اياقتالماعان تراگەديا
(پوليگون اڭگىمەلەرى)

پولكوۆنيك كاشكين تال بويىندا ءبىر ءمىنى جوق، سۇلۋ ءجۇزدى، قىر مۇرىندى، وتكىر ءتىلدى، جان-جاقتى ءبىلىمى مول وفيتسەر ەدى. اسكەري كافەدرا مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى سۋىق، قاتال وقىتۋشىلاردان بولەكتەنىپ تۇراتىن. باسقالار ءوز ءپانىن عانا بىلەتىن، باسقا تاقىرىپتارعا بارمايتىن، ستۋدەنتتەرمەن ارا-قاتىناستى قاتال ساقتايتىن رەسمي كىسىلەر بولاتىن. راس-وتىرىگىن كىم ءبىلسىن، كەزىندە كاشكين مارشال روكوسسوۆسكيدىڭ اديۋتانتى بولىپتى، كەيىن انا كىسى پولشاعا كەتكەن كەزدە، باسقا قولباسشىلارعا ۇناماي، ۇلكەن بىرەۋىنىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، وتستاۆكاعا شىعىپ، وقىتۋشى بولىپ ءجۇر دەگەن قاۋەسەت ايتىلۋشى ەدى. قالاي دەسە دە، كاشكيننىڭ ءتۇر-ءتۇسى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ءوزىن-ءوزى ۇستاۋى، ەڭ باستىسى ءبىلىمى، ءازىل-قالجىڭى وزگە وفيتسەرلەردەن ەرەكشە ەدى.

كەيدە ول نەگىزگى تاقىرىبىنان شىعىپ كەتىپ، الەكساندر ماكەدونسكي، شىڭعىس حان، ناپولەون، سۋۆوروۆ، ولاردىڭ اسكەري جورىقتارى، جەكە باستارىنداعى وقيعالارى تۋرالى سويلەپ كەتكەندە اۋزىمىزدى اشىپ تىڭدار ەدىك. ستالين، ياگودا، ەجوۆ، بەريا، گولوششەكين قىلمىستارى دا ايتىلاتىن. ءبىر ءسات الىستان وراعىتىپ كەلىپ:

– ءبىزدى الدا قانداي تاعدىر كۇتىپ تۇر، كىم ءبىلسىن. سوعىستى بولدىرماس ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىرمىز. تاريحقا كوز سالساق، ەلشىلەر قۇشاقتاسا ءسۇيىسىپ، كامپيت شايناپ، بال سورعان كەزدە سوعىس باستالعان. سونداي جامانات كۇن تۋسا، جاندارىڭدى ساقتاپ قالاتىن مىنا ۆينتوۆكا، مىنا پۋلەمەت، مىنا بومبا، قالام ەمەس، قاعاز ەمەس، ءسوز ەمەس، – دەپ بارىپ پولكوۆنيك اتوم، سۋتەگى بومبالارىنىڭ جارىلىس كۇشىن، سان-الۋان اسەرىن، كەيىنگى زارداپتارىن قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان پلاكاتتاردى تاياقشامەن نۇسقاپ قويىپ، تاپتىشتەي تۇسىندىرە باستاعان.

