(نۇرلان قاميدىڭ «حان مودە حيكاياتى مەن سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» جانە تۇرسىنحان زاكيدىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي روماندارى بويىنشا)

1-ءبولىم

قازىرگى قازاق ادەبيەتى دەپ ايتىپ وتىرعان ادەبيەتىمىز – تاۋەلسىزدىكتەن سوڭعى ياعني، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنان كەيىنگى ادەبيەت.

تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى قازاق ادەبيەتى دەگەندى ويلاسام، مەنىڭ كوز الدىما – سۋ قويماسىنىڭ توسقاۋىلىن اشىپ جىبەرگەننەن كەيىن ارناسىنا تولىپ، لىقسي اققان توپان سۋ ەلەستەيدى. بوگەتى الىنعان سۋ ارقىراي اعىپ، جولىندا تۇرعان قوقىستى، شوگىندى توپىراعىمەن بىرگە كوتەرە ءتۇسىپ ارالاستىرعاندا، الگىندە عانا سۋ قويماسىندا تۇپ-تۇنىق مولدىرەپ تۇرعان سۋ – لەزدە-اق لاي تۇستەس توپانعا اينالاتىن. بۇل توپاننىڭ ىشىندە نەلەر جوق؟ سۇيەك-ساياق، ءشوپ-شالام،تەرى-تەرسەك قوقىستارمەن ارالاسا بىرگە اعىپ بارا جاتقان نە ءتۇرلى باعا جەتپەس اسىلدار... ءبارى...ءبارى بار. ءبىر ارنادا توعىسقاندىقتان بولار، توپان ىشىندەگى اسىل مەن «ءشوپ پەن شوڭگە»  دەپ اتالاتىن جاسىقتىڭ قۇنى بىردەي. ايىرىپ بولمايسىز. ولاردى سارالاي وتىرىپ، ساراپتاۋ مۇمكىن ەمەس.

بۇل – تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى كورىنىسى. الەمدىك ادەبيەت كوشىندە وزىندىك ورنى بار قازاق ادەبيەتى بۇل كەپكە قالاي ءتۇستى؟ ونىڭ سەبەبى مەن سالدارىن تالداۋ ءبىزدىڭ بۇل جولعى مىندەتىمىزگە جاتپايدى. سوندىقتان دا، ءسوز ەتكەلى وتىرعان تاقىرىبىمىزعا تىكەلەي كوشۋدى ءجون سانادىق.

ادەبيەت – ادەبيەت ءۇشىن دەگەن ۇعىم – بوس ءسوز. ۇلتتىق تابيعاتىمىز بەن ادامي بولمىسىمىزدىڭ نەگىزىن قالاعان ادەبيەت – قاشاندا ۇلت يگىلىگىنە قىزمەت ەتىپ، ۇلتتىق سۇرانىسىمىزدىڭ رۋحاني قاجەتىن وتەگەن.

ەگەر، ادەبيەت – ادەبيەت ءۇشىن دەسەك، وندا ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ نەگىزىن قالاعان، حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تاربيەشىسى، شەجىرەلى تاريحى مەن كوركەمدىك ويلاۋ جۇيەسىنىڭ كورىنىسى، اتادان بالاعا ميراس بولىپ، بۇگىنگى بىزگە جەتكەن حالىق اۋىز ادەبيەتى بولماس ەدى. ال، حالىق اۋىز ادەبيەتى بولماسا – ارعى كوك تۇركىلەر زامانىنداعى عاجايىپ داستاندار «تونىكوك» پەن «الىپ ەرتوڭعانى» ايتپاي-اق قويالىق، وزىنە دەيىنگى حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن ءنار الىپ، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىن سوناۋ شىرقاۋ بيىككە كوتەرگەن وي الىپتارى اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپانبەت، بۇحار، اباي، ماحانبەتتەر بولماعان بولار ەدى. ەگەر، بۇلار بولماسا، بىزدە جازبا ادەبيەتى مۇلدەم جوق، بولسا دا ءوز دارەجەسىندە ەمەس. ءالسىز.

ادەبيەت – قاي زاماندا دا ۇلت رۋحانياتىنىڭ التىن باستاۋى ءھام ۇلت ءومىرىنىڭ ايناسى.

«ورحون-ەنيسەي» جازۋى دەپ اتالاتىن تاڭبامەن تاسقا قاشالىپ جازىلعان «كۇلتەگىن»، «تونىكوك» سەكىلدى كوركەمدىك قۋاتى اسا جوعارى عاجايىپ داستانداردىڭ كەيىپكەرلەرى – «كوك تۇركىلەر» دەپ اتالاتىن «كونە تۇركىلەر» تاريحىنىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق ادەبيەتىندەگى كورىنىسى نەندەي حالدە؟ – دەپ ويلاعانىمىزدا، قولىمىزعا ىلىككەنى، بۇگىنگى تاڭدا جاستارى «ورتا بۋىن» دارەجەسىنەن اسىڭقىراپ قالعان، ادەبي ورتادا ەسىم-سويى بەلگىلى جازۋشىلار نۇرلان قاميدىڭ «حان مودە» حيكاياتى مەن جازۋشى-دراماتۋرگ سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» جانە تاريحشى عالىم، جازۋشى تۇرسىنحان زاكەننىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان مەملەكەتتىك جابىق ادەبي بايقاۋدا باس جۇلدەنى يەلەنگەن شىعارماسى – «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي روماندارى بولدى.

