تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ. كەنە
بۇگىن – قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆتىڭ تۋعان كۇنى. 1945 جىلى 10 ماۋسىمدا، قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان اۋدانى قوسۇيەڭكى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن جازۋشى قازاق ادەبيەتىنە 1971 جىلى «قاۋىن ءيىسى» اتتى العاشقى اڭگىمەلەر جيناعىن ۇسىندى. وسى جيناقتان سوڭ ول وقىرمان قاۋىمعا بىرىنەن ءبىرى وتكەن عاجاپ تۋىندىلارىمەن جاقىنداي ءتۇسىپ، ادەبيەتتەگى بەلگىلى تۇلعاعا اينالدى. تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ ەسىمى اتالسا، وقىرمان ورتاسى ونىڭ «قوش بول، اتا» (1972), «قارلىعاشتىڭ ۇياسى» (1975), «اتا قونىس» (1977), «تۇنىق سۋ» (1980), «بايتەرەكتەر» (1987), «تۋعان اۋىل ءتۇتىنى» (1989), «بالالىق شاقتىڭ اۋەندەرى» (1995), «تاڭدامالى» (1997), «ايقاي» (2001), «پەرىشتەلەردىڭ ءولىمى» كىتابىن وقىعانىن ايتىپ تامسانادى. توقسانىنشى جىلدارداعى توقىراۋ تۇسىندا دا، بۇگىنگى مۋلتيمادەنيەت كەڭ جايىلعان زاماندا دا تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ – وقىرمانىن جوعالتپاعان قالامگەر. ءبىز جازۋشىنى مەرەيلى جاسىمەن قۇتىقتتاي وتىرىپ، رەينكارناتسيالىق «كەنە» اڭگىمەسىن جاريالاعاندى ءجون كوردىك.
رەداكتسيا.
بيمەن تۇسكى استان سوڭ كابينەتىن ىشىنەن ءىلىپ، از ۋاقىت مىزعىپ الۋ ءۇشىن ديۆانعا قيسايا بەرگەنى سول ەدى... سوڭعى ءبىر جەتى سىزداپ، مازاسىن كەتىرگەن جۇرەگى شانشىپ كەتتى. «جايسىز قيسايدىم با ەكەن؟» دەپ، از ۋاقىت قايتا تۇرەگەلىپ وتىرعان. بىراق اۋرۋى باسىلا قويمادى. بيمەن ديۆانعا قايتا جاتتى.
قاپەلىمدە باسقا امالى جوق-تى. جاتتىم دەپ ويلاعانى بولماسا، شىن مانىندە قۇلاعان. ديۆاننىڭ اعاش ەرنەۋىنىڭ شۇيدەسىنە جايسىزداۋ تيگەنىن اڭداپ قالعانى دا سودان. كەنەت جۇرەگىن الدەنە قاتتى سىعىپ بارا جاتقانداي. دەم الۋى قيىندادى. جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قاراعان بيمەن قول-اياقتارىنىڭ دا قيمىلعا كەلمەي السىرەپ بارا جاتقانىن سەزگەن... ماڭدايىنان تەر شىقتى. ءبىر كەزدە دەمى جەتپەي تۇنشىقتى ما، نەمەنە...
كەۋدەسى كەنەت كوتەرىلە بەرىپ، شىڭى جەتكەن ماتاداي سەتىنەپ، ءوز-وزىنەن جارىلدى. ىشەكتەرىن بويلاپ جىلى قان اققانداي. تۇلا بويى ورتەنىپ كەتەردەي بولىپ ىسىدى. سوسىن جارىلعان كەۋدەدەن كۇنى بويى سىزداپ شىداتپاي بارا جاتقان جۇرەگى... الدە باسقا... سىرتقا شىقتى. نەنى بولسا دا كەۋدەمنەن شىعارمايمىن دەپ سوزعان وڭ قولىنىڭ الاقانىن اۋا قارماپ قالدى.
الگىنىڭ كەۋدەدەن شىعۋى-اق مۇڭ ەكەن... بۇل قايتىپ ءتانىنىڭ اۋىرعانىن... ءتىپتى سول ءتاننىڭ بار-جوقتىعىن سەزگەن جوق. ءتىپتى الگىندەگى سەتىنەگەن كەۋدەسىنىڭ قايتا ءبىتىپ، الدە جارىلعان كۇيى قالعانىن دا اڭداي المادى. ول ەندى دەنەسىنەن بولەك، بيىك تۇردى. دەنە تومەندە قيمىلسىز سۇلىق جاتىر.
جۇمىس ۋاقىتىسى باستالىپ كەتكەن دە بولار، سالدەن سوڭ بىرەۋ اقىرىن عانا ەسىكتى تارتتى. باستىعىنىڭ وسى كەزدە دەمالاتىنىن بىلەتىن بىرەۋ بولدى. الدە سەكرەتارشاسى ما ەكەن... اياق تىقىلىن ازەر ەسىتتىرىپ ءارى ۇزاپ كەتتى. سوسىن تاعى ءبىر كەلىپ تارتتى. سىپايى عانا تىقىلداتتى... بۇل دا سەكرەتارشاسى بولدى، شاماسى.
الدەن ۋاقىتتا تاعى بىرەۋ كەلىپ، ەسىكتى جۇلقي تارتىپ قاقتى دەيسىڭ... بۇل ورىنباسارى شىعار. بۇعان وسىلاي باتىلداۋ كەلەر سول عانا ەدى عوي. تاپىر-تۇپىر اياق دىبىسى... ابىر-دابىر ءسوز دە كوپ. «بيمەن قۇلجانوۆيچ!»، «بيەكە-ەە!» دەگەن داۋىس مۇندا دا جەتىپ جاتتى. سول... ورىنباسارى... باسە... سودان وزگەلەرى ءبۇيتىپ ەسىكتى جۇلقۋعا، تارسىلداتىپ قاعۋعا باتىلدارى جەتپەس ەدى.
ولار ەسىكتىڭ قۇلپىن بۇزۋعا دا ارەكەت جاساعانداي. ابىر-دابىر داۋىستار تىنىپ، تارسىلداعان، قىشىرلاعان دىبىستار باستالدى. بىراق ەسىك شەتەلدىكى ەدى، ازىرگە سىرتتاعىلاردىڭ ارەكەتىنە ءمىز باعار ەمەس. ورىنباسارى تاعى ايقايعا باستى. «بيمەن قۇلجانوۆيچ!»، «بيەكە-ە!»
سالدەن سوڭ ار جاقتاعى تاسىر-تۇسىر دا، ايقاي-سۇرەن دە تىندى. امالدارى تاۋسىلىپ، ودان ءارى نە ىستەرگە اقىلداسىپ تۇرعانداي. ديۆانداعى دەنە دە كىسىنىڭ زارەسىن العانداي، كوزدەرى توبەسىنە قاراي شىعىپ كەتە جازداپ الارىپ كەتكەن.
جەرگە ءتۇسىپ كەتكەن وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارى ەدەنگە ءتيىپ تۇر. وسى جاتىسىنىڭ ايانىشتىلىعىنان گورى جەركەنىشتىلىگى باسىم سياقتى.
كەنەت تاۋ بەتتەگى تەرەزەنىڭ اشىق كوزىنەن شوفەرى جانتاي ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن. ءتورتىنشى قاباتتىڭ بالكونسىز تەرەزەسىنە شىعۋعا، ارينە، جانتايدان باسقا جان كەلىسپەس تە.
ەندىگى ابىر-دابىر داۋىستار دا سىرتتان ەستىلىپ جاتىر.
تەرەزەنىڭ كوزىنەن بۇكتەتىلىپ ىشكە ازەر كىرگەن جانتاي ەدەنگە سەكىرىپ تۇسكەن بويدا-اق ەنتىگە باسىپ ءولى دەنەنىڭ جانىنا جەتكەن.
– بيمەن قۇلجانوۆيچ!.. بيە-ەكە-ە! بي-اعا-ا!