– سونىمەن، قورىتىپ كەلگەندە، اتوم، سۋتەگى بومبالارى جارىلعان جەردە ەش نارسە قالماي ورتەنىپ كەتەدى دە، اسپانعا وت-جالىن ساڭىراۋقۇلاق – راديواكتيۆتى بۇلت كوتەرىلەدى; جولداعىنى ءتۇپ-تۇگەل جايپايتىن ەكپىندى تولقىن اتىلادى; الدىڭداعىنىڭ ءبارىن تەسىپ ءوتىپ كۇيدىرەتىن ساۋلە زاۋلايدى; ءبىر ساتتە زاۆود پا، فابريكا ما، تۇتاس قالا ما – كۇلى اسپانعا ۇشادى; قولما-قول قىرىلىپ قالعان ادام بالاسى، جان-جانۋار ءوز الدىنا، زارداپ-كەسەپاتتىڭ ەڭ ۇلكەنى جىلدارعا سوزىلاتىن دەرت ارتتا جاتىر: راديواكتيۆتى ساۋلە، كۇل، شاڭ جان-دۇنيەنى، ادامداردى، مالداردى، ۇيلەردى، زاتتاردى، توپىراقتى، وسىمدىكتى، وزەن-كولدى، تاۋ-تاستى، ورمان-توعايدى تۇگەل زالالدى ەتەدى، بىلعايدى; رادياتسيا باسقان ايماق پايدالانۋعا جارامايدى; ول توڭىرەكتەگى ادامدار، ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى ساۋلە اۋرۋىنا ۇشىرايدى; قاندارى اعارىپ كەتەدى، راك جايلايدى، پسيحيكا بۇزىلادى، ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ، جىندانىپ كەتۋ كوبەيەدى; مۇنىڭ ءوزى اتوم بومباسى تۇسكەن، يادرولىق جارىلىس بولعان جەر ءۇشىن توزاق، اقىرزامان، حريستيان تىلىندە ايتقاندا، سۋدنىي دەن، – دەپ بارىپ پولكوۆنيك كاشكين كۇرسىندى. – ادامنىڭ اقىل-ويى يادرولىق جارىلىس جاساۋدىڭ كىلتىن تاۋىپ، ءوز باسىنا عالامات پالە تىلەپ الدى. قارۋلانۋ جولىنداعى توقتاۋسىز جانتالاس توقتالماس، ءسىرا. سىناۋ ماقساتىمەن اسپاندا، سۋدا، جەردە مىڭ سان بومبا جارىلىپ، كۇن سايىن ونىڭ كۇشى ءوسىپ كەلەدى. ءدال قازىر قولدا بار اتوم بومبالارى جارىلسا، جەر بەتىندە تىرشىلىكتىڭ قۇرىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ءتۇبى كەلىسىمگە قول قويىلسا، يادرولىق جارىلىس جەر استىنا تۇسپەك. بىراق ونىڭ ءوزىن قاۋىپسىز بولادى دەپ مەن ايتا الماس ەدىم. ادام بالاسى جەر بەتىندەگى تىرشىلىككە، تسيۆيليزاتسياعا قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان تاجال قارۋدى ءوزى ويلاپ تاۋىپ، ەندى سودان قالاي قۇتىلۋدى ءوزى بىلمەي ەكى-ۇداي جارىلعان، دال بولعان شاق بۇل.

پولكوۆنيكتىڭ وسى سوزدەردى ايتقاندا ەكى شەكەسى قىزارىپ تۇردى.
بولىمدەگى اسكەرگە بارىپ كەلگەندەر، حالقى ارالاس جەرلەردە، ستناتسيادا، قالادا وقىعاندار بولماسا، كوبىمىز الىس اۋدانداردان شىققان، ورىس تىلىنە شورقاق ەدىك، سوندىقتان اسكەري دايىندىق ساباعىندا پەيىل سالىپ تىڭداعانىمىزبەن، سۇراق قويىپ، ۇستازدارمەن تىلدەسۋگە بارا الماي، بۇعىپ وتىرار ەدىك. مۇندايدا سۋىرىلىپ شىعاتىن – ۋنيۆەرسيتەتكە دەيىن قاراعاندىدا شاحتىدا ىستەگەن، كەيىن رەسپۋبليكاعا اتاعى شىققان جالاڭ قىلىش فەلەتونشى بولعان نۇرجان مۇقانوۆ پەن ومبى وبلىسىنان كەلگەن ورىسشا، قازاقشاعا بىردەي جۇيرىك ەستاي اسانوۆ. نۇرجان ىلعي باسىڭ قايدا، كوزىڭ قايدا دەمەيتىن، تۋراشىل بولۋشى ەدى، بۇل جولى دا، «امەريكادا، بىزدە قانشا بومبا بار، سوعىس باستالىپ كەتسە، قانداي قالالاردى الدىمەن جويۋ كەرەك، ءبىرىنشى بولىپ قيمىلداپ قالسا قايتەدى؟» دەگەن سەكىلدى ۇردا-جىق سۇراقتاردى جاۋدىرىپ، پولكوۆنيك كاشكين سونىڭ بارىنە ەرىنبەي جاۋاپ بەرىپ بولعاندا، كوزىلدىرىگىن كوتەرىپ قويىپ، «سكاجيتە، پوجالۋيستا» دەپ الىپ، اڭگىمەگە ەستاي كىرىسكەن.

– جولداس پولكوۆنيك، ءسىز ايتقان، اناۋ پلاكاتتا كورسەتىلگەن نارسەلەردىڭ ءبارىن ءبىز بىلەمىز، ءوز كوزىمىزبەن كوردىك، – دەدى ول.
كاشكين تاڭ قالىپ، جالت قارادى.

– كوردىك، كوردىك! – دەپ شۋلاستىق.

– ال، تىنىشتالىڭدار. سەن نە ايتىپ، نە قويعانىڭدى بىلەمىسىڭ، اسانوۆ؟
ەستاي ورنىنان تۇرىپ، تاقتا الدىنا باردى، قولىنا تاياقشانى ۇستاپ، پلاكاتتاردى ءتۇرتىپ-ءتۇرتىپ كورسەتتى:

– مىنالاردىڭ ءبارىن ءبىز جاقسى بىلەمىز، جولداس پولكوۆنيك. ءوز كوزىمىزبەن كوردىك.

– سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟

– بيىل جازدا پاۆلودار وبلىسىندا جۇمىستا بولدىق. الىس وتارداعى قىستاۋدا قويشىلارعا ءۇي سالىپ جاتقانبىز. جاز ورتاسى. يۋل. كۇن اشىق. توپتاعى ون جىگىت تۇگەل دالادا، سول كۇنى ىستەلمەك شارۋانى اقىلداسىپ ءبىتىپ، ەندى جۇمىسقا كىرىسكەلى تۇرعانبىز. كەنەت شىعىستان، سەمەي وبلىسى جاقتان اسپاندى تۇتاس ءورت قاپتاعانداي بولىپ، الگى وت كوتەرىلىپ، قۇلاقتى جارىپ كەتەردەي جارىلىس ەستىلدى، اسپاندا قىپ-قىزىل شار پايدا بولدى; ساڭىراۋقۇلاق شىقتى، گۇرس-گۇرس، اياعىمىزدىڭ استىنداعى جەر قوزعالىپ كەتتى. ساۋ ەتىپ قالاپ قويعان قابىرعا قۇلادى. اۋادا كوك جاسىل تولقىن جۇرە باستادى، ءبىز ساعىم ىشىندە قالعانداي بولدىق.
پولكوۆنيك كاشكين ءارى قاراي ايتتىرمادى:

– جەتتى، اسانوۆ! جەتتى!

بىراق از ۇنسىزدىكتەن كەيىن ەستاي قايتادان سويلەدى:

– جولداس پولكوۆنيك، مۇنداي جارىلىستار قالىڭ ەلدىڭ جۇرەگىندە، ءبىر جاعى قازاقستاننىڭ سەمەي، وسكەمەن، پاۆلودار، قاراعاندى، ءبىر جاعى روسسيانىڭ بارناۋىل، ومبى، التاي ولكەلەرىنىڭ ورتاسىندا نەگە جاسالادى؟ رادياتسيا زارداپتارى نەگە ويلاستىرىلماعان؟ جەلمەن، بۇلتپەن زياندى زاتتار، شاڭ، كۇل قايدا تاراپ جاتىر؟ الگىندە ءوزىڭىز ايتقانداي، مۇنىڭ ءبارى ادامداردى باۋىزداماي قىرىپ جاتىر ەمەس پە؟ سونى قالاي تيامىز؟

– مەن قورعانىس ءمينيسترى بولسام دا، سەنىڭ سۇراعىڭا تولىق جاۋاپ بەرە الماسپىن، – دەدى كاشكين، – ءبارى قورعانىس ءۇشىن. قورعانىسقا كەتەتىن شىعىندى حالىق شارۋاشىلىعىنا پايدالانساق، ءبىز قازىر ناعىز باي ەلگە اينالار ەدىك. قورعانىسقا بولا شىعىنعا باتامىز ەرىكسىز، قورعانىسقا بولا قۇرباندىققا بارامىز ەرىكسىز. اقىل، وي، تالانت قورعانىس جولىندا قىزمەت ەتەدى. جەر، سۋ، ەنەرگيا، بايلىق – ولار دا قۇرباندىققا شالىنادى. سەن كورگەندى اسكەري ادامدار كورمەدى دەيسىڭ بە، سونىڭ ىشىندە ءجۇر ەمەس پە؟ ەڭ اۋەلى سولار جازىم بولادى، ەڭ اۋەلى تاياق سولارعا تيەدى.

– مۇنىڭ ءبارى جالپى ءسوز عوي، جولداس پولكوۆنيك، – دەدى ەستاي كەلىسپەگەن ىڭعايىن جاسىرماي، – مەن قورعانىس ءۇشىن اتوم بومباسى كەرەك ەمەس دەپ تۇرمىن با؟ كەرەك! بىراق جارىلىستى ادامعا زيانى تيمەيتىن شالعايعا، ەلسىزگە اكەتۋ كەرەك دەيمىن. سەمەي پوليگونى ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ، ودان كەيىن كورشىلەس، قويىنداس وتىرعان ورىس حالقىنىڭ قاسىرەت-دەرتى، كۇللى سوۆەت حالقىنىڭ تراگەدياسى دەپ بىلەم.

وسى سوزدەردىڭ تۇسىندا ءوڭى وزگەرىپ، سۇرلانىپ كەتكەن پولكوۆنيكتىڭ داۋسى اششى شىقتى:

- جەتەر، اسانوۆ! اتوم بومباسىنا بايلانىستى ديسكۋسسيامىز وسىمەن ءبىتتى. سەن قاي كافەدرادا، قانداي ساباقتا وتىرعانىڭدى ۇمىتپا! اسكەردە بولىپ پا ەڭ؟ اسكەردە بولساڭ، انت بەرگەن شىعارسىڭ؟ بەردىڭ عوي؟ ەندەشە اسكەري قۇپيانى اشۋ – قالاي جازالاناتىنىن بىلەسىڭ. بۇل اڭگىمە وسى جەردە قالسىن. بىردە-بىرەۋىڭنەن جالعىز اۋىز ءسوز شىقسا، جاقسىلىق كۇتپەڭدەر، وقۋدان شىعارىلاسىڭدار. ەشقايسىڭ بوما سىناۋدى، ساڭىراۋقۇلاقتى، ەكپىندى تولقىندى كورگەن جوقسىڭدار. ۇقتىڭدار ما؟ كورگەن جوقسىڭدار. ال بۇگىنگى ساباقتا ەشقانداي تالقى بولعان جوق. مەنىڭ دە سەميام، بالا-شاعام بارىن ۇمىتپاڭدار. شىنداپ كەلگەندە، اتوم بومباسىن سىنايتىن سوۆەت پوليگونى قاي جەردە، ونى مەن بىلمەيمىن، سەندەر دە بىلمەيسىڭدەر. قارا بۇلاردى، پوليگوننىڭ قاسىندا جۇمىس ىستەگەن، ءبارىن كورگەن. وتىرىك مۇنىڭ ءبارى! سەندەر ەش نارسە كورگەن جوقسىڭدار، قايتالاپ ايتام، كورگەن جوقسىڭدار. پوليگون، اتوم بومباسى تۋرالى ەشقانداي تالقىلاۋ بولعان جوق.

پولكوۆنيك كاشكيننىڭ بۇلاي اشۋلانىپ، بۇرق-سارق قايناعانىن ءبىز بۇرىن كورگەن جوق ەدىك، تاڭىرقاعان كەيىپپەن ءبىر-بىرىمىزگە قارادىق. ەلدىڭ ءبارى بىلەتىن نارسەدەن نەسىن قۇپيا جاساپ تۇر، نەدەن قورقادى، ءبىزدى نەگە قورقىتادى دەپ كۇلىسىپ قويدىق.

ەستاي توسەك ۇستىندە مالداسىن قۇرىپ الىپ، دومبىرا تارتىپ، ۇزاق حيسسالاردى ايتىپ وتىراتىن سەرى، جىرشى جىگىت ەدى. كوبىنەسە ول تۇنىمەن كىتاپ وقىپ، تاڭەرتەڭ ۇيقىسى قانباي، ساباققا بارا الماي قالاتىن، وسى داعدىسىنىڭ كەسىرىنەن اسكەري دايىندىقتان كوپ كەشىگىپ ءجۇردى، سول سىلتاۋ بولدى ما، باسقا سەبەبى بار ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، سىرتتاي وقۋعا اۋىسۋعا تۋرا كەلىپ، ەلىنە، ومبى جاققا كەتكەن بولاتىن، كەيىن ەستىدىك، ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، كوكشەتاۋ جاعىندا مۇعالىم بولىپ ءجۇرىپ، وتىزعا جەتپەي اق قان اۋرۋىنان قايتىس بولىپتى. ال پولكوۆنيك كاشكين وتىز بەس جاسىندا اسكەري جۇمىستى مۇلدە قويىپ، ريگاعا قايىن جۇرتىنا كوشىپ كەتتى. وسى ەكى ادامنىڭ تاعدىرىنا – ستۋدەنت اسانوۆ پەن پولكوۆنيك كاشكين تاعدىرىنا اتوم بومباسىنا بايلانىستى ارناۋلى دايىندىق ساباعىندا وقىلعان لەكتسيا، سوندا ايتىلعان سوزدەردىڭ اسەرى بولعان سەكىلدەنەدى دە تۇرادى ماعان.

رىمعالي نۇرعاليۇلى

Abai.kz