«بايدا پەيىل بولسا، كەدەيدە مەيىر بولادى»  دەيدى قازاق. بىراق بايدىڭ ءبارى بىردەي ۇلتقا قىزمەت ەتە بەرمەيدى. ال ۇلتقا قىزمەت ەتكەن ازاماتتاردى حالىق ەشقاشان ەسىنەن شىعارعان ەمەس. مەملەكەتىك قوعام قۇرۋداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەل ىشىندە سەنىم ارتقان الەۋمەتتىك تىرەگى – قازاق بايلارى بولدى. ارينە، باي اتاۋلىنىڭ بارلىعى بىردەي بولعان جوق. ماڭداي تەرمەن، ءوز ەڭبەگىمەن تازا بايىعان بايلاردىڭ باستى ۇستانىمى – اۋىلدا كەدەي-كەپشىك بولسا ولارعا قامقورلىق كورسەتۋ بايلارعا ابىروي بولعان. مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ماسەلەلەرگە دە قولداۋ كورسەتكەن قازاق بايلارى الاشوردانىڭ وتانى سانالعان سەمەي قالاسى مەن وڭىردەگى ەلەۋلى وقيعالاردى باستى نازاردا ۇستادى.

ابايتانۋشى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ اكەسى مۇحامەدحان سەيىتقۇلوۆ 1911 جىلى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سەمەيدە اباقتىعا قامالعاندا 2 مىڭ سوم كولەمىندە كەپىلدىك سالىپ، تۇتقىننان بوساتادى. ونىڭ الدىندا 1906 جىلى قامالعاندا 11 مىڭ جىلقىسى بولعان قاراجان ۇكىباەۆ 2500 سوم تولەگەن ەكەن. قاراجان ۇكىباەۆ حح عاسىر باسىندا قوياندى جارمەڭكەسىندە ساۋدا-ساتتىق جاساپ، سەمەيدە م. اۋەزوۆكە «اباي» جۋرنالىن شىعارۋعا قارجى ءبولىپ، سول باسىلىمنىڭ تارالۋىنا ۇلكەن كومەك كورسەتكەن. الاشتانۋشى ەركىن راحمەتۋلليننىڭ جازۋىنشا، جاھانشا (جانشا) دوسمۇحامەدوۆ سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆتىڭ كومەگىمەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ءاليحان بوكەيحانوۆ 1908-ءىنشى جىلى سەگىز اي سەمەي اباقتىسىندا وتىرعاندا اۋىردى دەپ ەستىپ «الەكەڭدەر قازاققا كەرەك ادام» دەپ توبىقتى ورازباي بالاسى مەدەۋ ون قۇلىندى بيە شاعىلعا بايلاتىپ، كۇندە اباقتىعا ءبىر سابا قىمىز اپارىپ، ءبىر باعلان سويىپ، ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان. 1917 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ العاش ساحنالاعان «ەڭلىك-كەبەك» قويىلىمىنداعى كەبەك وبرازىن سومداعان، اقكەنجە ايماعامبەتوۆ قازاقستاننىڭ الەۋمەتىنە، ۋەزدىك، وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ جۇمىسىنا قارجىلاي جاردەم بەرىپ تۇردى.

الماتىداعى اتاقتى “مەدەۋ” مۇز ايدىنى ورنالاسقان جەر 19 عاسىردا مەدەۋ پۇسىرمانۇلى اۋلەتىنىڭ قىس قىستاۋى، جاز جايلاۋى بولعان. مەدەۋ پۇسىرمانۇلى ۆەرنىي (الماتى) قالاسىندا كوپتەگەن مەكەمەلەردىڭ سالىنۋىن قارجىلاندىرىپ، قالا ماڭايىنا الما باقتارىن ەككەن. “مەدەۋ” مۇز ايدىنىنا بارار جولدا مەكتەپ سالعىزعان. 1896 جىلى ول اشقان ۆەرنىي ەرلەر گيمنازياسىندا 226 ادام وقىعان. شىعىستان شىققان ءىرى ساۋداگەر-كوپەستەر بيداحمەت بوبەگەن (بوبكين) مەن بايازيت ساتپاەۆ تا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سالىنۋىن قارجىلاندىرعان. 1850 جىلدارى ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتقان قۇنانبايدىڭ اكەسى وسكەنباي ءبيدىڭ اسىن ءتورت ادام باسقارعان ەكەن. سولاردىڭ ءبىرى - تانا مىرزا. تانا مىرزا حالىقتىڭ ساۋاتىن اشىپ، جاستاردى وقىتۋ ماقساتىندا ەرتىس وزەنىنەن 10 شاقىرىم جەردە مەشىت سالدىرىپ، جانىنان ەكى مەدرەسە اشىپ، ونەر ادامدارى مەن بالۋانداردى دا ارقاشان قولداپ وتىرعان.

