.png)
Altyn Orda men Shaghatay úlystaryndaghy monghol tili
Qazaq jәne ózge týrki tildes halyqtar tarihyndaghy aqtandaq mәselelerding biri – Shynghys qaghannyng júmbaghy men kóne monghol tili. Sebebi altay til jýiesine jatatyn týrki tilimen tuys til.
Monghol imperiyasyn meyli jekkóriniz ne úlyqtanyz ol qazaq tarihymen tike baylanysty, búl meyli moyyndanyz ne qarsy shyghynyz ózgermeytin aqiqat. Qazaqtyng rulyq qúramyn qarasanyz kóp sandy rulardy osy 1206-jylghy Shynghys qaghan qúrghan imperiyanyng ainalasynan tabasyz, búl túrghydan qaraghanda Monghol imperiyasy Ghún imperiyasynan da Týrik qaghanatynan da qazaqqa óte jaqyn. Keybir kisiler Shynghys qaghangha deyingi kuman-qypshaqtardyng tike úrpaghy qazaqtar dep Monghol imperiyasynan qashqalaqtauy mýmkin, biraq qazaqtyng rulyq qúramy men genetikasyn aldau mýmkin emes! Sondyqtan Shyghystan kelgen taypalardyng úly imigrasiyasyn jane sol taypalardyng ýlken bóligining kóne monghol tilinde moyyndauymyz kerek. Sovettik tarihshylar Shynghysqaghan joryghymen az ghana adam keldi de óte tez jerlik halyqqa jútylyp ketti dep kesim aita salghan, al tarihy shyndyq ras solay ma? Joq! Kóne monghol tili 16-ghasyrda Mogholstan memleketinde әli qoldanysta boldy, Toqtamysqa deyingi Altyn Orda handarynyng payzalary nege kóne monghol tilinde jazylghan? Týrkilengen parys jane ózge halyqtar kóp, dәl sol siyaqty týrkilenuge úshyraghan monghol taypalaryda az emes, tarihta taza monghol sanalatyn 20 dan asa taypa tarihta belgili. Osy súraqtargha shamamyzsha tarihy derekter arqyly jauaptar beruge tyrysayyq.
Týrki nemese monghol tilininde sóileui mýmkin taypalar men rular
1206-jyly Shynghys qaghan monghol imperiyasyn qúrdy, imperiyagha bes taypalyq odaq qarady olar tatarlar, kereyler(kereytter), naymandar, merkitter, qamagh mongholdar qarady. Qamagh mongholdargha 40 qa juyq ru -taypalar qaraghan. Mysaly nirundargha jatatyn qataghan, saljuyt, barlas, dýrmen, úrghút, manghyt, dulat, suan, barghyn, keneges, shanshyghút(shanyshqyly?), taraghút(taraqty), arulat, sýniyt, jajyrat, noyaghút, orunaut, besut, qiyat, júryqyn qatarly taypalar, al darlekin tobyna úranqay, qonyrat, súlduz, qonqotan, bayaut, qoralas, oimaut, kýrleuit, ýisin, jalayyr qatarly rular kirgen. Osy taypalardan tys 1209- jylghy Joshy hannyng orman elderine joryghy kezinde oirat, qyrghyz, tas, bayjigit, qúryqan, toqas, bayt(bayat) qatarly rular baghyndyryldy. Osy atalghan eluden asa ru-taypalar mongholdar nemese monghol -tatarlar dep atala bastaydy. Desede osy ru-taypalar bәri derlik monghol tilinde sóilegen emes, qyrghyz, qúryqan ejelden týrki tildes taypalar, oghan eshkimde dau aitpaydy, naymandar, ýngittar olarda týrki tildes taypalar, sebebi Qúbylaydyng Yuani imperiyasy tarihyna qatysty Tau Zúng Idyng «Kýzgi eginshilik estelikteri» atty enbeginde mongholdargha kereyler, merkitter, tatarlar, qonyrattar, jalayyrlar, ýisinder, qataghan, manghyt, barlastar, oirattar t.b lar jatqyzylghan. Al týsti kózdi yaghny mongholgha jatpaytyn rular qataryna naymandar, ýngitter, úighyrlar, qypshaqtar, qanlylar, arghyndar, qarlyqtar, tybalar t.b lar jatqyzylghan. Shynghys qaghan kenje úly Tolege enshi bergendede nayman jerin emes onan ózge shyghasqa qarayghy taypalar jerin mongholdyng tól júrty, qara shanyraghy retinde enshige bergen. Desede búnyng ózin tolyq dәlel dep aitu qiyndau, ýitkeni osy taypalar Yuani imperiyasynda mongholsha sóiledi degen kýndede olar keyin tildik assimiliyasiyagha týsken boluyda mýmkin. Sondyqtan naymanmen ýngitten ózge taypalardy týrki tilinde sóilegen dep kesip aitu qiyn, sonday-aq barlyghy kóne monghol tilinde sóilegen dep aituda qiyn, ýitkeni osy taypalardyng qay tildi bolghanyn dәleldeytin jazba derekter әli joq.