اۋەلگى ءسوز سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» حاقىندا. كىتاپ الماتى قالاسى، «وتباسى» باسپا ۇيىنەن 2023 جىلى جارياعا شىعىپتى.

مەنىڭ نازارىمدى وزىنە اۋدارعان كىتاپ اتاۋى بولدى. ەجەلگى تۇركىلەر قاسيەت تۇتىپ، تۇركىلەردىڭ توتەمدىك بەلگىسىنە اينالعان «كوك بورىلەر» بولار دەگەن ۇعىممەن كىتاپ اتاۋىنا قايتا ءۇڭىلدىم. جوق، «كوك بورىلەر» ەمەس «كوك بورىلەرى» ەكەن. كوكتەگى اي مەن قوس ءبورى ورتاسىندا قولىندا قالقانى مەن قىلىشى بار ەجەلگى تۇركى جاۋىنگەرى بەينەلەنگەن سۋرەت - «ورحون»  ەسكەرتكىشتەرى جازبالارىنداعى رۋنا ستيلىندەگى حارىپتەرمەن جازىلعان «كوك بورىلەرى» دەگەن جازۋمەن ادەمى ۇيلەسىپتى. مۇقابا سىرتىنداعى جازۋ – ەجەلگى تۇركى الەمىنەن حابار بەرىپ، جوعارعى دەڭگەيدە بەزەندىرىلگەن كىتاپ ديزاينى – وقۋشى نازارىن وزىنە بۇرىپ، «مەنى وقى» دەپ قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇر. ءسوز جوق، كىتاپ ديزاينى – وتە جوعارعى دەڭگەيدە.

تاۋەلدىك جالعاۋىنىڭ ءۇشىنشى جاعىن وزىنە جەكە يەمدەنگەن «كوك بورىلەرى» دەگەن كىتاپ اتاۋى – وقۋشىعا «كوكتەن تۇسكەن بورىلەر» نەمەسە «كوكتىڭ» ياعني «اسپاننىڭ بورىلەرى» دەگەن ۇعىم قالىپتاستىرعىسى كەلگەندەي بولىپ كورىنەدى ەكەن.

ەجەلگى تۇركىلەر ءۇشىن «كوك-اسپان» دا، قاسقىر ىشىندە ەرەكشە قاسيەتكە يە «ابادان-قاسقىر»-«ءبورى» دە توتەمدىك بەلگىگە يە بولعان قاسيەتتى ۇعىمدار. ال، شىعارما كونە تۇركىلەر تۋرالى. سوندىقتان كىتاپ اتاۋىن «كوك بورىلەر» دەسە دە، «كوك بورىلەرى» دەسە دە «قازانشىنىڭ ەركى بار...» ءبىز سولاي تۇسىندىك. انىعىنا كەلگەندە، ماسەلە كىتاپتىڭ سىرت كورىنىسى مەن اتاۋىندا ەمەس، مازمۇنى مەن وقۋشىعا بەرەر يگى ىقپالى مەن اسەرىندە عوي.

سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» تاريحي رومانى «پازىراق»، «تەلە» جانە «تەلەڭگىت» اتتى ءۇش بولىمنەن تۇرادى. رومان التىن تاۋ باۋرايىنان كەلگەن – پازىراق حان، ءسىبىر ورمانىنان – يدەن تۇر حان، تۇر دالاسىنان – رۇستەم تۇر، قۇبا شولدەن كەلگەن قوپان-تۇر حانداردىڭ اراسىندا – ىقىلىم زاماننان بۇكىل تۇركى ۇرپاعىنا ورتاق «ادىلەتتىڭ اق قىلىشى» اتالىپ كەتكەن قاسيەتتى قىلىشقا تالاس ساحىناسىنان باستالادى. ءتورت حاننىڭ «ادىلەتتىڭ اق قىلىشىنا» تالاسۋ وقيعاسى مەن اق نيەتتى باقسى اق كامنىڭ وت اينالا ايعاي سالىپ، زىكىر سالۋىن اۆتور: - «ءتاڭىرىم» دەپ بار داۋىسىمەن ايعاي سالا، اق قىلىشتى وتقا قاراي لاقتىردى. وتتىڭ  قاق ورتاسىندا اۋادا قالقىعان اق قىلىشتان تاراعان ساۋلە، تاڭىردەن قولداۋ تىلەگەندەي كوككە شانشىلدى. كوك پەن جەردىڭ اراسىندا تىلسىم جول اشىلىپ، كوگىلدىر نۇر اق قىلىشتىڭ ءوڭ بويىنا قۇيىلدى. وت اينالعان اق قىلىش كۇيىپ-بالقىماستان كوز قارىقتىرا جارقىراي ءتۇستى. كىم... كىمگە... كىمگە بۇيىرادى؟... «ادىلەتتىڭ اق قىلىشى» اتانىپ كەتكەن قىلىش قاشان، كىمنەن ميراس بوپ قالعانى جۇمباق. ىقىلىم زاماننان بۇكىل تۇركى ۇرپاعىنا ورتاق جارالعانى عانا بەلگىلى. ەرەكشەلىگى سول، قاي حان قىلىشتى وت ىشىنەن سۋىرىپ السا – مۇشەل كەزەڭ...، ون ەكى جىلعا دەيىن اق قىلىشقا سول يە بولادى»، - دەپ باياندايدى. (9-بەت. سايا قاسىمبەك «كوك بورىلەرى» الماتى، «وتباسى» باسپا ءۇيى.)