جانتاي ەندى باستىعىنىڭ ماڭدايىن سيپاپ، قولدارىن اسىعىس ۇستاپ كوردى دە، ۇرەيدەن جان ۇشىرا ايقايلاپ جىبەردى. جان-جاعىنا شوشىنا قاراعان جاس جىگىت ەندى تەك قاشۋدى عانا ويلاپ ەسىككە قاراي الاسۇرا جۇگىرىپ ءجۇرىپ سىرتتا كۇتىپ تۇرعاندارعا بولعان جاي تۋرالى حابار بەرۋ دە ەسىنەن شىعىپ كەتكەندەي. ءتىپتى قۇلىپقا سۇعۋلى تۇرعان كىلتتى بۇراۋ دا ويىنا كەلمەي، ەسىكتى بار كۇشىمەن قايتا-قايتا يتەرىپ تۇرىپ جىلاپ جىبەردى. جىلاعانى قانداي ۇرەيلى ەدى. داۋىسى اجال اۋزىندا تۇرعاننان بەتەر... اششى ءارى ايانىشتى.
سىرتتاعىلار جانتايدان بەلگى بولماعان سوڭ قايتادان اۋىزعى بولمەگە جينالىپتى. توپىرلاپ، دابىرلاي باستادى. «نە بولدى؟»، «ەسىكتى اش» دەسىپ جاتىر. ەسى شىققان جانتاي ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ءبىر، توپساسىن ءبىر سيپاپ ءجۇرىپ، اقىرى قولى كىلتكە دە جەتتى-اۋ. وندا دا كىلتتى بۇراسا ەسىكتىڭ اشىلاتىنىن ويلاۋدان ەمەس، وقىس قولىنا ىلىككەندىكتەن عانا سەكىلدى. ويتكەنى كىلتتى بۇراۋ ورنىنا سىندىرىپ جىبەرەردەي كۇشپەن ءارى-بەرى ىرعاي بەردى. اۋىزعى جاقتان «كىلتتى وڭعا بۇرا! وڭعا-ا!» دەگەن داۋىستار شۋلاسا ەستىلگەندە بارىپ كىلتتى بۇرادى.
ەسىك اشىلا بەرە لاپ ەتىپ ورىنباسارى ءالىپ باستاعان ءبىر قورا ادام كىرىپ كەلدى. جانتاي جۇرتقا ءجون ايتپاق تۇگىلى، قۇساتىن جانداي ءوڭى بۇزىلىپ، شوشىنا ايقايلاپ جىلاعان كۇيى ءارى كەتكەن.
كىرىپ كەلگەندەردىڭ ىشىندە، قۇداي-اۋ، جوق ادام بولسايشى. بارلىق ءبولىم قىزمەتكەرلەرى... سەكرەتارشالار... ەدەن سىپىرۋشىلار. ءتىپتى كورشى مەكەمەلەردىڭ ۇساق-تۇيەك قىزمەتكەرلەرى دە ىلەسىپ ءجۇر. «بىزدە وسىنداي بوپ جاتىر» دەپ بىرەۋ ادەيى شاقىرىپ العانداي. ءبىرسىپىراسىنىڭ جۇزىندە قورقىنىشتان گورى قىزىقتاۋ باسىم سەكىلدى.
ءالىپتىڭ ءجۇرىسى ەركىن ەدى. ەشقانداي ۇرەيسىز-اق باستىعىنىڭ بىلەگىن جۇلقي كوتەرىپ، از-كەم ۇستاپ تۇرعان ول ءبىر كەزدە تاستاي سالدى. ءولى دەنەنىڭ ساۋساقتارى ەدەندى وڭعا ءبىر، سولعا ەكى سىزىپ بارىپ توقتادى. «بۇدان ەندى قورىقپايمىن» دەگەندەي ول ەندى ويقاستاپ سىرت بۇرىلدى.
– ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن.
Toپ ىشىنەن ءبىر ساقالدى جىگىت:
– سوندا ءولىپ قالىپ پا؟ – دەدى ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا ابدەن كوز جەتكىزىپ العىسى كەلگەندەي.
– ءولىپتى.
جۇرت ءۇنسىز تىنىپ قالدى.
ءالىپ ەندى قىزمەتكەرلەرگە تاپسىرما بەرىپ جاتتى. كومەكشى جىگىتكە:
– ۇيىنە حابارلا، – دەدى.
جايشىلىقتاعى ادەتىمەن بلوكنوتىن الا كىرگەن كومەكشى جازىپ جاتتى. ورىنباسار تاعى دا: «جەدەل جاردەم»، – دەي بەردى دە: «ەندى ونىڭ كەرەگى بولار ما ەكەن؟» دەگەندەي ءمۇدىرىپ جۇرتقا قاراپ ەدى. جوسپارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى جۋان گۇلسارى:
– ءبارىبىر ايتىلۋى ءتيىس، – دەدى ءولى دەنەگە ءبىر قاراپ الىپ. – ءولدى دەگەن ءسوزدىڭ دارىگەردىڭ اۋزىنان شىققانى دۇرىس.
كومەكشى جازىپ جاتتى.
– دۇرىس ەكەن، – دەدى ءالىپ تە گۇلسارىعا ريزاشىلىقپەن قاراپ تۇرىپ.
جينالىستاردا دا ەكەۋى بيمەنگە قارسى شىققاندا وسىلاي ءبىرىن-ءبىرى قاس-قاباقپەن-اق تۇسىنىسە قوياتىن. وسى ىمىرالاستىقتارىن ءبىلىپ قوي، سوڭعى ايلاردا بيمەننىڭ گۇلسارى سوڭىنا شام الىپ تۇسكەندىگى... ءتىپتى تاياۋ كۇندەرى ونىڭ شارۋاسى شەشىلىپ تە قالار ما ەدى، الدە قايتەر ەدى.
Toپ كوبەيىپ جاتىر. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءبىلىپ العان سوڭ سىتىلىپ شىعىپ كەتكەندەر دە بار. ءوزارا ابىر-دابىر. ىبىر-سىبىر. ارينە، ءبارىنىڭ اۋزىندا – بيمەن قۇلجانوۆيچ.
ءالىپ جان-جاعىنا قاراپ تۇر. الدەنە ىزدەگەندەي شكاف جانىنا باردى. سوسىن ستولدا جاتقان قاعازداردى قاراعان بولىپ مۇنىڭ ورنىنا وتىردى. وتىرۋى نىق.
وسى ورىنعا ەندى مەن وتىرماعاندا كىم وتىرادى دەگەن سەنىم دە بار سەكىلدى. وسىنشا باسىنۋعا، ارينە، تەك ولگەن ادام عانا شىدار. تەلەفون شىرىلداي قالىپ ەدى، ترۋبكانى دا باتىل كوتەردى.
– ول كىسى جوق! – دەدى بىردەن ساڭق ەتىپ. ارعى جاقتاعى داۋىس «قاشان بولادى ەكەن؟» دەپ سۇراعان بولۋ كەرەك.
– بولماس، – دەپ ترۋبكانى لاقتىرىپ تاستادى دا، «ەندىگى جەردە جۇرتپەن وسىلاي سويلەسەمىن» دەگەندەي توپقا جاعالاي ىزعارمەن قارادى. مەكەمە قىزمەتكەرلەرى دە ءالىپتى مويىنداپ تومەنشىكتەپ قالعانداي. گۇلسارى عانا الىپكە كەربەز بۇرىلىپ، ورىنباساردىڭ وسى سەسىنە ريزالىق بەلگىسىن اڭعارتتى.
وسى كەزدە بيمەننىڭ ايەلى دە جەتكەن. ءمان-جايدى جول-جونەكەي ەسىتىپ كەلسە كەرەك، انادايدان القا-دالقا جىلاعان كۇيى ءولى دەنەنى قۇشاقتاپ:
– ەسى-دەرتىڭ قىزمەت ەدى. وسى قىزمەت ءۇشىن بىرەۋمەن كەتىسىپ، بىرەۋمەن كەلىسىپ ءجۇرىپ اقىرى... قور بولىپ قىزمەت ورنىندا قايتىس بولدىڭ-اۋ، – دەپ سويلەپ تە جاتتى.