Kóne monghol tilinde hazylghan qújattarmen eskertkishter óte kóp! Sol derekterge qarap kóne monghol tilining kóne týrki tiline ortaqtyghy kóp ekenin kóruge bolady. Mysaly «Mongholdyng qúpiya shejiresi» inde jalpy 4400 den asa sóz qoldanylsa osy sózderding 50% dan artyghy týrki sózderi nemese eki tilge ortaq sózder. Búl túrghydan qarasaq 10- ghasyrdan bastap kuman-qypshaqtardyng jappay batysqa kóshuine baylanysty Monghol dalasy men Siberiyany monghol tildes qidandar(qytaylar) men tatarlar ýstemdik etuine baylanysty sol dalada qalghan týrki taypalary tili jaqtan mongholdanu(qidandasu) bolmady dep aita almaymyz, týrikter men qidandardyng aralasuynan aralas til payda bolghan boluyda mýmkin.
Osy taypalar 1205-1220 jyldary jappay batysqa qonys audara bastaydy.
Monghol atanghan týrki-monghol rularynyng Joshy, Shaghatay úlystaryna imigrasiyasy
Shynghys qaghannyng Orta Aziyagha jasaghan joryghynan keyin monghol tilinde sóileytin kóptegen taypalar, soghan qosa olarmen birge kóptegen týrki tilinde sóileytin rular qazaq dalasy, Shyghys Europagha kele bastaghan. Búny kóptegen derekter dәleldeydi. Onyng ishinde eng kólemdi qonys audaru Qúbylay-Qaydu soghysy kezinde bolghan.
Shaghatay, Ýgedey úlysyna kóshu
Naymandardyng kóshui osy taypalardyng batysqa kóshuining basy ghana edi, 1219-1224 jyldardaghy Horezm joryghynan keyin Shynghys qaghan tórt úlyna enshi bergen. Joshygha Ertisten batysqa qaray, Balqashtan soltýstikke qarayghy jerler, Horezm tiygen. Shaghataygha Qashqariya, Tәjikstan, Qyrghyzstan, Jetisu, Ózbekstan tiygen, sonymen birge oghan tórt myndyq berilgen:
Ekinshi úly Shaghatay hannyng ýlesi: 4 myng adam.
Barulatay Qarachar (Barulatay qarashar) myndyghy. Barulas ruynan shyqqan. Onyng úrpaqtarynyng biri Abaqa hannyng uaqytynda úly әmir boldy. Ol ony óte syilap, baghalaytyn. Ol Takudar Ughulmen (Tәkudar oghylmen) birge kóship-qonatyn, onyng esimi Ijik (Ejik) noyan edi.
Mónke noyan myndyghy
Jalayyr ruynan shyqqan. (Ol) Dua (han) әsker berip Horasan shekaralaryna jibergen Esúr noyannyng әkesi. Ol Balh pen Badghis tónireginde ornalasqan edi. Oljanyng arasynda biz onyng úldarynyng birin alyp keldik. Ol Nauryzdyng bauyry Hajy (Qajy) әmirding qolynda edi, osy jerde dýnie saldy. Ol jaqta onyng basqa úldary bar.(1).