قازاق تاريحىندا ەسىمدەرى  ماقتانىشپەن ءالى كۇنگە دەيىن اتالىپ كەلە جاتقان قازاق بايلارى قاتارىندا سەمەيلىك ۇكىباەۆ قاراجان، شىڭعىستاۋلىق مەدەۋ ورازباەۆ، يكە ءادىلوۆ، اقمولادان بايمۇحامبەت قوسشىعۇلوۆتار، قارقارالى وڭىرىنەن حاسەن اقاەۆ، اعايىندى بەكمەتەۆتەر، ىبىراي اقپاەۆ، جەتىسۋلىق مامان بايدىڭ بالالارى جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باتىس بولىمشەسىنەن قوبدالىق يسا كوپجاساروۆ، سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆ، ماڭعىستاۋ وڭىرىنە اتى شىققان باي ءالنيازوۆ توبانيازداردى ەرەكشە اتاۋعا بولادى. قازىرگى استانا بۇرىنعى اقمولا توپىراعىندا بايمۇحامبەت قوسشىعۇلۇلى دەگەن ميلليونەر ءومىر سۇرگەن. اۋەلدە ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسقان ول كەيىننەن كونديتەرلىك فابريكا اشىپ، ونىسى ەۋرازيا اۋماعىنداعى الدىڭعى قاتارلى كاسىپورىن سانالعان. بايلىعىمەن قوسا، قايىرىمدىلىعى ءۇشىن “بايكوپ” اتالىپ كەتكەن قوسشىعۇلۇلى بابامىز قالادا ءوز قاراجاتىنا بىرنەشە مەشىت، مەدرەسە تۇرعىزعان، قازاق دالاسىنا تۇڭعىش رەت اۆتومابيل اكەلگەن دە وسى قازاق مەتسەناتى بولعان.

الاش يدەياسىنىڭ ءبىر ۇشقىنى ارعى بەتتەگى ەلدە قالاي تۇتانعانى تۋرالى وقىرمان قاۋىم جاقسى بىلەدى. سول ۇلتتىق يدەياعا قولداۋ بىلدىرگەندەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى  – باسباي شولاقۇلى باپين بولدى. التى مىڭ قوي، ءۇش مىڭ جىلقى، ەكى مىڭ سيىر بىتكەن بۇل كىسى ءوز زامانىندا جەكە قارجىسىنا ۇيلەندىرگەن جيىرما ءبىر ادامنىڭ ىشىندە قازاق، ورىس، قىتاي، ۇيعىر، ت.ب. ۇلت وكىلدەرى بار. ءبارىن دە ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، ەنشىسىن ءبولىپ بەرگەن ەكەن. وسىنداي قامقورلىققا دەگەن ەرەكشە قۇرمەت رەتىندە ولاردىڭ بارلىعى قازاقشا سويلەپتى.

1936 جىلى شاۋەشەك قالاسىندا ەڭ العاش ەلەكتر ستانتسياسى سالىنباق بولعاندا 700 ەركەك قوي، 70 جىلقى، 70 وگىز اتايدى. 1939-40 جىلدارداعى باسەكەڭنىڭ جومارتتىعىنىڭ شوقتىعى بيىگى –باسباي كوپىرى. 1941-1942 جىلى ماۋسىمدا سالىنعان كوپىردىڭ ۇزىندىعى 87 مەتر، كەڭدىگى 6 م، كوتەرىمدىلىگى 25 توننا. شىعىن قاراجاتى 55 مىڭ دوللار بولىپتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازاق ۇكىمەتىنە ەر-تۇرمانىمەن بەس ءجۇز جىلقى كومەككە بەرگەندە وسى باسباي بولعان دەگەن  زەينوللا سانىكتىڭ ماقالاسىنا سۇيەندىك.

