيى ەكەن. ءبىر ورايى كەلگەندە جانعابىل سول بيگە «بەردىم ءبىر ءسارى، قوسىمشاسى ءجۇز» دەپ سىبىر ەتە تۇسەدى. داۋ شەشىلىپ بولعان سوڭ جانعابىل شەشەن جالمامبەت ءبيدىڭ الدىنا كىرىپ:

– بەردىم، اتا، ءبىر ءسارى، – دەپ ءجۇز تيىن تاستاپ كەتپەك بولعاندا جالمامبەت بي:

– قوينىڭ – التىن، ويىڭ – وزىق ەكەن، كومەكشىم بول – دەپتى. سودان باستاپ سيەز سايىن جانعابىل شەشەن جالمامبەت ءبيدىڭ وڭ جاعىنان ورىن الاتىن بولىپتى.

ەل ءىشى ۇرى-قارىدان تىنىش بولعان با، بىردە الجان اتەكە اۋىلىنىڭ ءبىر ايعىر ءۇيىر جىلقىسىن قىزىلبورىك ماقسۇت بولىستىڭ اۋىلىنىڭ ۇرىلارى ۇرلاپ كەتەدى. مۇنىڭ انىق-قانىعىنا جەتىپ، ماقسۇتقا سۇراۋ سالا بارعان اتەكە امال تابا الماي داعدارىپ قايتادى. بۇل جانعابىلدىڭ 14 جاستاعى كەزى ەكەن. مۇنى ەستىپ اكەسى اتەكەگە:

– مەن بارايىن، – دەيدى.

اتەكە وعان:

– سەن ءالى جاسسىڭ، جاسقا شوقپار جاڭبىرداي جاۋادى، – دەيدى.

a - حان ۇرسا قايىرى تيەدى دەگەن، ءبىر امالى تابىلار، – دەپ جانعابىل جىلقى ىشىنەن قۇلاعى شۇناق، اياعى اقساق ءبىر تايدى مىنەدى دە ءبىرسۋ دەگەن جەردە وتىرعان ماقسۇتتىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇسەدى. ماقسۇتقا كەلگەن جايىن ايتادى.

ماقسۇت:

– كۇزدە كەل، ءبىر حابارىن بەرەيىن، – دەپ جانعابىلدى جولعا سالادى. سول ءسوز بويىنشا كۇزدە كەلەدى.

– ءوزىڭىز كۇزدە كەل دەگەن سوڭ كەلدىم – دەيدى جانعابىل، ماقسۇت جاۋاپ بەرمەي ءجۇرىپ كەتەدى. سوندا جانعابىل ءمىنىپ بارعان ءارى شۇناق، ءارى اقساق تايىنا مىنەدى دە:

– قۇلاق دەيتىن قۇلاق جوق، اياق دەيتىن اياق جوق سەنى مىنگەنشە يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاسام بولماس پا ەدى، – دەپ باسقا-كوزگە سابالاپ ءجۇرىپ كەتەدى. ماقسۇت بولىستىڭ اياعى اقساق، قۇلاعى شۇناق ەكەن. ءسوزدىڭ وزىنە ءتيىپ جاتقانىن بىلگەن ماقسۇت بولىس جانعابىلدى قايتا شاقىرتىپ الىپ استىنا ات مىنگىزىپ، ۇستىنە شاپان جاۋىپ، ءبىر ايعىر ءۇيىرىن الدىنا سالىپ بەرىپ قايتارىپتى دەيدى.

اكەسى اتەكە ورتاشا شارۋالى كىسى بولعانمەن جانعابىل مال جيناماعان كەدەي ادام بولىپتى. ءمىنىس ات، ساۋىن سيىر، سويىس مالىن الباننىڭ ۇزاق، جامەڭكە، توكە، ديحانباي سياقتى بىلىكتى ادامدارى سۇراتپاي بەرىپ تۇرمىستان قىسپاعان. سويتسە دە «وتى باسقانىڭ ويى باسقا» دەگەندەي، كەيدە بۇلاردا ءوز قامىمەن بولىپ كەتىپ، جانعابىلدى ەسىنەن شىعارىپ قويادى ەكەن.