جازۋشى بۇدان ارى قاراي «اق قىلىشقا» تالاسۋشى ءتورت حاننىڭ ىشكى پسيحولوگيالىق ءجاي-كۇيىنە توقتالا كەلىپ، ءسىبىر ورمانى حانى يدەن-تۇر حاننىڭ قاسيەتتى اق قىلىشتى وت ىشىنەن سۋىرىپ الماق بولعان ءساتىن: «ءار قادامىن ساناپ باسىپ اق قىلىشقا جاقىندادى. «ارۋاق» دەگەن كۇيى لاپىلداعان وتتى ەلەمەستەن اۋادا قالقىعان اق قىلىشتى بار كۇشىمەن تارتىپ قالدى. قيمىلدامادى», – دەپ سۋرەتتەيدى. (10-بەت س.قاسىمبەك «كوك بورىلەرى»)

سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» «تاريحي-رومان» دەپ اتالسا دا، جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن وقيعا بايانىن جازۋشى ءوز شىعارماسىندا فانتاستيكالىق نەگىزدە سۋرەتتەپتى. شىعارما «تاريحي-رومان» دەپ اتالعاندىقتان، ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىز فانتاستيكالىق ەمەس، شىنايى ومىردەگى وقيعالار بايانى ەدى. ءۇمىتىمىز اقتالمادى.

اۆتور ميفولوگيالىق وقيعالاردى تاريحي شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن وقيعالار وزەگىمەن قيۋلاستىرا وتىرىپ جەكە سۋرەتتەسە – ءبىز مۇنى «ادەبي ءتاسىل» دەپ تۇسىنگەن بولار ەدىك. جازۋشى كادىمگى ومىردە بولعان شىنايى وقيعالار باياندالاتىن «تاريحي-رومان» جانرىنداعى وقيعالاردى قالايشا «فانتاستيكالىق» نەگىزدە سۋرەتتەيدى؟ سوندا، «تاريحي-رومان» جازىپ وتىرعان جازۋشى س.قاسىمبەك «رەاليستىك» شىعارما مەن «فانتاستيكالىق» شىعارمانىڭ ارا-جىگىن اجىراتا بىلمەگەنى مە؟ تاعى دا ءبىر جايت: شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن «قاسيەتتى اق قىلىش» وت ىشىندە تۇر ما، جوق الدە،  اۋادا قالقىپ تۇر ما؟ بۇل جاعداي دا وقۋشى ءۇشىن تۇسىنىكسىز بولىپ قالعان. سەبەبى، جازۋشى ءبىرىنشى ەپيزودتا اق قىلىشتى «وت ىشىندە» دەپ جازسا، ەكىنشى ەپيزودتا «اۋادا قالقىعان» دەپ جازادى. سونىمەن، «قاسيەتتى اق قىلىش» وت ىشىندە مە، جوق الدە اۋادا قالقىپ تۇر ما؟ اۆتور قىلىشتى «...وتتىڭ قاق ورتاسىندا اۋادا...»، – دەيدى. قازاقى تۇسىنىكتە «وت» – جانىپ جاتقان اعاش نە بولماسا تاعى باسقا سول سەكىلدى زات. ال، جانعان وتتان جالىن شىعادى. سالىستىرمالى تۇردە جالىن وتتان بيىكتە. سوندىقتان، جالىن اۋادا قالقىعان «اق قىلىشقا» ءبىر تابان بولسا دا جاقىن. جالىن سونگەندە وت شوققا اينالادى. اۆتوردىڭ سۋرەتتەۋىنشە وت پەن جالىننىڭ اراسىندا ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق سەكىلدى. سەبەبى، اق قىلىش جايلى سۋرەتتەلەتىن ەپيزودتا «وت» پەن «اۋا» بار دا «جالىن» تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. سۋرەت انىق ەمەس. قىلىش وت ىشىندە مە، جالىن ىشىندە مە، جوق الدە، بوس كەڭىستىك اۋادا قالقىپ تۇر ما؟ تۇسىنىكسىز.

كوركەم شىعارمادا بوستەكتى، تۇسىنىكسىز سۋرەتتەلەتىن بىردە-ءبىر ەپيزود بولۋعا ءتيىستى ەمەس. ادەبي شىعارمادا «مايدا-شۇيدە» دەيتىن ۇعىم جوق. سوندىقتان، جازۋشى كىشكەنە عانا ادەبي بولشەكتىن ءوزىن دە ورنىمەن دۇرىس قولدانا بىلگەنى ءجون.

سوزبەن سالىنعان كوركەم سۋرەت ادەبي بولشەكتەردەن قۇرالادى. جازۋشى وتتىڭ نەگىزگى بولشەگى وتتان شىعاتىن جالىندى ايتپاعاندىقتان، «قاسيەتتى اق قىلىشقا تالاس» وقيعاسى كومەسكى تارتىپ، وقۋشىعا تۇسىنىكسىز بولىپ قالعان.

سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» تاريحي-رومان دەپ اتالسا دا، پازىراق حاننىڭ ءبىر كەزدەگى سۇيىكتىسى، تابيعي اپاتتىڭ قۇربانى بولعان  اققىزدىڭ ارۋاعى پازىراق حاننىڭ قىزى ەركە-كوومەن كەزدەسىپ، ونى وزىمەن بىرگە ەرتىپ كەتۋى، (52-54-بەتتەر) قىتاي باتىرى ايداھار مەن تەلە تايپاسىنىڭ باتىرى ۇلاعاننىڭ جەكپە-جەك شايقاسىندا باتىرعا تەلە تايپاسىنىڭ ۇرانىنا اينالعان ارقاردىڭ دەم بەرىپ، ونى جەڭىسكە جەتكىزۋى، (85-86-بەتتەر) اق قىلىشتىڭ ءوزى ۇشىپ كەلىپ، كىنالى بولعان حاننىڭ ءىنىسى قاراتايدىڭ باسىنا قان توگۋى، (94-بەت) وپاسىز ماحابباتتىڭ قۇرباندىعىنا اينالعان  كۋماننىڭ جانسىز ءتانىن اققۋلار ۇشىپ كەلىپ، حالىقتىڭ كوزىنشە كوككە الىپ كەتۋى، (102-بەت) جالا جابىلعان كىناسىز ۇلاعان باتىردىڭ باسىن پازىراق حاننىڭ قولىنداعى قاسيەتتى اق قىلىشتىڭ شاپپاي قويۋى (128-بەت) تاعى باسقا سول سەكىلدى تابيعاتتان تىس كۇشتەرمەن قارىم-قاتىناس بەينەلەنەتىن ميستيكالىق وقيعالار شىعارمادا وتە كوپ سۋرەتتەلگەن. سوعان قاراعاندا، تاريحي-روماندا تاريحتا بولعان وقيعالار شىنايى تۇردە، تاريحي دەرەكتەر ارقىلى، كوركەمدىك نەگىزدە سۋرەتتەۋ – ادەبي زاڭدىلىق ەكەندىگىن اۆتور تۇسىنبەيتىن سەكىلدى.

جازۋشىنىڭ «كوك بورىلەرى» اتتى رومانىنداعى «پازىراق»، «تەلە» بولىمدەرىنىڭ لەيتموتيۆى، ياعني وقيعا ارقاۋى – اۆتور تىلىمەن ايتقاندا «قاشان، كىمنەن ميراس بولىپ قالعانى جۇمباق» قاسيەتتى اق قىلىش. شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن اق قىلىشتىڭ ميستيكالىق قاسيەتى تۋرالى اۆتوردىڭ وقيعالى-بايانداۋلارىنا ءبىز جوعارىدا توقتالىپ وتتىك.

رومان جەلىسى بويىنشا ەركەشە قاسيەتكە يە بۇل اق قىلىش، كەيدە حالىق اراسىندا «ادىلەتتىڭ اق قىلىشى» دەپ تە اتالادى. سەبەبى، اق قىلىش – ادىلەت جولىنداعى حاق شەشىمدەردى ءوزى تاڭدايدى. كەيىننەن تاق كۇرەسى جولىندا ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى ساتقىندار قولىنان قازا تاپقان تەلە حان ولگەن سوڭ، اق قىلىش وزىنەن-ءوزى ويىلعان جەرگە كىرىپ كەتىپ، ول جەردى سۋ باسىپ، ۇلكەن كولگە اينالادى دا، قىلىش كولدىڭ تۇبىندە كومۋلى قالادى.

شىعارمادا «اق قىلىش» لەيتموتيۆىمەن قوسا ءورىلىپ وتىراتىن ەكىنشى ارقاۋ، ول – پازىراق حاننان كەيىن ونىڭ بالاسى تەلە حاننىڭ بيلىگىنە كوشكەن تەلە تايپاسى عانا بىلەتىن مەتالل وڭدەۋ قۇپياسى.

سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» تاريحي-روماننىڭ «تەلەڭگىت» اتالاتىن ءۇشىنشى ءبولىمى، ءبىز ءسوز ەتكەن مەتالل وڭدەۋ قۇپياسىمەن بايلانىستى. اۆتوردىڭ تاپسىرلەۋى بويىنشا، مەتالل وڭدەۋ قۇپياسىن كۇللى تۇركى تايپالارىنىڭ ىشىنەن تەك پازىراق حان بيلىك جۇرگىزگەن تەلەڭگىت تايپاسى عانا بىلەدى. مىنە، وسى تەلەڭگىتتەردى باعىندىرىپ، تەمىر وڭدەۋدىڭ قۇپياسىن بىلگىسى كەلگەن شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشى باسقارعان اسكەرمەن قيان-كەسكى سوعىسقان تەلە تايپاسى، وزدەرىن قورعاشتاپ جۇرەتىن «ارۋاق-ارقاردىڭ» اقىل-كەڭەسىمەن (334-بەت) تەلە تايپاسىنىڭ كوسەمى تەمىر، جوشىمەن ىمىراعا كەلىپ تاتۋلاسىپ: «تەلەڭگىت پەن تەلەس تەلەۋىتتىڭ، توعىز وعىز بالاسىنىڭ، سەندەرشە ايتسام قالىڭ «ورمان حالقىنىڭ» دەربەستىگىن قالدىرىپ، قول استىڭا تەڭ دارەجەدە قابىلدايسىڭ»، – دەگەن شارتپەن (356-بەت) شىڭعىس حانعا قوسىلادى.

س.قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» تاريحي-رومانىنىڭ قىسقاشا فابۋلالىق سيۋجەتى وسى.  شىڭعىس قاھانعا بەلگىلى شارتپەن، ءوز ەركىمەن قوسىلعان تەلەڭگىت تايپاسى تاريحى تۋرالى: «وسىلايشا، بۇگىنگى التاي باۋرايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان «تەلەڭگىت» قازاق ەلىندەگى «تولەڭگىت» مىڭعۇل (مۇڭعۇل ەمەس) تاريحىنداعى «ورمان حالقى» عاسىر قويناۋىنداعى ايگىلى تەلە تايپاسى سان قاتپارلى تاريح سوقپاعىنان بولاشاققا جول تارتتى», – دەگەن سويلەمدەرمەن (364-بەت) اۆتور ءۇش بولىمنەن تۇراتىن ءوزىنىڭ «كوك بورىلەرى» اتتى تاريحي-رومانىن اياقتاپتى.