كوپشىلىك دەنەنى جاپىرلاي كوتەرىسىپ ماشينەگە سالدى.
ءولى دەنەمەن وڭاشا قالعان سوڭ ايەلى تاعى دا جىلادى:
– دۇنيەنىڭ ءبارى كۇيىپ تۇرعان وسىنداي قىمباتشىلىق زاماندا دا كىسى ولە مە ەكەن؟ ال سەن ءولدىڭ. شارۋانى بىتىرگەن بولدىڭ. ەندى مەن نە ىستەيمىن؟ بالا-شاعاڭ نە كۇن كورەدى؟
ايەلى ءارى-بەرىدەن سوڭ: «ءبىزدى ادەيى قور ەتىپ كەتكەنىڭ عوي»، – دەپ دولىلىق تانىتىپ ۇرىستى دا.
دەنە ءۇنسىز جاتىر. ول ءۇشىن ەندى دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە ءبارىبىر سەكىلدى. سول دەنەدەن ءبولىنىپ شىققان جان-بيمەن سونىڭ ءبارىن كورىپ، تىڭداپ تۇرعانىمەن ەتەر كومەگى جوق. بىراق ۇزامادى دا. ءتاڭىرى ءوز دەنەسىن وزىنە قورىتىپ قويعانداي، بولمەدە قالىقتاپ ءجۇردى. الگىندە ماشينە ىشىندە دە بىرگە بولدى. جۇرت دابىرلاسىپ دەنەنى ءتورتىنشى قاباتقا كوتەرگەندە دە سوڭدارىنان قالعان جوق. تەك مۇنى ەشكىمنىڭ كورىپ-بىلمەگەندىگى عانا وزىنە دە، وزگەگە دە بەلگىسىز، ءتاڭىرىنىڭ قۇپياسى ەدى.
ءبىر كەزدە بولمەگە كەلىنى مەن بالاسى كىردى. كەلىنى ەنەسىن قۇشاقتاپ سىقسىڭداعان بولدى دا، بالاسى سۇڭقيىپ تەرىس قاراپ تۇردى. جىلاعان جوق. ولاردىڭ سوڭىن الا كىرگەن قىزى اكەسىنىڭ دەنەسىن قۇشاقتاپ، ەبىل-دەبىل جىلاپ جاتقاندا، بولمەگە اق حالات كيگەندەر ەندى. ولار بىردەن دەنەنى جۇككوتەرگىشكە سالىپ، قايتادان سىرتقا اكەتتى. تاعى دا ماشينەگە سالدى.
جان-بيمەن ءوز دەنەسىنەن ءبىر ەلى قالىسار ەمەس. قاتار جۇرگەندىگىن ەشكىمنىڭ ەلەمەگەندىگى بولماسا، بۇل بارىنە كۋا. وپەراتسيا ستولىندا دا، ولىلەر ساقتالاتىن بولمەدە دە دەنەنىڭ جانىنان ۇزامادى. شاعىن شوعىر جەرلەۋگە شىعارىپ سالعاندا دا... ءولى دەنەمەن بىرگە جۇرتتىڭ ىقىلاس-پەيىلى قوسا سۋىعانداي.
ءبارى دە بۇعان بيىكتەن قارادى. ايادى. كۇرسىندى. مۇسىركەدى. وزگەلەردى تاسالاپ، بۇعان جەك كورىپ، سۋىق كوز سالعاندار قانشاما؟ شىنايى كوز جاسى بولعان جوق. سوزدەر دە سولاي.
الدەكىممەن ۇرىساتىنداي ايەلى كوكبەتتەنىپ العان. كەلىنى مەن
بالاسىندا ءۇن جوق. سۇڭقيىپ-سۇڭقيىپ ءار جەردە تەرىس قاراپ تۇرعاندارى. قىزى دا بۇل جولى كوزىنە جاس المادى، بىراق وسى ءبىر ويدا جوقتاعى ىسكە تاڭدانعانداي ءولى دەنەگە تەلمىرىپ قاراۋمەن بولدى.
مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇزدەرىنەن الدەقالاي كوڭىلدىلىك بايقالدى ما-اۋ، نەمەنە. ءالىپ پەن گۇلسارىنىڭ قايعىدا ءجۇرمىز دەگەندەرى بولماسا، جۇزدەرى جارقىن، كوڭىلدەرى توق. ولىكتىڭ بەتى توپىراققا جاسىرىنباي-اق ءبارىنىڭ اسىققان سىڭايلارى تاعى بار. قارالى جيىن بىتىسىمەن-اق ماشينەلەرىن ىزدەپ، ماشينەلەرىن تاپقان كەزدە شوپىرلارى تابىلماي ايقاي-ابدىراۋ باستالىپ كەتتى.
اڭگىمەلەسۋدىڭ رەتى بۇگىن كەلگەندەي، ءبىرىن-ءبىرى قولتىقتاپ اۋلاققا ۇزاپ كەتكەندەرى دە بار. اقىرى ءۇيۋلى توپىراققا ءۇش قارالى گۇلدى ايقاستىرا قويىپ كەلۋشىلەر تۇگەل قايتىپ كەتتى.
جان-بيمەن ەندى جالعىز قالدى. ءوز دەنەسىن كۇزەتىپ كۇن ءجۇردى. ءتۇن ءجۇردى. كۇن قانداي ۇزاق ەدى. ءتۇن نەتكەن ۇرەيلى ەدى. عۇمىرىم از بولدى دەگەن پەندەنىڭ جانى شىقسىن. نىساپتىعا ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن دە عۇمىر ەمەس پە؟ ءبىر اپتا ءتىپتى ۇزاق كەشۋ ەكەن عوي.
جان-بيمەن جالعىزسىرادى. قورىقتى. كۇنالارىم ءۇشىن وسىلاي ەتتىڭ-اۋ دەپ قۇدايعا جالبارىندى. «ولگەننەن كەيىن ءبارى بىتەدى. ودان ءارى شەگى، شەتى جوق تىنىشتىق» دەگەن ءسوز بەكەر ەكەن. ەلەگىزىدى. جولعا قارادى. ەرتەڭىنە جاياۋشىلاپ كەلە جاتقان جالعىز ايەلدى كورىپ ەمەكسىپ ەدى... كورشى قابىرگە كەلگەن ايەل ەكەن. تىزەسىن بۇگىپ وتىرىپ اۋەلى دۇعا وقىپ، سوسىن اعىل-تەگىل جىلادى. جىلاپ-جىلاپ كەشكىسىن قالاعا قايتتى.
ونىڭ ەرتەسىنە «ۆولگادان» تۇسكەن ەكەۋدى كورىپ «دوستارىم الدە قالاداعى جەرلەستەرىم بولىپ جۇرمەسىن» دەپ دامەتكەن. بوتەن بىرەۋلەر بولىپ شىقتى. ءتىپتى قاي قابىردىڭ باسىنا كەلگەندەرى دە بەلگىسىز. باۋرايداعى كوگالعا وتىرا كەتىپ اراق ىشۋگە كىرىستى. قاعازعا وراپ العان نان، كولباسالارى بار. اراقتى ءىشتى-ءىشتى دە، ەكەۋى سول ارادا الدەنەگە كەرىستى. سوسىن جاعا ۇستاسىپ جاتتى. ءبىر كەزدە قايتا تاتۋلاسىپ، اراقتارىن سارقىپ قۇيىپ، ستاقاندارىن سارقىپ ءىشتى دە، ماشينەلەرىنە ءمىنىپ قايتىپ كەتتى. سونان سوڭ بۇل ماڭايعا ادام بالاسى اياق باسقان جوق. قىرسىققاندا ەشكىم ولمەي دە قالدى. ولىكتىڭ كوبەيىپ جاتقانى دا ەندىگى جەردە كوڭىلگە دەمەۋ ەكەن.
ول ايەلىن... بالاسىن... قىزىن كۇتكەن. ءتىپتى كىم دە بولسا قارايىپ، قالقايىپ كەلىپ، قابىرىنىڭ باسىنا تىزەسىن بۇگىپ، دۇعا وقىپ جاتسا... بۇل ءبىر ۇلى ارمان ەكەن.
ەشكىم كەرەك ەتپەگەن، ىزدەمەگەن دەنەسىنەن اقىرى ءوزى دە جەرىگەندەي بولدى. ءتىپتى جەك كورىپ كەتتى مە-اۋ. «باسە، دۇنيەدە جاساعان جامانات، قياناتتارىڭ تەگىن كەتسىن بە؟ ءتاڭىرى يەم ءبارىن ەسەپتەپ، جىپكە ءتىزىپ وتىر ەكەن دە»... دەپ ويلادى جان-بيمەن مۇڭايىپ.
قانشا كۇن، قانشا ءتۇن وتكەنى دە ەسىندە جوق. ايتەۋىر، بۇل ءبىر ۇرەي مەن ازاپقا تولى كەزەڭ بولدى. كەنەت الاي-دۇلەي ءبىر داۋىل كوتەرىلدى دە، مۇنى ءىلىپ اكەتە باردى. جەردەن بيىكتەپ بارادى... بيىكتەپ بارادى... جەتى قات اسپان جولىندا قالدى-اۋ شاماسى. تاۋى دا كوك... كوگى دە كوك... وزەنى مەن كولى... بۇلتى... اينالا تۇگەل كوگىلدىر. سۇلۋلىعى كوز قارىعان وسىنداي ءبىر الەمنىڭ ىشىنە ەنە بەرگەندە... سول داۋىل مۇنى قايتادان كەرى الىپ ۇشقانى.
سۇلۋلىق دۇنيەسى ادىرا قالدى. قايتار جولى شاڭدى بوران... ودان امان وتكەندە سىلبىراعان جاۋىنعا تاپ بولدى... ول دا اينالايىن ەكەن، كورەسىنى كىسى شىداپ بولماس ايازعا كەزىككەندە كوردى... وھو، قايتار جولدىڭ نەسىن ايتاسىڭ... بالكىم، توزاق دەگەنىڭ دە ودان جەڭىلدەۋ بولار.
...توپ ەتىپ جەرگە تۇسكەندە عانا جان-بيمەن ەسىن جيناپ توڭىرەگىنە قاراسا، كادىمگى ءوزى ۇشىپ شىققان جەرى. شاڭدى بوران دا، سىلبىراعان جاۋىن دا جوق. اينالا اي-جاي، بارىنەن دە سوڭعى – كىسى شىداپ بولماس ايازدى ايتسايشى. «ساقتاي گور، اللا-ا...».
ال مىنا ءۇي مەن قورا-قوپسى دا كوزىنە تانىس سەكىلدى. سويتسە دە بۇل جالعىز اعاسى سۇيمەننىڭ اۋلاسىندا جاتىر ەكەن. بۇل قۋانىپ كەتىپ، ەسىككە قاراي ۇمتىلا بەرگەن. ءبىرتۇرلى ءجۇرىسى ونبەيتىن سەكىلدى. باعانا شىققان سەكىلدى ەدى، ءالى ەسىككە جەتىپ بولاتىن ەمەس. وزىنشە بارىن سالىپ-اق ادىمداعانداي. ءبارىبىر، قولسوزىم جەردەگى ەسىك جەتكىزەر ءتۇرى جوق. تابالدىرىققا ەندى ىلىنە بەرگەندە ءۇي ىشىنەن سۇيمەن شىعا كەلىپ، مۇنى كورىپ قالدى دا، ءوڭى سۋىپ كەتتى.
– ءاي، مىنا كەنە قايدان ءجۇر. بىرەۋدىڭ قۇلاعىنا كىرىپ جۇرەر. اۋلاققا اپارىپ ءولتىرىپ تاستاڭدار، – دەدى.
سويتكەنشە بولماي اياقتارى سەرەيگەن ۇزىن تۇرا قارا بالا مۇنى ساۋساعىنىڭ ۇشىنا قوندىرىپ الىپ، قورانىڭ سىرت جاعىنا لاقتىرىپ جىبەردى.
ايتەۋىر، بالا ولتىرگەن جوق. بۇعان دا شۇكىرشىلىك ەتتى. ونىڭ ەسەسىنە، ءوزىنىڭ كەنە بولعانىن... ءتاڭىرىم ۇزاق ويلانىپ بيمەننىڭ جانىن كەنەگە بەرگەنىن... ەندى مىنا دۇنيە تاۋسىلىپ، تىرشىلىك بىتكەنشە كەنە بوپ قىبىرلاپ وتەتىنىن ءبىلدى. بويى سۋىپ، وزىنەن-ءوزى جيىركەنگەندەي بولدى. امالى قانشا... قايتادان قىبىرلادى. بىراق ەندى ۇيگە جولاعان جوق. قۇلا دۇزگە قاراي بەتتەدى.
«مەن ولگەندە وسى اعام باردى ما، بارمادى ما؟» دەپ ويلادى ءبىر ءسات. «كورىنگەن جوق قوي. بالكىم، ايەلىم بۇلارعا حابار بەرگىزبەگەن دە شىعار-اۋ. ودان شىعادى... شىعادى... ارالاسپاي كەتكەلى نە زامان. ارالاسپاۋلارى دا سول ايەلىنىڭ كەسىرى».
ايتپاقشى، الگى ۇزىن تۇرا بالا وتكەن جىلى وقۋعا بارىپ، قۇلاپ قايتپادى ما؟ ونىڭ قۇلاۋى مۇنىڭ مەيىرىمسىزدىگىنەن بولدى. ايتپەگەندە سول رەكتور بيمەننىڭ ءبىر ءسوزىن جەرگە تاستاماس تا ەدى. الدە قولى تيمەي كەتتى مە، نەمەنە... ءوزىنىڭ دە سونشالىق كوڭىلى قالعان-اۋ. كەتەرىندە سوقپاي دا كەتتى عوي. «اعا، وسىلاي دا وسىلاي بولدى» دەپ ءمان-جايدى ۇعىندىرسا، بۇل الدەقالاي امال قاراستىرار ەدى. بۇيىرماي تۇرعان ءىس تاعى.
ويپىرىم-اي، ءولتىرىپ تاستاماعانىن ايتسايشى بارىنەن دە. ساۋساعىنىڭ ۇشىنا قوندىرىپ كەلە جاتقانى جاي كەنە ەمەس، بيمەن-كەنە ەكەنىن بىلسە عوي... ساقتاي گور، اللا! ۇرەي بيلەگەن سايىن كەنە العا قاراي ۇمتىلا ءتۇستى... ۇمتىلا ءتۇستى.
كەنە تىرباڭداپ ۇزاق ءجۇردى. سونشالىق بەينەتتەنىپ ءجۇردىم دەگەندەگىسى دە ءجاي نارسە ەدى. اناداي جەردە ءالى سۇيمەن اعاسىنىڭ ءۇيى. ءتىپتى ءالى الىستاپ جارىتار ەمەس. ول ەندى ادام بولمايتىن جەر، ادام جۇرمەيتىن جول ىزدەدى. بىراق بۇل جاھاندا ادام ءىزى تۇسپەگەن جەر، جول بولۋشى ما ەدى، ءتايىرى! ارى بۇرىلسا دا، بەرى بۇرىلسا دا الدىنان سايراپ شىعا كەلەدى. اينالا شۇبىرعان ەتىكتىڭ ءىزى... باتەڭكەنىڭ ءىزى. تابان جولعا، ءسىرا، جولاعان جوق. تاپ قازىر كەنە ءۇشىن دۇنيەدەگى ەڭ ۇرەيلى، سۇستى نارسە ادامنىڭ ءىزى بولدى. ول ءتىپتى ادامنىڭ وزىنەن دە قورقىنىشتى ەكەن. قارنى دا اشتى. ءبىر قيىنى ەندىگى جەردە نە جەپ، نە ىشەتىندىگى دە بەلگىسىز ەدى.