Shaghataygha bastapqy kezde tórt myndyq әsker berilgen, ony otbasymen qosa eseptesek 20000 monghol-tatar Jetisu men Qyrghyzstangha kóshken dey alamyz bizdegi jalayyrlar osy myndyqpen qatysty deuge negiz bar. «Zәfarname» boyynsha da Ámir Temirding arghy atalary Shaghatay ýlesine tiygen barlastar bolghan. Biraq búl onymen toqtamaghany belgili, 1231 jylghy shýrshit joryghy, 1236-1242 jyldardaghy Europa joryghy kezindede Baydar siyaqty Shaghatay úrpaqtarynyng qol astyna kelgender az bolmaghan. Mәuerannahrdaghy barlastar men qashqariyadaghy dulattar onan keyin kelgen siyaqty, «Tarihiy-Rashidi» de Múhammed Haydar Dulaty arghy babasy Órtóbening Shaghataydyng senimdi әmirlerinen ekenin aitady. «Mongholdyng qúpiya shejiresi» boyynsha Shaghataygha 8000 әsker berilgen, ol kemi 40000 halyq degen sóz. Búl san keyingi Europa joryghy men Hulagudyng Orta shyghys joryghy kezinde de arta týsken. Shaghatay úrpaghy Alyghudyng әskeri 120 myng adamgha deyin jetken, onyng qúramyndada 1269 jyldan keyin auyp kelgen monghol-tatarlar az bolmaghan deuge negiz bar.
Jonghariya jeri, Batys mongholiya, Shyghys Qazaqstan jeri Ýgedeyding ýlesi bolghan. Rashiyd-Ad-Din boyynsha Ýgedeyge 4000 әsker berilgen.
Ýshinshi úly Ýgetay ýlesi: 4 myng adam
Elughay myndyghy. Olar Jalayyr ruynan shyqqan.
Elak Tua myndyghy. Súldús ruynyng tamghalyq tarmaghynyng sýieginen shyqqan Ilchigitiydin(Elshigitaydyn) ýlken aghasy bolghan. Olardyng úrpaqtarynan búl memlekette Horasanda myndyq әmir bolghan Tuma bar, qazirgi kezde ol Mulay әmirding týmeninde myndyqty basqarady.
Dayir (Dayyr) myndyghy. Qonqotan ruynan shyqqan Menlik atanyng әuletinen taraghan. Digay myndyghy. Ol bisut ruynan shyqqan, (búl myndyq) negizgi núsqada joq» (2)
4000 әsker 20000 halyq bolghanymen búnymen ghana shekteuge kelmeydi, «Mongholdyng qúpiya shejiresi» boyynsha Ýgedaygha 5000 әsker berilgen, ol kemi 25000 halyq degen sóz.
Desede eng kólemdi imigrasiya 1260-1301 jyldar aralyghynda bolghan, әsirese 1264- jyly Aryq Bóke Qúbylaydan jeghnlgennen keyin kóshpendilik dәstýrge adal kóptegen adamdar Ýgedeyding nemeresi Haydu hannyng manyna toptalady.
«Ýgedey qaghannyng nemeresi Qaydu Qúbylaygha qarsylyq jasap, olardyng ortasynda birneshe ret soghystar boldy. Sonda Qaydu Ýgedey qaghannyng әmirlerining basshysy bolghan Arulatpen taghyda basqada ru-taypalarmen úly júrttan (Monghol ýstirti) kóship Shyghatay úlysynyng manyna kelip qonystandy» (3)
Demek kóptegen monghol taypalary Altay tauynan asyp Ayakózge deyingi, ontýstikte Qyrghyzstan jerine deyin qonystanghan. Kóshken halyq kemi neshe jýz myng bizding pikirimizshe 400 mynnan az emes, әitpegende Qaydu 100-120 myng әsker jasaqtay almas edi. Ýgedey úlysy monghol-tatarlar eng kóp qonys audarghan úlys dep aitugha negiz bar.
