ءحىح عاسىردا رەسەي پاتشا وكىمەتى قازاقتاردىڭ اراسىنداعى ءدىني احۋالدى، حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىن مۇقيات باقىلاپ، قاداعالاپ وتىرعان. حالىق اراسىندا جۇرگەن سالپاڭقۇلاق اگەنتتەرى ارقىلى جاعدايدى انىق ءبىلىپ وتىرعان. سونداي جاعدايلاردىڭ بىرىندە ەلدى دۇرلىكتىرىپ تۇركىستان ايماعىنداعى قوڭىرات ەلىن قىتايعا كوشىرىپ الىپ كەتپەك بولعان اۋەز قوجا تۋرالى دەرەكتەردى باياندايمىز.

اۋەز قوجا دەرەكتەردە كەيبىر جەردە اۋەز مىرزا ۇمبەتوۆ، كەيدە قىسقارتىلىپ اۋەز مىرزامبەتوۆ دەپ اتالادى. ول تۋرالى رەسەي پاتشالىعىنىڭ «كونفيدەنتسيالنو» بەلگىسى قويىلعان قۇپيا قۇجاتتارىندا تۇركىستاننىڭ مىڭ ءۇي قوڭىراتتارىن ارقاعا كوشىرىپ، ودان ارى قاراي قىتاي يمپەرياسىنا كوشىرىپ الىپ كەتپەك ويى بار ەكەن دەگەن قاۋەسەت ورتتەي قاۋلادى.

اۋەلى اۋەز تۋرالى ايتا كەتسەك. «سەكرەتنوە دونەسەنيە اكمولينسكوگو ۋەزدنوگو ناچالنيكا و بەسپوريادكاح ۆ ورتاۆسكوي ۆولوستي 1888گ.» دەگەن قۇجاتتاعى دەرەكتەرگە قاراعاندا اۋەز قوجا تۇركىستاندا بەدەلدى كىسى بولعان ەكەن. ونىڭ جاي عانا بىرەۋ ەمەس ەكەنىن مىنادان بىلۋگە بولادى. ول 1880 جىلى ارقادا اقمودا ۋەزى ءنىلدى بولىسىنىڭ قازاعى شالعىمبەك بالاۋبەكوۆ دەگەن ءبىر بايدىڭ قىزىن الىپ كۇيەۋ بالا بولعان. شالعىمبايدىڭ قىزىنىڭ اتى بيبىقاتشا ء(بيبى حاديشا), تاعى ءبىر قىزىنىڭ اتى ءشاريپا. اۋەز قوجا شالعىمبايدىڭ قىزىمەن نەكەلەسكەن كەزدە تۇركىستان شاھارىنىڭ باس قازىسى باحاۋددين قوجا حۋسەيىن قوجاۇلى نەكەسىن قيعان (باحاۋددين قازى ازىرەت سۇلتاننىڭ ۇرپاعى), كالاندار قازى (1888 جىلى قايتىس بولىپ كەتتى), مۋفتي ەش-مۇحاممەدتەر كۋا (شاحيد) بولعان. نەكەنى بىراق ەشبىر نەكە كىتابىنا تىركەمەگەن سەبەبى اۋەز قوجا مەن شالعىمبەك قالىڭ مالدىڭ مۋسامماسىن اقىرىنا دەيىن كەلىسە الماعان. نەكەدە شالعىمبايدىڭ احمەت دەگەن جالعىز بالاسى كۋا بولعان. بىراق كوپ وتپەي احمەت سول وزدەرى تۇراتىن ءنىلدى بولىسىندا قايتىس بولعان. ۇلى ولگەن سوڭ شالعىمباي تۇركىستانعا كۇيەۋ بالاسىن ىزدەپ كەلمەك بولعان. بىراق 1887 جىلى اپرەل ايىندا عانا تۇركىستاندا ەكەۋى كەزدەسكەن. بۇل تۋرالى قۇپيا مالىمەتتەردى جەتكىزگەن بۇحارلىق سارت تولىباي، قازاق ءتورتباي، جەسىر ايەل ۇمبىگۇل اقىمبەكوۆا. وسىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا شالعىمباي بالاۋبەكوۆ پەن اۋەز قوجا ۋميدوۆ كوپ مال مۇلىك پەن اقشا جيناعان. ويلارى ءنىلدى بولىسىنا كوشىپ، ودان ارى قاراي قىتاي اسىپ كەتۋ. تولىبايدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 11 يانۆار 1888 جىلى شالعىمباي مەن اۋەز قوجا وتىز قوي، ەكى تۇيەنى بازارعا الىپ كەلىپ ساتقان. وسى جاعدايدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تۇركىستان ۋەزىنىڭ پريستاۆ باستىعى دەرەۋ اقمولا ۋەزىنىڭ باستىعىنا قۇپيا حات جازىپ بىلاي دەيدى: «ماعان قۇپيا تۇردە جينالعان اقپاراتتارعا قاراعاندا ءبىزدىڭ تۇركىستان قوڭىراتتارىن باستاپ اۋەز مىرزا ۋميدوۆ قىتايعا كوشىپ كەتۋگە نيەتتەنىپ جاتىر. مىڭعا جۋىق شاڭىراق قوڭىراتتار، 1000 سومداي اقشاسى بار».