وسى جاسقا كەلگەنشە ءىرىلى-ۇساقتى ءتۇرلى جانرداعى كىتاپتار مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەر وقىپ ءجۇرمىز عوي، يمانداي شىنىم، «بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندەگى كونە تۇركىلەر بەينەسى» ماقالاسىن جازۋدى ماقسات ەتكەننەن سوڭ، ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت، قالايدا ءبىتىرىپ وقىپ شىعۋىم كەرەك دەگەن ويمەن عانا كىتاپتىڭ سوڭىنا دەيىن قانشا بەت قالعانىن ساناپ وتىرىپ، جازۋشى س.قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرىن» ارەڭ ءبىتىردىم.

كەز-كەلگەن شىعارمادا ادەبي-تەوريالىق نەگىزدە وقيعانىڭ باستالۋى، دامۋى، شيەلەنىسۋى، شارىقتاۋ شەگى، شەشىمى دەگەن سەكىلدى شارتتى تۇردەگى قۇرىلىمى بولادى. بۇعان بايانداۋ ءتاسىلى ارقىلى كەلەتىن اۆتوردىڭ ايتپاق بولعان ويى، ياعني شىعارمانىڭ يدەياسى دەگەن ادەبي-تەوريالىق ۇعىمدى دا قوسىپ قويىڭىز. بۇل – تاريحي-رومان جازباقشى بولعان، جان-جاقتى دايىندىعى بار جازۋشىعا عانا ەمەس، ادەبيەت تەورياسىنىڭ الىپبيىنەن عانا حابارى بار، كەز-كەلگەن مەكتەپ وقۋشىسىنا بەلگىلى ءجايت.

شىعارما قۇرىلىمىن – وقيعا بايانىن سۋرەتتەۋ رەتى دەسەك، شىعارماداعى وقيعا بارىسىندا كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنىڭ نازىك يىرىمدەرى سان-قاتپار ناقىشتى باي تىلمەن ايشىقتالىپ، كەيىپكەر بەينەسى سومدالا ءتۇسىپ ەرەكشەلەنەدى. وقيعا وزەگى – «تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس» دەپ اتالاتىن تارتىس بارىسىندا، شىعارماداعى كەيىپكەرلەر بەينەسى ءبىر-بىرىنەن وزگەشەلەنىپ، دارالانا تۇسپەك. ال، ادەبي تۋىندىداعى اۆتوردىڭ سۋرەتتى بايانى مەن كەيىپكەرلەر بەينەسىن جاساۋ قۇرالى – ءتىل.

جازۋشى س.قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» تاريحي-رومانىنان شىنايى وقيعالار جۇيەسىنە قۇرىلعان شىعارما قۇرىلىمىن دا، ادەبي-تەوريالىق تالاپتارعا جاۋاپ بەرە الاتىنداي نانىمدى سومدالعان كەيىپكەرلەر بەينەسىن دە كورە المادىق. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى: اۆتور ءوز شىعارماسىنداعى كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى پسيحولوگيالىق جان-دۇنيەسىنە مۇلدەم ۇڭىلمەگەندىگى بولسا كەرەك. سوندىقتان دا جازۋشى س.قاسىمبەك كەيىپكەرلەرى جاداعاي ءھام جاتتاندى. ال، جازۋشى ءتىلى تىپتەن وراشولاق. مىنا سويلەمدەرگە نازار اۋدارالىقشى: بيىك قاراعايدىڭ جۋان بۇتاسىن بۇتىنا قىسا جەرگە سالبىراپ، ساداعىن كەزەنگەن قىز «نە ىستەيسىڭ؟» دەگەندەي كەكەسىمەن قاسىن كەرە قارادى (220-بەت). ەتىگىنىڭ تۇمسىعىنا سارت ەتە قادالعان جەبەمەن جارىسا ىقشام كيىنگەن قىز جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى. (220-221-بەتتەر).

وسى ەكى سويلەمنەن نە تۇسىنەمىز؟ ءتىل مادەنيەتى مەن ۇلتتىق ءتىل بايلىعىمىزدىڭ ستيلدىك تازالىعى قايدا؟ جالپى، قازاق تىلىندەگى قىز بالاعا بايلانىستى ايتىلاتىن ءسوز قورىندا، ەستىر قۇلاققا وتە دورەكى «بۇت» دەگەن ءسوز ەشۋاقىتتا قولدانىلماعان. بۇل – حالقىمىزدىڭ قىز بالاعا دەگەن ەرەكشە قۇرمەتىنىڭ كورىنىسى بولسا كەرەك. جارايدى، ءبىر ءسات شىعارما وقيعاسىن سايا قاسىمبەكشە تاپسىرلەپ، تۇسىنۋگە تىرىسىپ كورەلىك: وقيعا بايانىنداعى قاراعايدىڭ جۋان بۇتاسىن بۇتىنا قىستىرىپ، سالبىراپ تۇرعان قىز ساداعىن قالاي كەزەنەدى؟ ساداق كەزەنۋ ءۇشىن قىز اياعىن جەرگە تىرەۋ كەرەك ەمەس پە؟

قاراعايدا «بۇتا» بولمايدى، «بۇتاق» بولادى. ال، «بۇتا» - ءبىر توپ بولىپ ءوسىپ تۇرعان وسكىن (كۋستارنيك) دەگەن ماعىناداعى ءسوز. ال، وسى «بۇتانى» اۆتور تىلىمەن ايتقاندا «بۇت» دەپ اتاپ وتىرعان ەكى اياعىنىڭ ورتاسىنا قىز قالاي قىستىرادى؟ ونىڭ ۇستىنە قىزدىڭ ءوزى ساداعىن كەزەپ سالبىراپ تۇرسا... ادام سالبىراۋ ءۇشىن قولىمەن ءبىر نارسەدەن ۇستاپ تۇرۋى كەرەك ەمەس پە؟ كوز الدىڭا نە ەلەستەتەرىڭدى بىلمەيتىن، وتە تۇسىنىكسىز سۋرەت.

ەكىنشى سويلەم بويىنشا: «...ەتىگىنىڭ تۇمسىعىنا جەبە قادالسا...» قىز جەرگە قالاي سەكىرىپ تۇسەدى؟ ونىڭ اياعى نەمەنە تەمىردەن جارالعان با؟ ال، ءبىزدىڭ قىز «ەتىگىنىڭ تۇمسىعىنا قادالعان جەبەنى» مۇلدەم ەلەمەيدى. سەبەبى، جازۋشى قىزدىڭ ەتىگىنىڭ تۇمسىعىنا قادالعان جەبەنى «ۇمىتىپ كەتىپ» ول تۋرالى كەلەسى سويلەمدە مۇلدەم ءسوز قوزعاماعان. تەك بۇل ەمەس، «تاناداي تىنىشتىقتى بۇزۋعا قۇدىرەتى جەتپەي قيمىلسىز قالعان ەلگە... ۇلاعان... ىزالانا قارادى» (39-بەت) نەمەسە، «قۇبىلعان تىرشىلىكتى قيماۋ...ۇلتقا بولىنبەسە كەرەك» (85-بەت) دەگەن سويلەمدەردەگى «تاناداي تىنىشتىق»، «قۇبىلعان تىرشىلىك» دەگەن تىركەستەردە قانداي ماعىنا بار؟

سويلەمدەردەگى تىركەستەردى ءتىلىمىزدىڭ ىشكى زاڭدىلىعىنا سايكەس: «قۇلاققا ۇرعان تاناداي» نەمەسە «مىڭ قۇبىلعان تىرشىلىك» دەپ قولدانسا، بۇل تىركەستەردىڭ بەلگىلى ءبىر ماعىناسى بولار ەدى.

جالپى، س.قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرىندە» وراشالاق قۇرىلعان سويلەمدەر مەن ماعىناسىز تىركەستەر مولىنان ۇشىراسىپ وتىرادى.

جازۋشى رومانىندا سۋرەتتەلەتىن وقيعالاردىڭ تاريحي ۋاقىتى كورسەتىلمەپتى. ءبىز مۇنى س.قاسىمبەكتىڭ «تاريحي-رومانىنىڭ» تاعى دا ءبىر كەمشىن تۇسى دەپ باعالادىق. شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن وقيعالار تىزبەسىنە قاراعاندا، روماننىڭ الدىڭعى ەكى ءبولىمى «پازىراق» پەن «تەلە» - شىڭعىس حان زامانىنا دەيىن بولعان وقيعالار سەكىلدى. سەبەبى، روماننىڭ سوڭعى ءۇشىنشى ءبولىمى «تەلەڭگىتتە» شىڭعىس حاننىڭ بەينەسى كورىنىس بەرىپ، اتى اتالادى. سوعان قاراعاندا، روماننىڭ الدىڭعى ەكى بولىمىندەگى وقيعالار وسىدان مىڭ، مىڭ جارىم جىل بۇرىنعى ۋاقىتتى قامتيتىن سەكىلدى.

«...تەلە تايپاسىنا باسقالار نەگە ءوش دەپ ويلايسىڭ؟ – جاۋاپ تاپپاي يىعىن قيقاڭ ەتكىزگەن ۇلىنا قاراپ، باسىن شايقادى. – ويتكەنى، تەمىر بالقىتۋ تەك تەلەنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ەسىڭدە بولسىن، تەمىر بالقىتقان تايپا – ەڭ مىقتى تايپا. قارسى كەلگەن جاۋدى ورىپ تۇسەتىن قارۋ يەسى ارقاشاندا قۇدىرەتتى كۇشكە يە بولعان» (19-بەت)

بۇل – تەمىر ۇستاسىنىڭ بالاسىنا قاراتا ايتقان ءسوزى. وسىدان مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ۇستا XXI عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مىنا ءبىزدىڭ زامانداسىمىز سەكىلدى. ول ءبىز سەكىلدى ويلاپ، ءبىز سەكىلدى سويلەيدى. ءسوز قولدانىسىندا دا بۇگىنگى ادامداردان ەش ايىرما جوق. وسىدان مىڭ جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامدار تۇگىل، كەشەگى XX عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ءوزى بىزدەن باسقاشا ويلانىپ، بولەكتەۋ ءسوز قولدانىستارىن قولدانعان. سەنبەسەڭىز، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ابايدىڭ ءتىل قولدانىستارى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى ءماشھۇر ءجۇسىپ پەن شاكارىمنىڭ نەمەسە  XX عاسىردى العاشقى جارتىسىنداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ءتىل قولدانىستارىنا نازار سالىپ، بايقاڭىزشى. بۇگىنگى بىزبەن سالىستىرعاندا، ولاردىڭ ءسوز قولدانىستارىنداعى وزگەشەلىك كوزگە انىق بايقالادى. سەبەبى، ءتىل – ۇنەمى وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىراتىن ءتىرى اعزا. ال، جازۋشى سايا قاسىمبەكتىڭ وسىدان مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن كەيىپكەرلەرى – XXI عاسىرداعى بۇگىنگى ءبىزدىڭ تىلىمىزبەن سويلەيدى. قانشا ۋاقىت وتسە دە، ادامنىڭ سىرتقى ورتانى قابىلداۋ وي جۇيەسىندە ەشقانداي وزگەرىس بولماعان سەكىلدى. ءبىز مۇنى س.قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەر» دەپ اتالاتىن تاريحي-رومانىنىڭ ۇلكەن كەمشىلىگى دەپ باعالادىق.

روماننىڭ الدىڭعى پازىراق، تەلە بولىمىندەگى وقيعالار – شىڭعىس حان زامانىنان ەرتەرەك، كوك تۇركىلەردىڭ مەتالل وڭدەۋدى يگەرە باستاعان ءداۋىرىن قامتيدى.

تاريحي دەرەكتەر: «عۇن مەملەكەتى ب.ز.ب 3 – عاسىردا ءومىر ءسۇردى. عۇن قوعامىندا ساۋدا قاتىناسىنىڭ، تەمىردەن جاسالعان بۇيىمداردىڭ، تەرى وڭدەۋدىڭ كەڭ ءورىس الۋى، قول ونەردىڭ پايدا بولۋى، وركەنيەتتىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولدى»,–دەيدى (188-190-بەتتەر. ارتىقباەۆ ج.و. ءپىرمانوۆ ءا.ب. قازاقستان تاريحى (ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىم) الماتى، «اتامۇرا» 2008 ج)

ب.ز.ب ء(بىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن) III عاسىردان باستاپ كونە تۇركىلەر تەمىر مەتالدى يگەرىپ، ودان جىلقىعا اۋىزدىق پەن ۇزەڭگى جاساپ جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، ادامزات تاريحىن وركەنيەتكە باستاعانى بەلگىلى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇركىلەر ب.ز.ب III عاسىردان باستاپ تەمىردى، ال ودان ەرتەرەك ب.ز.ب XVIII-VIII عاسىر ارالىعىندا «اندرونوۆ مادەنيەتى» تۇسىندا قولانى دا، التىندى دا يگەرگەنى ءمالىم. (قاراڭىز: گ.ۆ. كان. ن.ۋ شاياحمەتوۆ. قازاقستان تاريحى. وقۋلىق. «الماتىكىتاپ»-2007)

ال، جازۋشى قاسىمبەكتىڭ تاريحي-رومانىندا سۋرەتتەلگەن وقيعالار ورىسىنە قاراعاندا، تۇركىلەردىڭ «تەلەڭگىت» تايپاسىنان وزگە تايپالارى XIII عاسىرداعى شىڭعىس حان زامانىنا دەيىن مەتالل وڭدەۋدى بىلمەگەن. شىعارمادا مەتالل وڭدەۋ – تەلە تايپاسىنىڭ ىشىندەگى بەلگىلى ءبىر اۋلەتتىڭ سىرت كوزدەن تىس، قۇپيا داستۇرگە نەگىزدەلگەن كاسىبى رەتىندە عانا سۋرەتتەلەدى. جوعارىدا كورسەتىلگەن عىلىمي ەڭبەكتەرگە سىلتەمە جاساي وتىرىپ ايتپاعىمىز: ۇلتتىق اكادەميامىزدىڭ تاريح عىلىمي ينستيتۋتتارى جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى دالەلدەگەندەي، بۇدان ەكى مىڭ ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىن مەكەندەگەن ەجەلگى تۇركى تايپالارى تەمىر وڭدەۋدى بىلگەن. جازۋشى س.قاسىمبەك ءوزىنىڭ تاريحي-رومانىندا، ەجەلگى تۇركىلەردىڭ تەمىر وڭدەۋدى يگەرۋى – شىڭعىس حان زامانىنان ءسال بۇرىنعى ۋاقىت دەپ، تۇركىلەردىڭ «تەمىر عاسىرى» دەپ اتالاتىن وركەنيەتىن مىڭ جىلعا كەيىن شەگەرىپ جىبەرىپتى. جازۋشى وسى «جاڭالىعىن» قانداي عىلىمي ەڭبەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ايتقان؟ ەگەر، اۆتور بۇل «جاڭالىقتى» ءوز قيالىنا عانا سۇيەنىپ ايتسا، ول – وتە از تابىس.

سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» – تاريحي-رومان. ال، تاريحي-روماندا عىلىمي نەگىزدەگى دالەل مەن دايەك باستى ورىندا تۇرۋعا ءتيىس. بۇل – تاريحي شىعارماعا قويىلار ەڭ باستى تالاپ.

سايا قاسىمبەكتىڭ ءوزىنىڭ تاريحي-رومانى ارقىلى «سۇيرەپ كەلگەن» تاريحي جاڭالىعى تەك قانا مەتالل وڭدەۋ قۇپياسىنا عانا بايلانىستى ەمەس.  اۆتور ءوزىنىڭ «كوك بورىلەرى» تاريحي-رومانىندا تەلە تايپاسى شىڭعىس حانمەن تەڭ دارەجەدە وداقتاس بولدى دەپ جازىپ، (356-بەت) وزگە تايپالار مەن مەملەكەتتەرگە: «سەن ماعان باعىن نە تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت»، - دەپ بۇيىراتىن ۇلى قاھان شىڭعىس حان تۋرالى الەمدە جوق «تاريحي دەرەك» كەلتىرەدى.

جازۋشىنىڭ تەلە تايپاسىنىڭ ۇرانى «ارقار» دەپ جازۋى، قازاق شەجىرەسىندەگى «ارقار» ۇراندى – شىڭعىس حان ۇرپاقتارى تورەلەردىڭ تاريحى مەن اتادان-بالاعا العاشقىدا اۋىزشا كەيىننەن قاعازعا ءتۇسىپ، بۇگىنگى كۇنگى بىزگە جەتكەن «قازاق شەجىرەسىنىڭ» تاريحيلىعىنا دا ءوز كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ تۇر. تەك بۇل عانا ەمەس، شىعارمادا سۋرەتتەلگەن توي ۇستىندەگى جاۋىنگەرلەر سايىسىندا، جەڭگەن جاۋىنگەرگە كوپشىلىك جۇرت «گولليۆۋد بوەۆيكتەرىندەگىدەي» باس بارماعىن تومەن كورسەتسە، جەڭگەن جاۋىنگەر جەڭىلگەن جاۋىنگەردىڭ موينىن بۇراپ نە بولماسا، باسىن قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىرىپ وتىرعان. (238-بەت)

ەشبىر تاريحي دەرەكتەردە ايتىلماعان، كونە تۇركى الەمىنە مۇلدەم جات، ءدال وسىنداي جاۋىنگەرلىك سايىس ءداستۇرىن جازۋشىنىڭ قايدان ىزدەپ تاپقانى تۇسىنىكسىز.

شىندىعىنا كەلگەندە، تالداپ وتىرعان شىعارمانىڭ جەتىلمەي قالعان شالاجانسار جەرلەرىن عانا ءسوز ەتە بەرۋ – ادەبي-سىن ەڭبەكتىڭ عانا ەمەس، ماقالا اۆتورىنىڭ دا وقىرمان الدىنداعى ابىرويىن تومەندەتىپ جىبەرەدى. كەز-كەلگەن اۆتور سىن جازىپ وتىرعان شىعارماسىنىڭ كەمشىلىگىمەن قاتار جەتىستىگىن دە تالداپ ءسوز ەتكىسى كەلەرى حاق. الايدا، سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرىنەن» ادىلەت تۇرعىسىنداعى سىن-پىكىر ايتۋعا تۇرارلىق نە تاريحي، نە كوركەم دۇنيە تاپپاي شىندىعىمىزدى ايتساق، قاتتى قينالدىق.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «تاريحي-رومان» دەپ اتالعان سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» - تاريحي رومان جانرىنداعى كوركەم شىعارما دەۋگە ون ەكىدەن ءبىر نۇسقاسى دا كەلمەيتىن، تاريحي نەگىزى وتە تومەن، ادام سەنگىسىز ميستيكالىق وقيعالاردى پۋبليتسيستيكالىق ستيلدە بايانداعان، كۇندەلىكتى ءباسپاسوز وچەركى دەڭگەيىندەگى عانا دۇنيە بولىپ شىعىپتى. بارى وسى، باسقا ايتارىمىز جوق ەكەن.

P.S. انىعىنا كەلگەندە، سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرى» ءسوز شىعاسى ەتىپ، سىن جازىپ، ادەبي تالداۋ جاساۋعا تۇرارلىق شىعارما ەمەس. ۋاقىتىمىز شىعىن بولسا دا، س.قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرىن» ادەبي تۇرعىدان تالداۋىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى – بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىن «توپانعا» اينالدىرىپ وتىرعان شىعارمالاردىڭ ادەبي دەڭگەيىن باعامداۋ ەدى. ونى بىلدىك. كوڭىلىمىز جەرمەن-جەكسەن بولدى. ودان نە ۇتتىق؟ اباي اتام ايتقانداي: «اداسقان كۇشىك سەكىلدى، ۇلىپ جۇرتقا قايتقان ويدان»، – وزگە، ەشتەمە دە!

كەشەگى «تونىكوك»، «الىپ ەرتوڭعا» سەكىلدى جىر-جاۋھارلارىنان باستاۋ الىپ، بۇگىنگى كوزى ءتىرى كلاسسيكتەرىمىز تولەن، تىنىمباي، بەكسۇلتان، كادىربەك، تەمىرحانداردان كەيىن 90 – جىلداردا ۇركەردەي ءبىر شوق بولىپ ادەبيەتكە كەلگەن تولقىنعا دەيىن «التىن ارقاۋى» ۇزىلمەي كەلگەن قازاق ادەبيەتىندەگى بۇگىنگى «توپاننىڭ» ىشىندە نە ءتۇرلى اسىلداردىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس.

«نارىقتىق رىنوك» دەپ اتالاتىن مىنا زاماندا بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندەگى «توپاننىڭ» ىشىنەن «التىن مەن اسىلدى» تابۋ – «كۇن استىنداعى كۇنەكەي قىزدى» اكەلۋدەن دە قيىن، قيامەت-قايىم شارۋا بولىپ تۇر.

ايتپاعىمىز: كەلەر كۇن بەرەكەسىنەن كۇدەر ۇزبەيىك...

ازىرگە بار ايتارىمىز وسى.

نۇرعالي ماحان

Abai.kz