«قۇداي-اي، كەنە بولىپ كۇن كەشۋ قانداي ازاپ ەدى. جاراتۋشى يەمنىڭ بۇدان گورى ىرىلەۋ جاندىكتى دە قيماعانىن قاراشى» دەپ مۇڭايدى ول، كۇنگە كۇيىپ، سوياۋلانىپ كەتكەن بۇتالار اراسىنداعى تەرەڭدەۋ ءبىر ىزگە ءتۇسىپ، سودان تىربىڭداپ شىعا الماي جاتىپ.
بۇتالاردىڭ اراسىنان تىربىڭداپ شىعا بەرگەن كەنە ايدالاداعى تاقىردا جالعىز جاتقان اتان تۇيەنى كوردى. تۇيە قاپەرسىز. الدەنەنى كۇيسەپ، توڭىرەگىنە ماڭعاز قارايدى. «و، شىركىن، تۇيە بولۋ قانداي باقىت ەدى!» جاقىنداي بەرىپ كەنە تۇيەنى تانىدى. «و، جاراتقان يەم، مىناۋ اتانباي عوي. مەنەن بۇرىنعى باستىق». مەنەن بۇرىنعى دەمەكشى... ول بايعۇستىڭ اجالىنا سەبەپشى بولعان وسى كەنە ەدى.
اتانبايدى بۇل ءتىپتى وقىپ جۇرگەن كەزىنەن-اق بىلەتىن. كەيىننەن قىزمەتتەرىن جاڭا باستاپ جۇرگەن شاقتاردا ارالاس-قۇرالاس تا بولدى. ماڭقيىپ، ماڭعاز جاراتىلعان قازاق ەدى. ويپىرىم-اي، سول نيەتىنە ساي جاراتۋشى دا ونىڭ جانىن تۇيەگە بەرگەنىن ايتسايشى.
كەنە وعان قىزىعا قاراپ تۇردى. «ءاي، ساباز... اتانباي دەسە، اتانباي ەدى-اۋ. بۇدان قانشا جاماندىق كورگەندە، ءوزى بۇعان ءبىر ءتۇيىر قاراۋلىق جاسامادى. قۇداي-اي، سول جاماندىقتاردى بۇل نە ءۇشىن جاساپ ەدى؟ قيسىنسىز جالالاردى وعان نەگە جاپتى؟ سول انتاتقىر قىزمەت... مانساپ... ەندى سونىڭ ءبارى جامان الىپكە قالعان جوق پا؟ ويباي-اۋ، ونىڭ جانىندا مىنا اتانبايلار پايعامبار ەمەس پە؟.. پايعامبار!؟»
كەنە تۇيەگە جاقىنداي ءتۇستى. سوندا دا انا جانۋار مۇنى ەلەگەن دە جوق. كۇيسەگەن كۇيى يەن دالاعا قاراپ ماڭقيىپ جاتا بەردى. ءتىپتى ەلەدىم دەگەن كۇيدە جەرگە جابىسىپ جاتقان كەنەنى اتان تۇيەنىڭ ىزدەپ تاۋىپ الۋىنىڭ ءوزى... ءبىر شومەلە ءشوپتىڭ ىشىنەن سىنىق ينە ىزدەۋدەن ءارى بەينەت ەمەس پە؟ «ايتپاقشى، بۇل پاقىر تىرشىلىكتە دە بيمەندى ەلەمەۋ-ەسكەرمەۋىمەن جازعان جوق پا ەدى؟ وندا دا سور بولعان وسى بيىكتىگى، وسى الىپتىعى عوي».
كەنەنىڭ اۋەلگى ويى وسى اتان تۇيەنىڭ سابالاق جۇنىنە جابىسىپ الىپ ەلسىز جەرگە ۇزاپ كەتۋ ەدى. قىبىرلاپ ءجۇرىپ جۇنگە جەتىپ العان سوڭ ەندىگى جەردە تۇيەنىڭ ءجۇنسىز اپپاق شابى ارمان بولدى.
«ويباي-اۋ، سول جەرگە ءبىر جەتىپ السام، ماعان تاپتىرمايتىن جىلى دا جايلى مەكەن ەمەس پە؟» دەپ ويلادى ول.
كەنە شاپقا جاقىنداعاننان-اق ءبىر پالەنى سەزگەندەي اتان تۇيە قيمىلداي باستادى. سوسىن اسىقپاي ورنىنان تۇرىپ، قۇلا دۇزگە بەت الدى. بۇل كەزدە كەنە جۇقا شاپتىڭ شەتىنە جەتىپ تە ۇلگەرگەن. ەندى ءوزىنىڭ جارتى كۇن قىبىرلاپ جەتە المايتىن جەرىنە تۇيەمەن بىرگە اتتاپ، بۇل دا قۇلا دۇزگە بارا جاتتى.
كەنەگە مۇنان اسقان مەكەن بولا قويار ما ەكەن.
اتانباي باستىق بۇل ورىنباسار بولىپ جۇرگەندە دە ول قانداي جايلى ەدى. تالاي شابۋىلدان امان الىپ قالعان جوق پا بۇل پاقىردى. و، امال-ايلاسى كوپ ءتاڭىرى، ەندى ەكەۋىن اكەلىپ بۇل دۇنيەدە دە كەزدەستىرۋىن قاراشى. مىنا ءبىر قولاڭسا ءيىسىنىڭ ءوزى قانداي كەرەمەت! ۇيقىسىن كەلتىرىپ، جۇپارداي اڭقىپ تۇر ەمەس پە؟ ءتىپتى سول قولاڭسامەن بىرگە الدەبىر ءدام ءيىسى جەتكەندەي. سوندا كەنەگە اس-ارقاۋ بولار بىردەڭەنىڭ شىنىمەن-اق وسى ارادا بولعانى ما؟
كەنە از-كەم ويلانىپ جاتىپ، كەنەت تۇمسىعىن شاپتىڭ تەرىسى جۇقالاۋ تۇسىنا تىعىپ جىبەرگەن. سودان اتان تۇيەنىڭ قانىن سوردى ءبىر... سوردى ءبىر... و، عاجاپ! مۇنداي ءدامدى نارسەنى كەنە قاي دۇنيەدە ءىشىپ كورىپتى. ناعىز عاجاپ اس تۇيەنىڭ قانى ەكەن عوي! توعى باسىلايىن دەدى. ال كەپ سوردى... ال كەپ سوردى... ءوزى اس ءارى سۋسىن با، نەمەنە. ءشولى دە قاندى. كەنەنىڭ تۇمسىعى جۇقا شاپقا باتقان سايىن اندا-ساندا ءبىر باق ەتىپ قويىپ، اتان تۇيە تايراڭدادى دەيسىڭ. و، عاجاپ، جول قىسقاردى ءارى بويىنا ءنار باردى. ەندى قارنى اشىپ شولدەسە-اق، كەنە اتان تۇيەنى ىزدەيتىن بولدى. ارينە، ىزدەپ جاتقاننان گورى ونىڭ شابىن ماڭگىلىك مەكەن ەتىپ العانى الدەقايدا پايدالى عوي.
اتان تۇيەنىڭ شابىندا قانشا كۇن جۇرگەنى ەسىندە دە جوق. جايلى مەكەن، ءدامدى ءنار بولعان جەردە كۇننىڭ دە، ءتۇننىڭ دە قالاي وتكەنى بىلىنبەيدى ەكەن. از-كەم دەمالىپ الىپ، تۇيەنىڭ قانىن ال كەپ سور... بىراۋىق مىزعىپ الىپ تاعى سور-ر... ءبىر كەنەنى قىرىق جىل اسىراي الماسا، مۇنىڭ نەسى اتان تۇيە! قانشا جىل ءىرى باسشى، تالاي جەردە قۇرمەتتى قوناق بولعاندا تاپ وسىنداي راقات كوردى مە؟
اتان تۇيەدە تىنىم جوق. تايراڭداپ جەلىپ كەلەدى. كەنەنىڭ تۇمسىعى تەرەڭ باتقان سايىن ءۇنى زارلى... جەلىسى ۇدەپ بارادى.
كەنە كەيدە «قاي جەرگە بارا جاتقانىمىزدى بايقايىنشى» دەپ شاپتان شىعىپ كەڭ دۇنيەگە قاراعىسى كەلەدى دە، «ويباي، جازىم بولىپ، سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالارمىن. جەردە ەندى ماعان مۇنداي جۇمساق قايدا؟» دەپ شاپتىڭ تەرەڭىنە قاراي تىعىلا تۇسەدى. «ءتىپتى قايدا كەلە جاتقاندا، ماعان كەلەر-كەتەر نە؟ جو-جوق. ول جەردى قۇداي ماعان كورسەتپەي-اق قويسىن».
وسىلاي ويلاپ الادى دا، كەنە اناسىنىڭ ەمشەگىن ەرمەك ەتكەن بالاداي قايتادان تۇمسىعىن تۇيەنىڭ جىلى ەتىنە تىعا تۇسەدى. تاعى دا ال كەپ سور-ر، ال كەپ سور-ر... تۇيە جانۋار ەستىگەن جاننىڭ قۇيقاسىن شىمىرلاتارداي بوزداپ، بەزىپ كەلەدى.
اقىرى جانۋار ءبىر امالىن تاپتى-اۋ. ءبىر ۇلكەن شارىگە تاياي بەرە بيىك توبەنىڭ باسىنا ايالداپ، تىزىلداعان شابى ءوز الدىنا، تۇلەگەن ءجۇنىنىڭ ورنى قىشىپ بولماعان سوڭ ءۇي ورنىنداي الاڭقايعا اۋناعان. ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر جانتايعاندا بالاق ءجۇنى مەن جالپاق تابانىنا ىلىككەن توپىراقتار شابىنا قۇيىلىپ، شاڭ قاپقان كەنە جەرگە ءوز-وزىنەن دومالاپ ءتۇستى دە، ءۇش-ءتورت اۋناپ بارىپ شاپقا قاراي قايتا ۇمتىلا بەرگەندە، اتان تۇيە ورنىنان تۇرىپ كەتكەن ەدى.
كەنە پاقىرعا تۇيەنى قۋىپ جەتۋ قايدا؟ بۇل تىربىڭداپ ءبىر ادىم جەردى تاۋىسا الماي جۇرگەندە تۇيە تايراڭداپ ويعا قاراي جەلىپ بارا جاتتى. «سەن قالىپ بارادى ەكەنسىڭ-اۋ» دەپ كەنەگە بۇرىلىپ قاراعان دا جوق.
كەنە ەندى جان-جاعىنا قارادى. وبالى نە كەرەك، تۇيە مۇنى شالعىنى بەلدەن كوكوراي دۇنيەنىڭ ورتاسىنا تاستاپتى. كەنە بولىپ كەتكەنمەن دە، كوز قارىعان كوڭىلى تولدى. وسىنشا نۋدىڭ ىشىنەن وزىنە قورەك بولار ازىق تا مول تابىلاتىنداي سەزىندى. «مىناۋ قاي قالا بولدى ەكەن» دەپ ول كەنەت تومەندەگى جايىلعان قويداي بىتىراپ جاتقان شارىگە تەلمىرگەن. و، عاجاپ! مىناۋ ءوزىنىڭ الماتىسى عوي. انىق سول... كەشە عانا سايراندى سالىپ جۇرگەن الماتى. ءوزى كىشكەنتاي بولعانىمەن، كەنەنىڭ كوزدەرى وتكىر ەدى. اۋەلى تەلەمۇنارانى، سوسىن «قازاقستان» قوناقۇيىن بىردەن-اق تانىعان. رەسپۋبليكا الاڭىن دا اڭدادى. ودان ءارى مينيسترلىكتەر، مەكەمەلەر ورنالاسقان ۇيلەردى دە اجىراتتى. قالا ۇستىندەگى كولكىگەن تۇمان تۇتىننەن ول ءوزىنىڭ مەكەمەسى ورنالاسقان ءۇيدى دە ىزدەپ تاپتى.
«جەڭىل ماشينەمەن ون ءۇش ساعاتتىق جەرگە مىنا تۇيە قالاي جەتكەن-ەي. ويپىرىم-اي، دۇنيەدە تۇيەدەن جۇيرىك نارسە جوق شىعار!» دەپ بىراۋىق تۇيەگە تاڭدانىپ تۇردى. «بارىنەن دە ءدال الماتىنىڭ ۇستىنەن شىققانىن ايتسايشى». كوڭىلى الىپ-ۇشىپ قۋانعان كەنەنىڭ تۇلا بويىن كەنەت ۇرەي بيلەدى.
«اندا-ساندا الماتىعا توبەسىنەن قاراپ، وتكەن كۇندەردى ەسىمە الىپ تۇرعانىم جاقسى-اۋ. بىراق بۇل ماڭايدا امان-ەسەن ءجۇرۋدىڭ جايى... ساۋساعىنىڭ ۇشىنا قوندىرىپ الىپ اۋلاققا اپارىپ تاستايتىن بالا قايدا بۇل جەردە؟ كەنەنى كوردى-اق ەكەن، قۋىپ ءجۇرىپ ولتىرەدى بۇل قالانىڭ ادامدارى. وكشەلەرىمەن مىجىپ تاستايدى. جانە ولاردىڭ وكشەلەرى قانداي دەسەڭشى. قولدارىندا تاياق بولا قالسا ەرمەككە تۇرتكىلەپ كەلەمەج ەتەدى. ويباي-اۋ، مەن نەعىپ تۇرمىن مىنا اشىق الاڭقايدا. ءوتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ كوزىنە الدىمەن تۇسەردەي بولىپ».
كەنە ەندى تىربىڭداپ قالىڭ كوكتىڭ اراسىنا قاراي بەتتەدى.
قاپتاعان ادام ىزدەرىنە ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، قالىڭنىڭ شەتىنە ەندى جەتە بەرگەندە الدىنان كوك سارى قانات كوبەلەكتىڭ شىعا كەلگەنى. جاي كوز قىرىن سالعانى بولماسا، كەنە اۋەلى وعان ءمان بەرە قويماعان. الدىن وراپ ۇشىپ، كەتپەي قويعاندا بارىپ تانىدى. بۇرىنعى سەكرەتارشاسى – بوپەتاي.
و، عاجاپ، مۇنداي دا كەزدەسۋ بولادى ەكەن-اۋ! قاراۋىندا ەكى جىل ىستەدى مە... الدە ءۇش جىل. ايتەۋىر، مارقۇم قىز وسى كەنەنىڭ... بيمەننىڭ كەسىرىنەن بەسىنشى قاباتتان قۇلاپ ءولدى عوي. وي، ءوزى دە قىزبالاۋ قىز ەدى-اۋ. ەركەلەپ، ەركەلەتكەنى شە؟ وھو، بيمەننىڭ سان رەت قۇمارىن قاندىرعان بوپەتاي عوي بۇل. ول ولگەن سوڭ كوڭىلى قانداي قۇلازىپ ءجۇردى دەسەڭشى.
ەندى لىپ ەتىپ شىعا كەلىپ، الدىن وراپ ۇشىپ جۇرگەنىن قاراسايشى. «ءبىر-بىرىنە ەتەنە قاتىستى ادامدار، جاقىن تۋىستار و دۇنيەدە قايتا ۇشىراسادى» دەگەن ءسوزدى قۇلاعى شالىپ ەدى. راس ەكەن-اۋ... و، قۇدىرەتى كۇشتى ءتاڭىرى!».
كۇتپەگەن جايعا تاڭدانىپ ءارى ەسى كەتىپ كەنە ءبىر ءسات تۇرىپ قالعان. كوبەلەك –بوپەتاي ءالى ۇشىپ ءجۇر. ءبىر وڭعا، ءبىر سولعا بۇرىلىپ، كەيدە جوعارىلاپ، سوسىن قۇلاپ، تومەندەپ ۇشقانى قانداي ءسان ەدى. انا تىرشىلىكتە دە وسىنداي اسەم قىلىقتارىمەن مۇنىڭ ەسىن شىعاردى ەمەس پە؟ جۇرگەنى دە، كۇلگەنى دە ءجۇزىن تومەن سالىپ، الدىنا كەلىپ تاپسىرما الىپ تۇرعانى دا مۇنىڭ بويىن باۋراپ، ەلىكتىرىپ، ەلىتتىرىپ اكەتۋشى ەدى-اۋ. اۋەلدە «دەگەنىڭە كونبەيمىن» دەپ شورشىپ، شوشىپ، وسى ۇشىپ جۇرگەنىندەي وڭعا ءبىر، سولعا ءبىر بۇلتىڭداپ، قاشۋىن قاشتى-اۋ. بىراق قاشقاندى قويار بيمەن بار ما؟ كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا ءبۇردى عوي اش بەلىنەن. «الدا اينالايىن، بوپەتاي-اي! بالاپانداي شىرىلداپ، شىرقىراعانىڭدى قايتەيىن. بوتا كوزدەرىڭ مولتىلدەپ جىلاعانىڭدى قايتەيىن...».
و، بيمەننىڭ ۋىسىندا قانشا قان، قانشا كۇنا بار. ونىڭ جانىن كەنەگە بەرگەندە قۇداي كورمەي-بىلمەي وتىر دەيسىڭ بە؟..
الدىن وراپ تولقىپ، قالقىپ ۇشىپ ءجۇرىپ كوك سارى قانات كوبەلەك اقىرى ۇزاپ كەتتى. «تىرشىلىكتە پاك، نازىك ادامداردىڭ جانىن قۇداي دا اسەم ماقۇلىقتارعا بەرەدى ەكەن-اۋ؟» دەپ ويلادى كەنە ءالى دە ۇزاپ كەتكەن كوبەلەككە قىزىعىپ، ونى تاعى دا كورگىسى كەلىپ ىزدەپ، كوڭىلى ەلەۋرەپ تۇرىپ.
ول تىربىڭداپ العا جىلجي بەرىپ، كەنەت قالت توقتادى. مۇنىڭ ساياجاي تۇرعان توبەنىڭ قارسى بەتىندە ەرەكشە مانەرمەن سالىنعان ءۇش قاباتتى ءۇي بار ەدى... يەسى مارقۇم ءتورتىنشى قاباتىن باستايمىن دەپ ءجۇرىپ قۇلاپ ولگەن. سول ءۇي كوزىنە وتتاي باسىلعانى. «قۇدايىم-اۋ، شىنىمەن-اق مىنا توبە... سول بولعانى ما؟» دەپ، تاڭدانىپ تۇرىپ قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنان تومەن قاراعان... تومەن قاراعان سەبەبى ءوزىنىڭ ساياجايىن ىزدەدى. ىرعالىپ بىتكەن قالىڭ نۋدىڭ اراسىنان بىردەڭە كورەمىن دەپ دامەتۋ دە دالباسا ەدى. دۇنيەنىڭ ءبارى بۇل ءۇشىن بيىك. تومەنى اياعىنىڭ استىنداعى جەر عانا. اقىرى ءبىر امالىن تاپتى-اۋ... تىربىڭداپ ءجۇرىپ شىم كەسەكتىڭ ۇستىنە شىققاندا ويداعى ءوزىنىڭ ساياجايى مەنمۇندالاپ، ايقايلاپ شىعا كەلگەنى. «و، توبا-ا، مۇندايدا قىزىق بولادى ەكەن-اۋ».
كەنە قۋاندى. قۋانعانى «ەندىگى جەردە وسى ساياجايدىڭ ماڭايىندا-اق كۇن كەشۋىمە بولار. اقىرى ءۇي ىشىنەن مۇندا كىم كەلىپ جارىتار» دەگەن وي كەلگەن.
وسى ءبىر قۋانىشتىڭ جەتەگىمەن ساياجايىنا قاراي تىربىڭداپ، بەتتەي بەردى دە، كەنەت توقتاي قالدى.
ءۇيىنىڭ الدىنا ءوزىنىڭ سوڭعى ءۇش جىل مىنگەن اق «ۆولگاسى» كەلدى. ارتقى ەسىگىنەن اۋەلى قىزى ءتۇستى. سوسىن ءالىپ... «ۆولگا» قايتادان كەتىپ قالدى. قىزى جانىندا تۇرعان ءالىپتىڭ موينىنا اسىلىپ، قۇشاقتادى. ءتىپتى بەتىنەن ءسۇيدى مە، نەمەنە... سوسىن ءالىپ قىزدى سابيشە كوتەرىپ الىپ ۇيگە بەتتەدى...
كەنەنىڭ تۇلا بويى مۇزدادى. «دەمەك ءالىپ» دەپ ويلادى ول الدىمەن ءوز قىزمەتىنىڭ سوعان تيگەنىنە شەك كەلتىرمەي. «ال مىنا قىزبەن... شوفەر سول جانتاي عوي... و، وپاسىز دۇنيە...» «بيەكە، وسى قىزدىڭ ءبىر شارۋاسى مەنىڭ-اق موينىمدا بولسىن» دەپ زىر جۇگىرىپ ءجۇرىپ وقۋعا ءتۇسىرىپ ەدى. بىرەر ەمتيحانى ءساتسىز بولعاندا، مۇنى اۋرە ەتپەي تۇزەتىپ قايتقان دا سول... «بيەكە، وسى قىزدىڭ ءبىر شارۋاسى مەنىڭ-اق موينىمدا بولسىن دەدىم عوي. قىزمەتكە دە ورنالاستىرامىن... ءسىرا، كۇيەۋدى دە ءوزىم تاڭداماسام بولماس» دەپ ازىلدەگەنى بار-دى وسى قىستا قىزىنىڭ تۋعان كۇنىنە جايعان داستارقان ۇستىندە.
سونى ايتقان ءالىپ... بۇرىنعىلار «تىرشىلىكتە كورگەن باقىتىڭ مەن قاسىرەتىڭ بىردەي بولادى. ءتاڭىرىڭنىڭ تارازىسى تەڭ» دەپ جاتۋشى ەدى. شىنىمەن-اق.
ساياجايىن پانالاۋ تۋرالى جوسپارى ادىرا قالعان كەنە امالسىز قىبىرلاپ كەرى بۇرىلدى. بىراق ەندىگى بەتالىسى بالەندەي ماقساتتى دا ەمەس-ءتى. ايتەۋىر، وسى توبەنىڭ ارعى باۋرايىنىڭ بوس جاتقانىن بىلەتىن. بالكىم، سول جاقتا-اق كۇن كەشىپ...
ويدا جوقتا توبەدەن قۇيىلىپ كەپ، جەر باۋىرلاپ ۇشقان بۇركىتتى كورىپ زارەسى ۇشتى. «بۇل ماڭايدا بۇركىت بولۋشى ما ەدى؟» دەپ بىراۋىق قايران قالدى. بيىككە كەتكەن الىپ قۇس قۇلديلاپ كەپ قايتادان ءدال كەنەنىڭ ۇستىمەن ۇشتى. بۇركىت سونشالىق سۇستى ەدى. كوزدەرى دە وت شاشىپ تۇر ەكەن. «بۇل مەنىڭ اكەم بولماسىن» دەپ ويلادى كەنە. بۇركىت بولارداي دا مىنەزى بار كىسى ەدى. ادامدى بەتىنە قاراتپايتىن قاتال ءارى ءادىل ەدى-اۋ. «سول بولدى. مەنەن تۋعان بالانىڭ كەنەگە اينالعانى راس پا، وتىرىك پە» دەپ... كورىپ بارىپ كوز جەتكىزگەن بولار. قايتىپ بۇعان جولاعان جوق. بيىككە سامعاپ، كوك اسپانعا ءسىڭىپ كەتتى. قايدا بەت العانىن دا كەنە اڭداي المادى.
قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىمەن جىلجىپ بارا جاتىپ ول جاقىن ماڭنان كوكەكتىڭ ءۇنىن ەستىدى. بۇرىن كوكەكتىڭ ۇنىنە ءمان بەرىپ كورىپ پە؟ سويتسە، ونىڭ دا ءۇنى سونشالىق مۇڭلى، قاسىرەتتى ەكەن-اۋ. ءتىپتى ول كەنەنىڭ تاعدىرىنا ەگىلىپ جىلاپ وتىرعانداي سەزىلدى مە، نەمەنە.
كەنەنىڭ ءبىر ءسات دەنەسى ءدىر-ر ەتىپ، «بۇل مەنىڭ انام بولماسىن» دەپ ويلادى. «مارقۇم تىرشىلىكتە دە ءوز-وزىنەن مۇڭايىپ، ارمان-دەرتىن اشىپ تا ايتپاي بولەكتەنىپ وتىراتىن. سول... وسى كوكەك انىق اناسى بولىپ شىقتى. ءتاڭىرىنىڭ قۇدىرەتىمەن مىنا قىبىرلاعان كەنەنىڭ ءوز پەرزەنتى ەكەنىن بىلە قويىپ... سۇڭقىلداعان داۋىس سونىڭ قاسىرەتى عوي».
كەنەنىڭ ءوزى دە اۋىر ويدان جۇرە الماي قىبىرلاپ قالدى. دالباسالاعانى ما، ءبىر تال بيدايىقتىڭ ءتۇبىن اينالا بەرگەنى.
«تاڭىرگە جازسام جازعان شىعارمىن. بىراق جۇرتتان الابولەك نە جاساپ، نە ءبۇلدىرىپپىن؟.. مەن دە جۇرت جۇرگەن جولمەن ءجۇردىم. ۇزەڭگىلەستەرىم جاساعان ءىستى ىستەدىم. زاماننان جۇققان مىنەز، پەيىلدەن دە قۇرالاقان قالماعان شىعارمىن. ءتاڭىرىم پەندەلەرىن سول ءۇشىن جازعىرسا، ءبىر دۇنيەدەن ەكىنشى دۇنيەگە كەنە بوپ قىبىرلاپ قايتقان جالعىز مەن بولماسپىن».
كەنە ءوزى مويىنداعان بەلگىسىز كۇش الدىندا اقتالعىسى كەلگەندەي اڭتارىلىپ تۇردى. قىبىرلاپ العا جىلجىعان بولدى. بىراق قۇلاشتاپ ۇمتىلعاندا ونبەيتىن ءجۇرىسىن قازىر ءبىر ورنىندا تاپجىلماي تۇر دەسە دە جاراسار ەدى.
كوكەكتىڭ ءۇنى ءالى باسىلار ەمەس. اناسى مارقۇم ءوزىن-ءوزى توقتاتا الماي ۇزاق جىلايتىن. مۇڭ-سىرىن پەندەگە الدىرمايتىن اكەسى ەدى عوي، ساباز... سول ادەتىنەن تاعى دا تانعان جوق.
كەنە ءبىر ءسات «اكەمدى كورىپ قالار ما ەكەنمىن» دەپ كوككە قاراعان. بىراق بۇركىت كورىنبەدى. ءوزارا الدەنەگە تالاسقان، كەرىسكەن قۇستار عانا توپ بولىپ شۋلاسىپ ءجۇردى. قىبىرلاپ-جىبىرلاپ ول باۋرايعا قۇلاي بەرگەن. كارنى دا اشىپ تيتىقتادى. جابىسىپ الىپ بۇيىعىپ جاتا بەرەتىن اتان تۇيەنىڭ شابى مەن جىلى قانىن اڭسادى. بىراق ەندى الدىنان شىعا كەلەر تۇيە قايدا؟ الدەبىر ماقۇلىقتىڭ قۇلاعىنا كىرىپ الىپ قايتىپ شىقپاي قويسا شە؟
بۇيىرمايتىن قيالمەن كەلە جاتىپ ول قارسى الدىنان وزىنە قاراي قاپتاپ كەلە جاتقان كوپ كەنەلەردى كورگەنى... قاپتاعاندا... كۇداي-اۋ، جەر-دۇنيە تولعان كەنە ەكەن دەرسىڭ. ءوزى سياقتى ولاردىڭ ءجۇرىسى دە قىبىر-جىبىر. «بۇلار نەدەن قاشىپ كەلەدى؟» دەپ كەنە وي جاققا قاراپ ەدى، ءتۇتىنى بۋداقتاپ باۋرايدى ءورت جالاپ جاتىر ەكەن. ءورتتىڭ ار جاعىندا شۋىلداسىپ كادىمگى ادامدار ءجۇر. «وھو، مىنالاردىڭ قاشاتىندايى بار ەكەن عوي» دەپ ويلادى كەنە ءوزى دە بۇرىلا بەرىپ. «مىناداي ورتتەن قالاي قاشپاسسىڭ. اسىرەسە ادامداردى ايتسايشى. ولار ءارى-بەرىدەن سوڭ وزدەرىن-وزدەرى ورتەپ جاتقاندار عوي... كەنەلەردى اياماق تۇگىلى. وزدەرىنىڭ داۋىستارى شاڭقىلداپ جاتىر. جەرگە تالاسىپ جاتقاننان ساۋ ما ەكەن دەشى...».
كەنە وزىنشە ورگە قاراي قاتتى تىرباڭداپ كەلە جاتىپ، «بۇل باۋراي دا ساياجايعا بەرىلگەن ەكەن. الگى تۇيە جايراعىردىڭ مەنى قۇلا دۇزدەن اكەلىپ، قۇدايدىڭ تار جەرىنە تاستاعانى بار-اۋ؟» دەپ بىراۋىق رەنجىدى دە، سوسىن ءوزىن-ءوزى جۇباتقانداي بولدى. «ءوزى... كەنەلەر ءتىپتى كوپ ەكەنبىز-اۋ». ول جان-جاعىنداعى ءبىرىن-ءبىرى باسىپ كەتەردەي قاپتاپ كەلە جاتقان كەنەلەرگە توق بەيىلمەن قارادى. «ويباي-اۋ، ءبىز ءالى دە كوبەيە تۇسەمىز عوي. الگى ءالىپ، گۇلسارى، جانتايلار كەنە بولماعاندا نە بولار دەيسىڭ. ءوزىنىڭ ايەلى دە بار ەكەن عوي. ءتىپتى جەر-دۇنيە كەنەلەرگە تولىپ كەتپەسە دەشى... قىزى دا ويىنا تۇسكەن. بىراق كەنە ونى بۇل توپقا قوسقان جوق. ونى تىم بولماعاندا كوبەلەك بولىپ كەتسە ەكەن» دەپ تىلەدى.
كەنە بىتكەن پىرداي شاشىلىپ، بيىككە بەتتەپ بارادى. كوكەك ءۇنى ءالى سۇڭقىلداپ تۇر. «سورلى انام نەسىنە ەگىلە بەرەدى ەكەن، بولار ءىس بولدى عوي» دەپ ويلادى ول.
بۇركىت قايتىپ كورىنگەن جوق. «كوڭىلى قالسا جىبىمەيتىن، يىلمەيتىن وجەت مىنەزىنەن تانباعانىن قاراشى جارىقتىقتىڭ».
Abai.kz