اقمولا ۋەزىنىڭ باستىعى بولسا تۇركىستان ۋەزى باستىعىنا 27 يانۆار 1888 ج جازعان قۇپيا حاتىندا «اۋەز مىرزامبەتوۆ تۋرالى دەرەكتەردى جيناپ جاتىرمىز» - دەپ جاۋاپ بەرگەن. 8 فەۆرالدە جازعان حاتىندا بولسا «ارقاداعى ورتاۋ بولىسىنىڭ قازاعى كەنجە جۇماباەۆتىڭ جەتكىزگەن مالىمەتتەرىنە قاراعاندا اۋەز قوجانىڭ ورتاۋ بولىسىندا قۇتجان وتەباەۆ دەگەن ءمۇريدى بار. ول سول اۋەز قوجانىڭ «جالعان جولىن» ۇستانادى. قۇتجان بۇرىن كىسى ولىمىنە ارالاستى دەپ ەلدەن قۋىلعان ەدى ەندى قايتادان كەلىپتى. 1884 جىلى كۇزدە وسى قۇتجاننىڭ ىلاڭ سالۋىمەن ارقادا ورتاۋ بولىسىندا * وتىرعان 150 شاڭىراق قوڭىرات ەلى تۇركىستانعا قاراي كوشىپ كەتىپ قالدى. قازىرگى كەزدە قۇتجان مەن ونىڭ باۋىرى ەردەنباي تاعى باسقا تۇرسىنبەك دەگەن تۋىسقاندارى ەلدى دۇرلىكتىرىپ قىتايعا كوشەمىز، ءبىزدىڭ ارتىمىزدان بارلىق قوڭىرات ەلى كوشەدى دەپ ايتىپ ءجۇر. قۇتجان وتەباەۆ دەگەن قىلمىسكەردىڭ تۇركىستاندا وتىرعان اۋەز دەگەن «جالعان پايعامبار» كىسىمەن قىلمىستىق بايلانىسىن اشكەرەلەۋ كەرەك. ونىڭ ءبىر دالەلى قۇتجاننىڭ كەلىنى تانەن اقمامبەتوۆا دەگەن ايەل 1885 جىلى 1000 سوم اقشانى الىپ اۋەزگە ساداقا رەتىندە جەتكىزىپ بەردى. شۋ بولىسىنىڭ ءبيى باقتىباي تۇرجانوۆتىڭ حاتىندا ايتىلعان مالىمەتتەرىنە قاراعاندا وتەباەۆتىڭ قىتاي وكىمەتىمەن جانە بۇحارا امىرىمەن بايلانىسى بار، ولاردان قىمبات باعالى سىيلىقتار الىپ تۇرادى ەكەن. قوڭىراتتاردى جانە باسقا قازاقتاردى قىتايعا كوشىرۋ ءۇشىن ولارمەن كەلىسسوزدەر جاساپ ءجۇر. وسىلاردى ايتا كەلىپ اقمولا ۋەزىنىڭ باستىعى اۋەز مىرزامبەتوۆتىڭ سوڭىنان ادام سالىپ جانە قىتايعا كوشىپ كەتكىسى كەلىپ جۇرگەن قوڭىراتتاردىڭ كوڭىل-كۇيى تۋرالى قۇپيا مالىمەتتەردى جيناۋدى سۇرايمىن، باقتىباي تۇرجانوۆتىڭ حاتىنىڭ كوپياسىن جىبەرەمىن» - دەپ اياقتايدى ءسوزىن. وسى حاتتا اۋەز قوجانىڭ شۋ بولىسىنىڭ ءبيى باقتىباي تۇرجانوۆ جازعان حاتتا اۋەز قوجانىڭ 1886 جىلى بۇحارا امىرىنە بارىپ ءماجىلىس جاساماق بولعانى، ەلدى قىتايعا كوشىرۋ تۋرالى اقىلداسپاق بولعانى ايتىلادى.

وسى دەرەكتەردە اتى اتالعان اۋەز قوجانىڭ كىم ەكەندىگىن، ونىڭ قازىر ۇرپاقتارى بار ما جوق پا، ازىرگە تولىق انىقتاي المادىق. ءنىلدى بولىسىندا ءومىر سۇرگەن قوڭىراتتارعا نە بولدى، قىتايعا ءوتىپ كەتە الدى ما، جوق جەتە الماي جارتى جولدا قالدى ما؟ – ول دا بەلگىسىز. انىقتاۋ، سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ كەلەشەك تاريحشىلاردىڭ ءىسى. انىعىن اللا بىلەدى. ءتاممات ءتامام.

*ورتاۋ - قازىرگى كەزدە قاراعاندى وبلىسى جاڭارقا اۋدانى، ساكەن سەيفۋلليننىڭ تۋعان جەرى.

نۇرجان سادىربەكۇلى تاريحشى-گەنەالوگ

Abai.kz