ءبىر جىلى سول جوقشىلىقتىڭ كەسىرىنەن جايلاۋعا دا كوشە الماي قالادى. ونى ەشكىم بىلمەيدى. ءبىر كۇنى ءبىر جاقتان كەلە جاتىپ بەلاسار دەيتىن كىسى جانعابىلدىڭ ۇيىنەن شاي ءىشىپ اتتانادى. جاكەڭ ودان الجاننىڭ بولىسى ديحانباي جامپەيىس بالاسىنا:

«سالەم دە ديحانبايعا ءبىر ات بەرسىن،

وندا دا مىنىلمەگەن قۇر ات بەرسىن.

بەرسە بەرسىن، بەرمەسە ولمەسپىن مەن،

قۇدايىم كوكشولاققا قۋات بەرسىن»، – دەپ سالەم ايتادى. بىراق ديحانبايدان جاۋاپ بولمايدى. ەل جايلاۋدان ءتۇسىپ ەتەككە ءتۇسىپ جاقىنداعاندا جاكەڭ ديحانبايدىكىنە بارىپ قونادى. ەرتەسى ديحانباي بولىس:

– ۋا، جاكە، بۇيىمتاي ايت، – دەيدى، سوندا جانعابىل:

– سەندە مەنىڭ ەكى بۇيىمتايىم بار، – دەيدى – مىرزا بولساڭ الدىمەن سونىڭ بىرەۋىن ءبىرىنشىسىن بەر.

– ءبىرىنشىسى نەسى؟ – دەيدى ديحانباي دا بىلە تۇرا سوزگە سالعىسى كەلىپ.

– كوكتەمدە جولاۋشىدان سالەم جولداپ ايتقامىن. سالەمىمدى بەر دە، جولىما سال.

– سودا ءسوز بولىپ پا، سالقىن تۇسكەندە الارسىڭ.

جانعابىل اتتانىپ كەتىپ بارا جاتقاندا جاڭبىر جاۋىپ، ارتى قارعا اينالادى. سودان سوڭ ديحانبايدىڭ ۇيىنە قايتا كەلىپ قونادى.

– ۋا، جاكە، جولدان قايتقانىڭ قالاي؟ – دەيدى ديحانباي.

– سالقىن تۇسكەندە الاسىڭ دەگەن سوڭ ءىزىن سۋىتىپ المايىن دەپ قايتا كەلدىم، – دەيدى جانعابىل.

– وندا ەكى سالەمىڭدى بىردەي الىپ قايت، – دەپ ديحانباي جانعابىلعا ەكى ات جەتەلەتىپ قايتارىپتى دەيدى.

ادامدى ناعىز ادام قاتارىنا قوساتىن ءۇش ۇلكەن نەگىز بار. ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى – ءوزىنىڭ تابيعي ءبىتىمى بولسا، ەكىنشىسى – تۋىلعان ورتا، ياعني اتا-انا، وتباسى تاربيەسى. ءۇشىنشىسى – جاساعان ورتا، تۇتاس قوعام. بۇل ءۇش نەگىزدىڭ بىرىنەن ءبىرىن بولە جارۋعا كەلمەيدى. كودەك مارالبايۇلىنىڭ دا ايگىلى اقىن بولۋىنا وسى ءۇش نەگىز شەشۋشىلىك ءرول اتقارعان. سول سەبەپتى جوعارىدا كودەكتىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە اسەر ەتكەن تابيعاتتى، ىزگىلىككە باستاۋشى ادامداردى ادەيى تانىستىرىپ وتىرمىز. ول جايىندا توقتالماي كودەك وزىنەن-ءوزى اقىن بولا سالدى دەسەك ونىمىز اقىلعا قونباس ەدى.

ءتالىپباي قاباەۆ ادەبيەتزەرتتەۋشى

"كودەك مارالبايۇلى" كىتابىنان. (قحر ۇلتتار باسپاسى، 2004-جىل)

Abai.kz