جەر بەتىندەگى ەڭ باي ادامدار جالپى حالىقتىڭ 1 پايىزىن عانا قۇرايدى ەكەن. جانە بايى كوپ ەلدەر – ەڭ دامىعان ەلدەر. شىن بايلار قىتايدا، ەۋروپادا، اقش-تا تۇرادى.  اقش-تا سالىنعان وقۋ عيماراتى بولسىن، ءتىپتى ساياباقتا وتىرعان ورىندىق، ەگىلگەن اعاش  ءبىر-ءبىر بايدىڭ اتىندا دەسەدى. مەتسەناتتىڭ حالىققا جاساعان تارتۋى. ونى ايعايلاتپاي، شاعىن عانا تاقتايشاعا جازىپ، ءىلىپ قويادى.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان الاشوردانىڭ تۇسىندا ۇلتتىق بۋرجۋازياعا قولداۋ كورسەتكەن قازاق بايلارى بولدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى دا تالاي اتىمتاي جومارتتار شىقتى. ادەبيەت پەن ونەردىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان ادامداردى مەتسەنات دەپ اتاۋ ەجەلدەن قالىپتاسقان. 1997 جىلى ايتىسقا ەڭ العاش كولىك تىككەن ازامات مۇحتار قۇل-مۇحامەد ەدى. ودان كەيىن امانگەلدى ەرمەگياەۆ،  ومىرزاق سارسەنوۆ، نۇرتاي سابيليانوۆ سىندى ازاماتتار كەزەكپەن قازاق ونەرىنە مارتتىك كورسەتكەنى ايان. كەيىنگى 7-8 جىل كولەمىندە قازاق ايتىسىنا ۇلكەن دەمەۋشىلىك ەتىپ كەلە جاتقانداردىڭ ءبىرى – دۋلات تاستەكەي. داۋلەتىنە ساۋلەتى ساي ول «تۋعان جەرگە تۋىڭدى تىك» اكتسياسى بويىنشا اباي وبلىسىنىڭ اقسۋات اۋدانىندا جىلدا «اسىل دومبىرا» ايتىسىن وتكىزەدى. سونىمەن قاتار ونەردىڭ باسقا دا تۇرلەرى مەن سپورتشىلارعا دا قولداۋ كورسەتىپ تۇرادى. سپورتقا دەمەۋشىلىك جاساپ جۇرگەندەر اراسىندا باۋىرجان وسپانوۆتى ەرەكشە اتاۋعا بولادى. قازاق بوكسى مەن كۇرەسىنە ۇلكەن قولداۋ كورسەتكەن باۋىرجان وسپانوۆتىڭ شاراپاتىمەن قانات يسلام مەن بوكسشى جانىبەك ءالىمحانۇلى الەمدى مويىنداتتى.  ايگەرىم سەيفوللانىڭ ماقالاسىنان دەرەكتەر كەلتىرە وتىرىپ،  «ادال ەڭبەك ەلگە جەتكىزەر، ارام ەڭبەك ەلدەن كەتكىزەر» دەگەندەي  ارام ەڭبەكپەن ەلدەن كەتىپ جاتقانداردىڭ قاتارىندا بولماي، ەلىنە شاراپاتى ءتيىپ وتىرعان  مەتتساناتتار ەل العىسىنا بولەنىپ جۇرگەنىن ايتقىمىز كەلەدى.

وسىنداي جومارت بايلاردىڭ بۇگىنگى جالعاسى تۇرسىن الاكوزوۆ بولدى. اسپاي-تاسپاي، ەش ايقاي-ۇيقايسىز ءجاي عانا قاراپايىم بولمىسىمەن جۇمىسشىلارىن شاقىردا دا العىس حات ۇلەستىرگەندەي كەيىپپەن 100 پاتەر ۇلەستىرە سالدى. ءدۇيىم جۇرتتى تاڭ قالدىرعان، وزگە بايلاردى ءبىر سىلكىنتكەن، قوعام ءۇشىن پايدالى باستاما بولدى. تۇرسىن الاكوزوۆ: «بۇل ماتەريالدىق كومەك ەمەس، ادامداردىڭ ەڭبەگىنە بەرىلگەن جوعارى باعا مەن قۇرمەت» دەدى. ءوزى باسقارىپ وتىرعان ۇجىمنىڭ جايلى ءومىر سۇرۋىنە سوزبەن ەمەس، ىسپەن جاعداي جاساۋ – ناعىز ازاماتتىڭ بەلگىسى. حالىقتىڭ العىسىنا بولەنگەن بۇل ارەكەت ەل ىشىندە كەڭىنەن تارالىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە جىلى پىكىرگە يە بولدى. تاريح مۇنداي ادامداردىڭ اتى-ءجونىن ەشقاشان ۇمىتپايدى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz