«Bayda peyil bolsa, kedeyde meyir bolady»  deydi qazaq. Biraq baydyng bәri birdey últqa qyzmet ete bermeydi. Al últqa qyzmet etken azamattardy halyq eshqashan esinen shygharghan emes. Memleketik qogham qúrudaghy Alash qayratkerlerining el ishinde senim artqan әleumettik tiregi – qazaq baylary boldy. Áriyne, bay ataulynyng barlyghy birdey bolghan joq. Manday termen, óz enbegimen taza bayyghan baylardyng basty ústanymy – auylda kedey-kepshik bolsa olargha qamqorlyq kórsetu baylargha abyroy bolghan. Memlekettik, últtyq mәselelerge de qoldau kórsetken qazaq baylary Alashordanyng otany sanalghan Semey qalasy men ónirdegi eleuli oqighalardy basty nazarda ústady.

Abaytanushy Qayym Múhamedhanovtyng әkesi Múhamedhan Seyitqúlov 1911 jyly Mirjaqyp Dulatúly Semeyde abaqtygha qamalghanda 2 myng som kóleminde kepildik salyp, tútqynnan bosatady. Onyng aldynda 1906 jyly qamalghanda 11 myng jylqysy bolghan Qarajan Ýkibaev 2500 som tólegen eken. Qarajan Ýkibaev HH ghasyr basynda Qoyandy jәrmenkesinde sauda-sattyq jasap, Semeyde M. Áuezovke «Abay» jurnalyn shygharugha qarjy bólip, sol basylymnyng taraluyna ýlken kómek kórsetken. Alashtanushy Erkin Rahmetullinning jazuynsha, Jahansha (Jansha) Dosmúhamedov Syrym batyrdyng shóberesi Salyq Omarovtyng kómegimen Sankt-Peterburg uniyversiytetining zang fakulitetin bitirgen. Álihan Bókeyhanov 1908-inshi jyly segiz ay Semey abaqtysynda otyrghanda auyrdy dep estip «Álekender qazaqqa kerek adam» dep tobyqty Orazbay balasy Medeu on qúlyndy bie Shaghylgha baylatyp, kýnde abaqtygha bir saba qymyz aparyp, bir baghlan soyyp, mәjilis qúryp otyrghan. 1917 jyly Múhtar Áuezov alghash sahnalaghan «Enlik-Kebek» qoyylymyndaghy Kebek obrazyn somdaghan, Aqkenje Aymaghambetov Qazaqstannyng әleumetine, uezdik, oblystyq Qazaq komiytetining júmysyna qarjylay jәrdem berip túrdy.

Almatydaghy ataqty “Medeu” múz aidyny ornalasqan jer 19 ghasyrda Medeu Púsyrmanúly әuletining qys qystauy, jaz jaylauy bolghan. Medeu Púsyrmanúly Vernyy (Almaty) qalasynda kóptegen mekemelerding salynuyn qarjylandyryp, qala manayyna alma baqtaryn ekken. “Medeu” múz aidynyna barar jolda mektep salghyzghan. 1896 jyly ol ashqan Vernyy erler gimnaziyasynda 226 adam oqyghan. Shyghystan shyqqan iri saudager-kópester Bidahmet Bóbegen (Bobkiyn) men Bayazit Sәtpaev ta qazaq mektepterining salynuyn qarjylandyrghan. 1850 jyldary ýsh jýzge sauyn aitqan Qúnanbaydyng әkesi Óskenbay biyding asyn tórt adam basqarghan eken. Solardyng biri - Tana myrza. Tana myrza halyqtyng sauatyn ashyp, jastardy oqytu maqsatynda Ertis ózeninen 10 shaqyrym jerde meshit saldyryp, janynan eki medrese ashyp, óner adamdary men baluandardy da әrqashan qoldap otyrghan.

Qazaq tarihynda esimderi  maqtanyshpen әli kýnge deyin atalyp kele jatqan qazaq baylary qatarynda Semeylik Ýkibaev Qarajan, Shynghystaulyq Medeu Orazbaev, IYke Ádilov, Aqmoladan Baymúhambet Qosshyghúlovtar, Qarqaraly ónirinen Hasen Aqaev, aghayyndy Bekmetevter, Ybyray Aqpaev, Jetisulyq Maman baydyng balalary jәne Alashorda ýkimetining batys bólimshesinen Qobdalyq Isa Kópjasarov, Syrym batyrdyng shóberesi Salyq Omarov, Manghystau ónirine aty shyqqan bay Álniyazov Tobaniyazdardy erekshe ataugha bolady. Qazirgi Astana búrynghy Aqmola topyraghynda Baymúhambet Qosshyghúlúly degen millioner ómir sýrgen. Áuelde sauda-sattyqpen ainalysqan ol keyinnen kondiyterlik fabrika ashyp, onysy Euraziya aumaghyndaghy aldynghy qatarly kәsiporyn sanalghan. Baylyghymen qosa, qayyrymdylyghy ýshin “Baykóp” atalyp ketken Qosshyghúlúly babamyz qalada óz qarajatyna birneshe meshit, medrese túrghyzghan, qazaq dalasyna túnghysh ret avtomabil әkelgen de osy qazaq mesenaty bolghan.

Alash iydeyasynyng bir úshqyny arghy bettegi elde qalay tútanghany turaly oqyrman qauym jaqsy biledi. Sol últtyq iydeyagha qoldau bildirgenderding biri de biregeyi  – Basbay Sholaqúly Bapin boldy. Alty myng qoy, ýsh myng jylqy, eki myng siyr bitken búl kisi óz zamanynda jeke qarjysyna ýilendirgen jiyrma bir adamnyng ishinde qazaq, orys, qytay, úighyr, t.b. últ ókilderi bar. Bәrin de óz aldyna otau tigip, enshisin bólip bergen eken. Osynday qamqorlyqqa degen erekshe qúrmet retinde olardyng barlyghy qazaqsha sóilepti.

1936 jyly Shәueshek qalasynda eng alghash elektr stansiyasy salynbaq bolghanda 700 erkek qoy, 70 jylqy, 70 ógiz ataydy. 1939-40 jyldardaghy Basekenning jomarttyghynyng shoqtyghy biyigi –Basbay kópiri. 1941-1942 jyly mausymda salynghan kópirding úzyndyghy 87 metr, kendigi 6 m, kóterimdiligi 25 tonna. Shyghyn qarajaty 55 myng dollar bolypty. Ekinshi dýniyejýzilik soghysta Qazaq ýkimetine er-túrmanymen bes jýz jylqy kómekke bergende osy Basbay bolghan degen  Zeynolla Sәnikting maqalasyna sýiendik.

Jer betindegi eng bay adamdar jalpy halyqtyng 1 payyzyn ghana qúraydy eken. Jәne bayy kóp elder – eng damyghan elder. Shyn baylar Qytayda, Europada, AQSh-ta túrady.  AQSh-ta salynghan oqu ghimaraty bolsyn, tipti sayabaqta otyrghan oryndyq, egilgen aghash  bir-bir baydyng atynda desedi. Mesenattyng halyqqa jasaghan tartuy. Ony aighaylatpay, shaghyn ghana taqtayshagha jazyp, ilip qoyady.

Biz sóz etip otyrghan Alashordanyng túsynda últtyq burjuaziyagha qoldau kórsetken qazaq baylary boldy. Tәuelsizdik jyldary da talay atymtay jomarttar shyqty. Ádebiyet pen ónerdin, bilim men ghylymnyng órkendeuine ýles qosyp kele jatqan adamdardy mesenat dep atau ejelden qalyptasqan. 1997 jyly aitysqa eng alghash kólik tikken azamat Múhtar Qúl-Múhamed edi. Odan keyin Amangeldi Ermegiyaev,  Ómirzaq Sәrsenov, Núrtay Sabiliyanov syndy azamattar kezekpen qazaq ónerine mәrttik kórsetkeni ayan. Keyingi 7-8 jyl kóleminde qazaq aitysyna ýlken demeushilik etip kele jatqandardyng biri – Dulat Tastekey. Dәuletine sәuleti say ol «Tughan jerge tuyndy tik» aksiyasy boyynsha Abay oblysynyng Aqsuat audanynda jylda «Asyl dombyra» aitysyn ótkizedi. Sonymen qatar ónerding basqa da týrleri men sportshylargha da qoldau kórsetip túrady. Sportqa demeushilik jasap jýrgender arasynda Bauyrjan Ospanovty erekshe ataugha bolady. Qazaq boksy men kýresine ýlken qoldau kórsetken Bauyrjan Ospanovtyng sharapatymen Qanat Islam men boksshy Jәnibek Álimhanúly әlemdi moyyndatty.  Áygerim Seyfollanyng maqalasynan derekter keltire otyryp,  «Adal enbek elge jetkizer, aram enbek elden ketkizer» degendey  aram enbekpen elden ketip jatqandardyng qatarynda bolmay, eline sharapaty tiyip otyrghan  metsanattar el alghysyna bólenip jýrgenin aitqymyz keledi.

Osynday jomart baylardyng býgingi jalghasy Túrsyn Alakózov boldy. Aspay-taspay, esh aiqay-úiqaysyz jәy ghana qarapayym bolmysymen júmysshylaryn shaqyrda da alghys hat ýlestirgendey keyippen 100 pәter ýlestire saldy. Dýiim júrtty tang qaldyrghan, ózge baylardy bir silkintken, qogham ýshin paydaly bastama boldy. Túrsyn Alakózov: «Búl materiyaldyq kómek emes, adamdardyng enbegine berilgen joghary bagha men qúrmet» dedi. Ózi basqaryp otyrghan újymnyng jayly ómir sýruine sózben emes, ispen jaghday jasau – naghyz azamattyng belgisi. Halyqtyng alghysyna bólengen búl әreket el ishinde keninen taralyp, әleumettik jelilerde jyly pikirge ie boldy. Tarih múnday adamdardyng aty-jónin eshqashan úmytpaydy.

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz