(Núrlan Qamidyng «Han Móde hikayaty men Saya Qasymbekting «Kók bórileri» jәne Túrsynhan Zәkiyding «Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romandary boyynsha)

1-bólim

Qazirgi qazaq әdebiyeti dep aityp otyrghan әdebiyetimiz – tәuelsizdikten songhy yaghni, ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldarynan keyingi әdebiyet.

Tәuelsizdikten keyingi qazaq әdebiyeti degendi oilasam, mening kóz aldyma – su qoymasynyng tosqauylyn ashyp jibergennen keyin arnasyna tolyp, lyqsy aqqan topan su elesteydi. Bógeti alynghan su arqyray aghyp, jolynda túrghan qoqysty, shógindi topyraghymen birge kótere týsip aralastyrghanda, әlginde ghana su qoymasynda túp-túnyq móldirep túrghan su – lezde-aq lay týstes topangha ainalatyn. Búl topannyng ishinde neler joq? Sýiek-sayaq, shóp-shalam,teri-tersek qoqystarmen aralasa birge aghyp bara jatqan ne týrli bagha jetpes asyldar... Bәri...bәri bar. Bir arnada toghysqandyqtan bolar, topan ishindegi asyl men «shóp pen shónge»  dep atalatyn jasyqtyng qúny birdey. Ayyryp bolmaysyz. Olardy saralay otyryp, saraptau mýmkin emes.

Búl – Tәuelsizdikten keyingi qazaq әdebiyetining býgingi kórinisi. Álemdik әdebiyet kóshinde ózindik orny bar qazaq әdebiyeti búl kepke qalay týsti? Onyng sebebi men saldaryn taldau bizding búl jolghy mindetimizge jatpaydy. Sondyqtan da, sóz etkeli otyrghan taqyrybymyzgha tikeley kóshudi jón sanadyq.

Ádebiyet – әdebiyet ýshin degen úghym – bos sóz. Últtyq tabighatymyz ben adamy bolmysymyzdyng negizin qalaghan әdebiyet – qashanda últ iygiligine qyzmet etip, últtyq súranysymyzdyng ruhany qajetin ótegen.

Eger, әdebiyet – әdebiyet ýshin desek, onda últtyq bolmysymyzdyng negizin qalaghan, halqymyzdyng san ghasyrlyq tәrbiyeshisi, shejireli tarihy men kórkemdik oilau jýiesining kórinisi, atadan balagha miras bolyp, býgingi bizge jetken halyq auyz әdebiyeti bolmas edi. Al, halyq auyz әdebiyeti bolmasa – arghy Kók týrkiler zamanyndaghy ghajayyp dastandar «Tonykók» pen «Alyp Ertonghany» aitpay-aq qoyalyq, ózine deyingi halyq auyz әdebiyetinen nәr alyp, últtyq әdebiyetimizding kórkemdik dengeyin sonau shyrqau biyikke kótergen oy alyptary Asan Qayghy, Qaztughan, Dospanbet, Búhar, Abay, Mahanbetter bolmaghan bolar edi. Eger, búlar bolmasa, bizde jazba әdebiyeti mýldem joq, bolsa da óz dәrejesinde emes. Álsiz.

Ádebiyet – qay zamanda da últ ruhaniyatynyng altyn bastauy hәm últ ómirining ainasy.

«Orhon-Eniysey» jazuy dep atalatyn tanbamen tasqa qashalyp jazylghan «Kýltegin», «Tonykók» sekildi kórkemdik quaty asa joghary ghajayyp dastandardyng keyipkerleri – «Kók týrkiler» dep atalatyn «Kóne týrkiler» tarihynyng býgingi tәuelsiz qazaq әdebiyetindegi kórinisi nendey hәlde? – dep oilaghanymyzda, qolymyzgha ilikkeni, býgingi tanda jastary «orta buyn» dәrejesinen asynqyrap qalghan, әdeby ortada esim-soyy belgili jazushylar Núrlan Qamidyng «Han Móde» hikayaty men jazushy-dramaturg Saya Qasymbekting «Kók bórileri» jәne tarihshy ghalym, jazushy Túrsynhan Zәkenning Qazaqstan tәuelsizdigining 10 jyldyghyna arnalghan Memlekettik jabyq әdeby bayqauda bas jýldeni iyelengen shygharmasy – «Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romandary boldy.

Áuelgi sóz Saya Qasymbekting «Kók bórileri» haqynda. Kitap Almaty qalasy, «Otbasy» baspa ýiinen 2023 jyly jariyagha shyghypty.

Mening nazarymdy ózine audarghan kitap atauy boldy. Ejelgi týrkiler qasiyet tútyp, týrkilerding totemdik belgisine ainalghan «kók bóriler» bolar degen úghymmen kitap atauyna qayta ýnildim. Joq, «Kók bóriler» emes «Kók bórileri» eken. Kóktegi ay men qos bóri ortasynda qolynda qalqany men qylyshy bar ejelgi týrki jauyngeri beynelengen suret - «Orhon»  eskertkishteri jazbalaryndaghy runa stiylindegi hariptermen jazylghan «Kók bórileri» degen jazumen әdemi ýilesipti. Múqaba syrtyndaghy jazu – ejelgi Týrki әleminen habar berip, jogharghy dengeyde bezendirilgen kitap dizayny – oqushy nazaryn ózine búryp, «meni oqy» dep qol búlghap shaqyryp túr. Sóz joq, kitap dizayny – óte jogharghy dengeyde.

Tәueldik jalghauynyng ýshinshi jaghyn ózine jeke iyemdengen «Kók bórileri» degen kitap atauy – oqushygha «kókten týsken bóriler» nemese «kóktin» yaghny «aspannyng bórileri» degen úghym qalyptastyrghysy kelgendey bolyp kórinedi eken.

Ejelgi týrkiler ýshin «kók-aspan» da, qasqyr ishinde erekshe qasiyetke ie «abadan-qasqyr»-«bóri» de totemdik belgige ie bolghan qasiyetti úghymdar. Al, shygharma kóne týrkiler turaly. Sondyqtan kitap atauyn «Kók bóriler» dese de, «Kók bórileri» dese de «qazanshynyng erki bar...» Biz solay týsindik. Anyghyna kelgende, mәsele kitaptyng syrt kórinisi men atauynda emes, mazmúny men oqushygha berer iygi yqpaly men әserinde ghoy.

Saya Qasymbekting «Kók bórileri» tarihy romany «Pazyraq», «Tele» jәne «Telengit» atty ýsh bólimnen túrady. Roman Altyn tau baurayynan kelgen – Pazyraq han, Sibir ormanynan – IYden Túr han, Túr dalasynan – Rýstem Túr, Qúba shólden kelgen Qopan-Túr handardyng arasynda – yqylym zamannan býkil týrki úrpaghyna ortaq «әdiletting aq qylyshy» atalyp ketken qasiyetti qylyshqa talas sahynasynan bastalady. Tórt hannyng «әdiletting aq qylyshyna» talasu oqighasy men aq niyetti baqsy Aq Kamnyng ot ainala aighay salyp, zikir saluyn avtor: - «Tәnirim» dep bar dauysymen aighay sala, aq qylyshty otqa qaray laqtyrdy. Ottyn  qaq ortasynda auada qalqyghan aq qylyshtan taraghan sәule, Tәnirden qoldau tilegendey kókke shanshyldy. Kók pen jerding arasynda tylsym jol ashylyp, kógildir núr aq qylyshtyng óng boyyna qúiyldy. Ot ainalghan aq qylysh kýiip-balqymastan kóz qaryqtyra jarqyray týsti. Kim... Kimge... Kimge búiyrady?... «Ádiletting aq qylyshy» atanyp ketken qylysh qashan, kimnen miras bop qalghany júmbaq. Yqylym zamannan býkil týrki úrpaghyna ortaq jaralghany ghana belgili. Ereksheligi sol, qay han qylyshty ot ishinen suyryp alsa – mýshel kezen..., on eki jylgha deyin aq qylyshqa sol ie bolady», - dep bayandaydy. (9-bet. Saya Qasymbek «Kók bórileri» Almaty, «Otbasy» baspa ýii.)

Jazushy búdan ary qaray «Aq qylyshqa» talasushy tórt hannyng ishki psihologiyalyq jәi-kýiine toqtala kelip, Sibir ormany hany IYden-Túr hannyng qasiyetti aq qylyshty ot ishinen suyryp almaq bolghan sәtin: «Ár qadamyn sanap basyp aq qylyshqa jaqyndady. «Aruaq» degen kýii lapyldaghan otty elemesten auada qalqyghan aq qylyshty bar kýshimen tartyp qaldy. Qimyldamady», – dep suretteydi. (10-bet S.Qasymbek «Kók bórileri»)

Saya Qasymbekting «Kók bórileri» «tarihiy-roman» dep atalsa da, jogharyda biz keltirgen oqigha bayanyn jazushy óz shygharmasynda fantastikalyq negizde surettepti. Shygharma «tarihiy-roman» dep atalghandyqtan, bizding kýtkenimiz fantastikalyq emes, shynayy ómirdegi oqighalar bayany edi. Ýmitimiz aqtalmady.

Avtor mifologiyalyq oqighalardy tarihy shygharmada suretteletin oqighalar ózegimen qiilastyra otyryp jeke surettese – biz múny «әdeby tәsil» dep týsingen bolar edik. Jazushy kәdimgi ómirde bolghan shynayy oqighalar bayandalatyn «tarihiy-roman» janryndaghy oqighalardy qalaysha «fantastikalyq» negizde suretteydi? Sonda, «tarihiy-roman» jazyp otyrghan jazushy S.Qasymbek «realistik» shygharma men «fantastikalyq» shygharmanyng ara-jigin ajyrata bilmegeni me? Taghy da bir jayt: Shygharmada suretteletin «qasiyetti aq qylysh» ot ishinde túr ma, joq әlde,  auada qalqyp túr ma? Búl jaghday da oqushy ýshin týsiniksiz bolyp qalghan. Sebebi, jazushy birinshi epizodta aq qylyshty «ot ishinde» dep jazsa, ekinshi epizodta «auada qalqyghan» dep jazady. Sonymen, «qasiyetti aq qylysh» ot ishinde me, joq әlde auada qalqyp túr ma? Avtor qylyshty «...ottyng qaq ortasynda auada...», – deydi. Qazaqy týsinikte «ot» – janyp jatqan aghash ne bolmasa taghy basqa sol sekildi zat. Al, janghan ottan jalyn shyghady. Salystyrmaly týrde jalyn ottan biyikte. Sondyqtan, jalyn auada qalqyghan «aq qylyshqa» bir taban bolsa da jaqyn. Jalyn sóngende ot shoqqa ainalady. Avtordyng suretteuinshe ot pen jalynnyng arasynda eshqanday aiyrmashylyq joq sekildi. Sebebi, aq qylysh jayly suretteletin epizodta «ot» pen «aua» bar da «jalyn» turaly bir auyz sóz joq. Suret anyq emes. Qylysh ot ishinde me, jalyn ishinde me, joq әlde, bos kenistik auada qalqyp túr ma? Týsiniksiz.

Kórkem shygharmada bostekti, týsiniksiz suretteletin birde-bir epizod bolugha tiyisti emes. Ádeby shygharmada «mayda-shýide» deytin úghym joq. Sondyqtan, jazushy kishkene ghana әdeby bólshektin ózin de ornymen dúrys qoldana bilgeni jón.

Sózben salynghan kórkem suret әdeby bólshekterden qúralady. Jazushy ottyng negizgi bólshegi ottan shyghatyn jalyndy aitpaghandyqtan, «qasiyetti aq qylyshqa talas» oqighasy kómeski tartyp, oqushygha týsiniksiz bolyp qalghan.

Saya Qasymbekting «Kók bórileri» tarihiy-roman dep atalsa da, Pazyraq hannyng bir kezdegi sýiiktisi, tabighy apattyng qúrbany bolghan  Aqqyzdyng aruaghy Pazyraq hannyng qyzy Erke-Koomen kezdesip, ony ózimen birge ertip ketui, (52-54-better) qytay batyry Aydahar men Tele taypasynyng batyry Úlaghannyng jekpe-jek shayqasynda batyrgha Tele taypasynyng úranyna ainalghan Arqardyng dem berip, ony jeniske jetkizui, (85-86-better) Aq qylyshtyng ózi úshyp kelip, kinәli bolghan hannyng inisi Qarataydyng basyna qan tógui, (94-bet) opasyz mahabbattyng qúrbandyghyna ainalghan  Kumannyng jansyz tәnin Aqqular úshyp kelip, halyqtyng kózinshe kókke alyp ketui, (102-bet) jala jabylghan kinәsiz Úlaghan batyrdyng basyn Pazyraq hannyng qolyndaghy qasiyetti Aq qylyshtyng shappay qoyy (128-bet) taghy basqa sol sekildi tabighattan tys kýshtermen qarym-qatynas beynelenetin mistikalyq oqighalar shygharmada óte kóp surettelgen. Soghan qaraghanda, tarihiy-romanda tarihta bolghan oqighalar shynayy týrde, tarihy derekter arqyly, kórkemdik negizde suretteu – әdeby zandylyq ekendigin avtor týsinbeytin sekildi.

Jazushynyng «Kók bórileri» atty romanyndaghy «Pazyraq», «Tele» bólimderining leytmotiyvi, yaghny oqigha arqauy – avtor tilimen aitqanda «qashan, kimnen miras bolyp qalghany júmbaq» qasiyetti aq qylysh. Shygharmada suretteletin aq qylyshtyng mistikalyq qasiyeti turaly avtordyng oqighaly-bayandaularyna biz jogharyda toqtalyp óttik.

Roman jelisi boyynsha erkeshe qasiyetke ie búl aq qylysh, keyde halyq arasynda «Ádiletting aq qylyshy» dep te atalady. Sebebi, Aq qylysh – әdilet jolyndaghy haq sheshimderdi ózi tandaydy. Keyinnen taq kýresi jolynda ózining ainalasyndaghy satqyndar qolynan qaza tapqan Tele han ólgen son, aq qylysh ózinen-ózi oiylghan jerge kirip ketip, ol jerdi su basyp, ýlken kólge ainalady da, qylysh kólding týbinde kómuli qalady.

Shygharmada «Aq qylysh» leytmotiyvimen qosa órilip otyratyn ekinshi arqau, ol – Pazyraq hannan keyin onyng balasy Tele hannyng biyligine kóshken Tele taypasy ghana biletin metall óndeu qúpiyasy.

Saya Qasymbekting «Kók bórileri» tarihiy-romannyng «Telengit» atalatyn ýshinshi bólimi, biz sóz etken metall óndeu qúpiyasymen baylanysty. Avtordyng tәpsirleui boyynsha, metall óndeu qúpiyasyn kýlli Týrki taypalarynyng ishinen tek Pazyraq han biylik jýrgizgen Telengit taypasy ghana biledi. Mine, osy Telengitterdi baghyndyryp, temir óndeuding qúpiyasyn bilgisi kelgen Shynghys hannyng úly Joshy basqarghan әskermen qiyan-keski soghysqan Tele taypasy, ózderin qorghashtap jýretin «aruaq-arqardyn» aqyl-kenesimen (334-bet) Tele taypasynyng kósemi Temir, Joshymen ymyragha kelip tatulasyp: «Telengit pen Teles teleuittin, toghyz oghyz balasynyn, sendershe aitsam qalyng «orman halqynyn» derbestigin qaldyryp, qol astyna teng dәrejede qabyldaysyn», – degen shartpen (356-bet) Shynghys hangha qosylady.

S.Qasymbekting «Kók bórileri» tarihiy-romanynyng qysqasha fabulalyq sujeti osy.  Shynghys qahangha belgili shartpen, óz erkimen qosylghan Telengit taypasy tarihy turaly: «Osylaysha, býgingi Altay baurayynda ómir sýrip jatqan «telengit» qazaq elindegi «tólengit» mynghúl (múnghúl emes) tarihyndaghy «orman halqy» ghasyr qoynauyndaghy әigili Tele taypasy san qatparly tarih soqpaghynan bolashaqqa jol tartty», – degen sóilemdermen (364-bet) avtor ýsh bólimnen túratyn ózining «Kók bórileri» atty tarihiy-romanyn ayaqtapty.

Osy jasqa kelgenshe irili-úsaqty týrli janrdaghy kitaptar men zertteu enbekter oqyp jýrmiz ghoy, imanday shynym, «Býgingi qazaq әdebiyetindegi kóne týrkiler beynesi» maqalasyn jazudy maqsat etkennen son, ómirimde birinshi ret, qalayda bitirip oqyp shyghuym kerek degen oimen ghana kitaptyng sonyna deyin qansha bet qalghanyn sanap otyryp, jazushy S.Qasymbekting «Kók bórilerin» әreng bitirdim.

Kez-kelgen shygharmada әdebiy-teoriyalyq negizde oqighanyng bastaluy, damuy, shiyelenisui, sharyqtau shegi, sheshimi degen sekildi shartty týrdegi qúrylymy bolady. Búghan bayandau tәsili arqyly keletin avtordyng aitpaq bolghan oiy, yaghny shygharmanyng iydeyasy degen әdebiy-teoriyalyq úghymdy da qosyp qoyynyz. Búl – tarihiy-roman jazbaqshy bolghan, jan-jaqty dayyndyghy bar jazushygha ghana emes, әdebiyet teoriyasynyng әlipbiyinen ghana habary bar, kez-kelgen mektep oqushysyna belgili jәit.

Shygharma qúrylymyn – oqigha bayanyn suretteu reti desek, shygharmadaghy oqigha barysynda keyipkerlerding ishki jan-dýniyesining nәzik iyirimderi san-qatpar naqyshty bay tilmen aishyqtalyp, keyipker beynesi somdala týsip erekshelenedi. Oqigha ózegi – «tirshilik ýshin kýres» dep atalatyn tartys barysynda, shygharmadaghy keyipkerler beynesi bir-birinen ózgeshelenip, daralana týspek. Al, әdeby tuyndydaghy avtordyng suretti bayany men keyipkerler beynesin jasau qúraly – til.

Jazushy S.Qasymbekting «Kók bórileri» tarihiy-romanynan shynayy oqighalar jýiesine qúrylghan shygharma qúrylymyn da, әdebiy-teoriyalyq talaptargha jauap bere alatynday nanymdy somdalghan keyipkerler beynesin de kóre almadyq. Múnyng negizgi sebebi: Avtor óz shygharmasyndaghy keyipkerlerding ishki psihologiyalyq jan-dýniyesine mýldem ýnilmegendigi bolsa kerek. Sondyqtan da jazushy S.Qasymbek keyipkerleri jadaghay hәm jattandy. Al, jazushy tili tipten orasholaq. Myna sóilemderge nazar audaralyqshy: Biyik qaraghaydyng juan bútasyn bútyna qysa jerge salbyrap, sadaghyn kezengen qyz «Ne isteysin?» degendey kekesimen qasyn kere qarady (220-bet). Etigining túmsyghyna sart ete qadalghan jebemen jarysa yqsham kiyingen qyz jerge sekirip týsti. (220-221-better).

Osy eki sóilemnen ne týsinemiz? Til mәdeniyeti men últtyq til baylyghymyzdyng stildik tazalyghy qayda? Jalpy, qazaq tilindegi qyz balagha baylanysty aitylatyn sóz qorynda, estir qúlaqqa óte dóreki «bút» degen sóz eshuaqytta qoldanylmaghan. Búl – halqymyzdyng qyz balagha degen erekshe qúrmetining kórinisi bolsa kerek. Jaraydy, bir sәt shygharma oqighasyn Saya Qasymbekshe tәpsirlep, týsinuge tyrysyp kórelik: Oqigha bayanyndaghy qaraghaydyng juan bútasyn bútyna qystyryp, salbyrap túrghan qyz sadaghyn qalay kezenedi? Sadaq kezenu ýshin qyz ayaghyn jerge tireu kerek emes pe?

Qaraghayda «búta» bolmaydy, «bútaq» bolady. Al, «búta» - bir top bolyp ósip túrghan óskin (kustarniyk) degen maghynadaghy sóz. Al, osy «bútany» avtor tilimen aitqanda «bút» dep atap otyrghan eki ayaghynyng ortasyna qyz qalay qystyrady? Onyng ýstine qyzdyng ózi sadaghyn kezep salbyrap túrsa... Adam salbyrau ýshin qolymen bir nәrseden ústap túruy kerek emes pe? Kóz aldyna ne elesteterindi bilmeytin, óte týsiniksiz suret.

Ekinshi sóilem boyynsha: «...etigining túmsyghyna jebe qadalsa...» qyz jerge qalay sekirip týsedi? Onyng ayaghy nemene temirden jaralghan ba? Al, bizding qyz «etigining túmsyghyna qadalghan jebeni» mýldem elemeydi. Sebebi, jazushy qyzdyng etigining túmsyghyna qadalghan jebeni «úmytyp ketip» ol turaly kelesi sóilemde mýldem sóz qozghamaghan. Tek búl emes, «Tanaday tynyshtyqty búzugha qúdireti jetpey qimylsyz qalghan elge... Úlaghan... yzalana qarady» (39-bet) nemese, «Qúbylghan tirshilikti qimau...últqa bólinbese kerek» (85-bet) degen sóilemderdegi «tanaday tynyshtyq», «qúbylghan tirshilik» degen tirkesterde qanday maghyna bar?

Sóilemderdegi tirkesterdi tilimizding ishki zandylyghyna sәikes: «Qúlaqqa úrghan tanaday» nemese «Myng qúbylghan tirshilik» dep qoldansa, búl tirkesterding belgili bir maghynasy bolar edi.

Jalpy, S.Qasymbekting «Kók bórilerinde» orashalaq qúrylghan sóilemder men maghynasyz tirkester molynan úshyrasyp otyrady.

Jazushy romanynda suretteletin oqighalardyng tarihy uaqyty kórsetilmepti. Biz múny S.Qasymbekting «tarihiy-romanynyn» taghy da bir kemshin túsy dep baghaladyq. Shygharmada suretteletin oqighalar tizbesine qaraghanda, romannyng aldynghy eki bólimi «Pazyraq» pen «Tele» - Shynghys han zamanyna deyin bolghan oqighalar sekildi. Sebebi, romannyng songhy ýshinshi bólimi «Telengitte» Shynghys hannyng beynesi kórinis berip, aty atalady. Soghan qaraghanda, romannyng aldynghy eki bólimindegi oqighalar osydan myn, myng jarym jyl búrynghy uaqytty qamtityn sekildi.

«...Tele taypasyna basqalar nege ósh dep oilaysyn? – Jauap tappay iyghyn qiqang etkizgen úlyna qarap, basyn shayqady. – Óitkeni, temir balqytu tek Telening ghana qolynan keledi. Esinde bolsyn, temir balqytqan taypa – eng myqty taypa. Qarsy kelgen jaudy oryp týsetin qaru iyesi әrqashanda qúdiretti kýshke ie bolghan» (19-bet)

Búl – temir ústasynyng balasyna qarata aitqan sózi. Osydan myng jyl búryn ómir sýrgen ústa XXI ghasyrda ómir sýrip otyrghan myna bizding zamandasymyz sekildi. Ol biz sekildi oilap, biz sekildi sóileydi. Sóz qoldanysynda da býgingi adamdardan esh aiyrma joq. Osydan myng jylday búryn ómir sýrgen adamdar týgil, keshegi XX ghasyrdyng basynda ómir sýrgen adamdardyng ózi bizden basqasha oilanyp, bólekteu sóz qoldanystaryn qoldanghan. Senbeseniz, XIX ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy Abaydyng til qoldanystary men XX ghasyrdyng basyndaghy Mәshhýr Jýsip pen Shәkәrimning nemese  XX ghasyrdy alghashqy jartysyndaghy aqyn-jazushylardyng shygharmashylyghyndaghy til qoldanystaryna nazar salyp, bayqanyzshy. Býgingi bizben salystyrghanda, olardyng sóz qoldanystaryndaghy ózgeshelik kózge anyq bayqalady. Sebebi, til – ýnemi ózgeriske úshyrap otyratyn tiri aghza. Al, jazushy Saya Qasymbekting osydan myng jyl búryn ómir sýrgen keyipkerleri – XXI ghasyrdaghy býgingi bizding tilimizben sóileydi. Qansha uaqyt ótse de, adamnyng syrtqy ortany qabyldau oy jýiesinde eshqanday ózgeris bolmaghan sekildi. Biz múny S.Qasymbekting «Kók bóriler» dep atalatyn tarihiy-romanynyng ýlken kemshiligi dep baghaladyq.

Romannyng aldynghy Pazyraq, Tele bólimindegi oqighalar – Shynghys han zamanynan erterek, Kók týrkilerding metall óndeudi iygere bastaghan dәuirin qamtidy.

Tarihy derekter: «Ghún memleketi b.z.b 3 – ghasyrda ómir sýrdi. Ghún qoghamynda sauda qatynasynyn, temirden jasalghan búiymdardyn, teri óndeuding keng óris aluy, qol ónerding payda boluy, órkeniyetting qozghaushy kýshi boldy»,–deydi (188-190-better. Artyqbaev J.O. Pirmanov Á.B. Qazaqstan tarihy (ensiklopediyalyq basylym) Almaty, «Atamúra» 2008 j)

B.z.b (bizding zamanymyzdan búryn) III ghasyrdan bastap kóne týrkiler temir metaldy iygerip, odan jylqygha auyzdyq pen ýzengi jasap jylqyny qolgha ýiretip, adamzat tarihyn órkeniyetke bastaghany belgili. Bir sózben aitqanda, týrkiler b.z.b III ghasyrdan bastap temirdi, al odan erterek b.z.b XVIII-VIII ghasyr aralyghynda «Andronov mәdeniyeti» túsynda qolany da, altyndy da iygergeni mәlim. (Qaranyz: G.V. Kan. N.U Shayahmetov. Qazaqstan tarihy. Oqulyq. «Almatykitap»-2007)

Al, jazushy Qasymbekting tarihiy-romanynda surettelgen oqighalar órisine qaraghanda, týrkilerding «Telengit» taypasynan ózge taypalary XIII ghasyrdaghy Shynghys han zamanyna deyin metall óndeudi bilmegen. Shygharmada metall óndeu – Tele taypasynyng ishindegi belgili bir әuletting syrt kózden tys, qúpiya dәstýrge negizdelgen kәsibi retinde ghana suretteledi. Jogharyda kórsetilgen ghylymy enbekterge silteme jasay otyryp aitpaghymyz: Últtyq akademiyamyzdyng Tarih ghylymy instituttary jýrgizgen arheologiyalyq zertteu júmystarynyng nәtiyjeleri dәleldegendey, búdan eki myng ýsh jýz jyl búryn qazirgi Qazaqstan territoriyasyn mekendegen ejelgi týrki taypalary temir óndeudi bilgen. Jazushy S.Qasymbek ózining tarihiy-romanynda, ejelgi týrkilerding temir óndeudi iygerui – Shynghys han zamanynan sәl búrynghy uaqyt dep, týrkilerding «temir ghasyry» dep atalatyn órkeniyetin myng jylgha keyin shegerip jiberipti. Jazushy osy «janalyghyn» qanday ghylymy enbekterge sýiene otyryp aitqan? Eger, avtor búl «janalyqty» óz qiyalyna ghana sýienip aitsa, ol – óte az tabys.

Saya Qasymbekting «Kók bórileri» – tarihiy-roman. Al, tarihiy-romanda ghylymy negizdegi dәlel men dәiek basty orynda túrugha tiyis. Búl – tarihy shygharmagha qoyylar eng basty talap.

Saya Qasymbekting ózining tarihiy-romany arqyly «sýirep kelgen» tarihy janalyghy tek qana metall óndeu qúpiyasyna ghana baylanysty emes.  Avtor ózining «Kók bórileri» tarihiy-romanynda Tele taypasy Shynghys hanmen teng dәrejede odaqtas boldy dep jazyp, (356-bet) ózge taypalar men memleketterge: «Sen maghan baghyn ne túrysatyn jerindi ait», - dep búiyratyn úly Qahan Shynghys han turaly әlemde joq «tarihy derek» keltiredi.

Jazushynyng Tele taypasynyng úrany «Arqar» dep jazuy, qazaq shejiresindegi «Arqar» úrandy – Shynghys han úrpaqtary tórelerding tarihy men atadan-balagha alghashqyda auyzsha keyinnen qaghazgha týsip, býgingi kýngi bizge jetken «Qazaq shejiresinin» tarihilyghyna da óz kólenkesin týsirip túr. Tek búl ghana emes, shygharmada surettelgen toy ýstindegi jauyngerler sayysynda, jengen jauyngerge kópshilik júrt «Gollivud boevikterindegidey» bas barmaghyn tómen kórsetse, jengen jauynger jenilgen jauyngerding moynyn búrap ne bolmasa, basyn qylyshpen shauyp óltirip otyrghan. (238-bet)

Eshbir tarihy derekterde aitylmaghan, kóne týrki әlemine mýldem jat, dәl osynday jauyngerlik sayys dәstýrin jazushynyng qaydan izdep tapqany týsiniksiz.

Shyndyghyna kelgende, taldap otyrghan shygharmanyng jetilmey qalghan shalajansar jerlerin ghana sóz ete beru – әdebiy-syn enbekting ghana emes, maqala avtorynyng da oqyrman aldyndaghy abyroyyn tómendetip jiberedi. Kez-kelgen avtor syn jazyp otyrghan shygharmasynyng kemshiligimen qatar jetistigin de taldap sóz etkisi keleri haq. Alayda, Saya Qasymbekting «Kók bórilerinen» әdilet túrghysyndaghy syn-pikir aitugha túrarlyq ne tarihi, ne kórkem dýnie tappay shyndyghymyzdy aitsaq, qatty qinaldyq.

Bir sózben aitqanda, «tarihiy-roman» dep atalghan Saya Qasymbekting «Kók bórileri» - tarihy roman janryndaghy kórkem shygharma deuge on ekiden bir núsqasy da kelmeytin, tarihy negizi óte tómen, adam sengisiz mistikalyq oqighalardy publisistikalyq stilde bayandaghan, kýndelikti baspasóz ocherki dengeyindegi ghana dýnie bolyp shyghypty. Bary osy, basqa aitarymyz joq eken.

P.S. Anyghyna kelgende, Saya Qasymbekting «Kók bórileri» sóz shyghasy etip, syn jazyp, әdeby taldau jasaugha túrarlyq shygharma emes. Uaqytymyz shyghyn bolsa da, S.Qasymbekting «Kók bórilerin» әdeby túrghydan taldauymyzdyng negizgi sebebi – býgingi qazaq әdebiyetin «topangha» ainaldyryp otyrghan shygharmalardyng әdeby dengeyin baghamdau edi. Ony bildik. Kónilimiz jermen-jeksen boldy. Odan ne úttyq? Abay atam aitqanday: «Adasqan kýshik sekildi, úlyp júrtqa qaytqan oidan», – ózge, eshteme de!

Keshegi «Tonykók», «Alyp Ertongha» sekildi jyr-jauharlarynan bastau alyp, býgingi kózi tiri klassikterimiz Tólen, Tynymbay, Beksúltan, Kәdirbek, Temirhandardan keyin 90 – jyldarda ýrkerdey bir shoq bolyp әdebiyetke kelgen tolqyngha deyin «altyn arqauy» ýzilmey kelgen qazaq әdebiyetindegi býgingi «topannyn» ishinde ne týrli asyldardyng bolmauy mýmkin emes.

«Naryqtyq rynok» dep atalatyn myna zamanda býgingi qazaq әdebiyetindegi «topannyn» ishinen «altyn men asyldy» tabu – «Kýn astyndaghy Kýnekey qyzdy» әkeluden de qiyn, qiyamet-qayym sharua bolyp túr.

Aytpaghymyz: keler kýn berekesinen kýder ýzbeyik...

Ázirge bar aitarymyz osy.

Núrghaly Mahan

Abai.kz