«Ol (Qaydu) óte aqyldy, qabiletti jәne ailaker kisi bolatyn. Barlyq isterin ol qulyqpen jәne ailamen úiymdastyratyn. Aqyldylyq jolmen ol eki-ýsh myng әsker jinap, Qúbylay qaghan Mashyndy jenip alu ýshin Qytayda túraqtap qalghandyqtan әri qashyqtyq alys bolghandyqtan, Qaydu moyynsúnbaushylyq bildirdi. Sosyn (Qúbylay qaghan) ony jәne onyng ýiining ókilderin Qúryltaygha shaqyrghanda olar ýsh jyl boyy týrli syltau aityp, barmady. Az-azdap ol jan-jaqtan әsker jinap Joshynyng әuletimen dostyqqa ie boldy, sóitip olardyng kómegimen keybir aimaqtardy basyp aldy» (4).
«Teristiktegi tatarlardyng kósemi Qaydu. Ol Shynghysqaghannyng úrpaghy, biraq esh hangha baghynbaydy. Onyng halqy ata-babalarynyng saltymen jýredi, sondyqtan olar taza tatarlar sanalady. Búl tauarlar týgel dinsizder (tәnirge ghana tabynady), najaghay tәniri deytin tәnirleri bar, tәnirdi aspanmen jerding qúdayy dep sanaydy. Najaghay jerden ónip shyghatyn barsha ósimdikti basqarady dep biledi. Olar osy tәnirlerining beynesinen kiyiz mýsin jasaydy» (5).
Joshy úlysyna kóshu
Shynghys qaghan Joshygha Ertispen syrdariya arasyn, Ayakózden Edilge deyingi aumaqty bergen kezde osy júrtqa ie bolu ýshin ony az bolmaghan әskermen qaldyryp ketti. Ýlken úly Joshy hannyng ýlesi 4 myng adam (әsker) bolghan.
«Munkaur (Mynqauyr) myndyghy. Sijuyt ruynan shyqqan. Batudyng kezinde ol sol qanatty basqardy. Qazirgi kezde Toqtanyng әmirining biri Charkas (Sherkes) onyng úldarynyng biri.
Hushitay (Ýisintay) myndyghy
Hushin (Ýisin) ruynan shyqqan, Bórshi noyannyng tuysqandary qataryna jatatyn, ýisin (әmirlerinin) biri.
Bayqu myndyghy. Mayqu (Bayqu) Hushin (Ýisin) ruynan shyqqan. Ol baraun qardy, yaghny ong qoldyng (qanattyn) әskerin basqardy.
Shynghyz han búl atalghan tórt әmirdi (Mynqauyr, Kishiktay (Kishitay) Qúnan, Hoshytay, Bayqu) tórt myng әskerimen Joshy hangha tabystady. Qazirgi kezde Toqta men Bayannyng әskerining kóp bóligi osy tórt myndyqtyng úrpaqtary. Songhy uaqytta qosylghandar – olar orystardyn, sherkesterdin, qypshaqtardyn, majarlardyng jәne oghan qosylghan ózgelerding әskerleri. Sonday-aq olardyng bir bóligi agha-inilerding arasyndaghy alauyzdyq uaqytynda sol jaqqa (Joshy úlysyna) ketuge mәjbýr bolghandar.(6).
Osy derekke qarama-qayshy bir derek Shynghys qaghan Joshygha 9000 ýi, yaghny 9000 әsker bergen degen derek. Joshygha tiygen Mayqy bastaghan ýisin qazaq ýisinderining tike babalary deuge tolyq negiz bar, al sijut nemese sejueyt noghaylarda qalghan. Búdan keyinde Deshti-Qypshaqqa kóshushiler az bolmaghan. 1224-1240 jyldardaghy soghystardan keyin Deshti-Qypshaqta jan sanynyng azayghany bayqalady, Horezm soghysynda qazaq dalasynda soghys bolmaghanynyng da bir sebebi qanlylardyng ontýstik toby Horezmdi jaqtap ýi-ishimen qalalargha toptalghan siyaqty.
Joshynyng ýlken úly Orda Ejen inisi Batudy әke taghyna otyrghyzyp, Joshy әskerining jartysyn ózi jartysyn Batugha bergen. Vassaf Batu Joshynyng bir týmen әskerine ie bolghan, al tórt myndyqqa onyng aghasy Orda Ejen ie bolghanyn habarlaydy. Alayda ol tórt myndyqpen qosa on myng otbasy bolyp Joshynyng alghashqy júrty Ertis boyynda bolghan. Orda Ejen iyeliginen keyingi Hulagudyng joryghynada bir týmen әsker qatysqan eken. Ol kezde Orda Ejenning kemi 50 myng әskeri, 250 myng halqy bolghan (7).
Búlardan syryt 1236-1242 jyldardaghy Shyghys Europa joryghy kezindede kóptegen rular batysqa kóship Joshy,Shaghatay úlystarynyng qúramyna kirgen.
Ábilghazynyng aituynsha:
«Batu han Europa joryghynan keyin aghasy Ordagha on myng ýy , inisi Shәibangha 15 myng ýy berdi, oghan qússhy, nayman, qarlyq, búirat elderin berdi» deydi (8).
Búl derek boyynsha Shibannyng ýlesi sanalatyn Torghaymen Jayyq arasyndaghy jerlerde shyghystan kelgen úighyr men nayman, jane naymangha qarasty qúshshy (kúshut nayman) elderi, búryn Jetisuda bolghan qarlyqtar tiygen әri osylay kóship kelgen.
Rubruk pen Karpiniyde Ukrain jerinen ótken kezde qyrylyp jatqan kumandar (batys qypshaq) turaly aitady. Sonan keyinde jaulaushylarmen ilese kóship kelushiler kóbeygen.
«Sayyn han (Batu han) Shәiban hangha búrynghy bergen 30 myng kisige qosyp taghy 10 myng qiyat joraldaylardy qosyp Qyrymmen Kәffә ualayattaryna taghayyndap jiberdi.(9).
Joshy úlysyna taghy shýrshit, tanghyt, qidan, úighyr siyaqty shyghystyq halyqtar da auyp kelgen.
«Toqta han qaytys bolady, úighyr taypasynan shyqqan Bajyr-Toqbúgha degen bireu bar edi. Úighyr eli sany kóp jane kýshti edi taghy hannyng atalyghy bolatyn. Ony shәitan azghyryp ózin han etip jariyalady» (10).
Úighyrlar búryn qazyrgi Qytaydyng Shynjang provinsiyasynyng shyghysynda jeke memleket edi, 1209 jyly Shynghys qaghangha óz erkimen baghyndy, 1219 jylghy joryqqa on myng әsker qosty, keyin olardan da Deshti Qypshaqqa kóshkender kóbeygeni bayqalady, olar buddizmge sengen halyq edi.
1312 jyly Ózbek han músylman bolghan song islam dinin qabyldamaghan týrki-mongholdar qalmaq atanady.
«Qalmaqtarda mynaday qaghida bar bolatyn: Han nemese úly adamdar qaytys bolghanda әr rudyng adamdary top-top bolyp kelip , qayghyly kónilin bildirip chәp (bәlkim jә) chәp dep ýsh qaytalap qayghylana dauystaydy. Úly tauda olardyng arasynda osy salt әli saqtalyp keledi (11).
Qalmaq XVII-XVIII ghasyrdaghy jongharlarmen Edil qalmaqtary emes qayta islam dinin qabyldamaghan týrki-monghol taypalary ekeni anyq.
Toqtamystyng eng senimdi rulary: shyryn, baryn, arghyn, qypshaq edi (12). Baryndarda qazaq qúramynan tys qalmaghan kishi jýz baybaqtylar ishinen kórinedi.
Altyn orda әmirleri arasynda qytay ruynan Baba әli bi, keneges Qughan siyaqty bedeldi adamdar bar edi(13).
1300 jyldardan keyin Joshy úlysyndaghy kóshpeliler 92-den asa ru bolyp, «92 bauly ózbek» atanady.
Toqsan eki rudyng attary mynanday: 1. Myn, 2. Jýz, 3. Qyryq, 4. Ýgajat, 5. Jalayyr, 6. Pray, 7. Qonyrat, 8. Alshyn, 9. Nayman, 10. Arghyn, 11. Qypshak, 12. Qalmak, 13. Frat. 14. Qyryqtyq, 15. Torghauyt, 16. Burlan, 17. Shymyrshyq, 18. qataghan, 19. Kәji, 20. Kenekas, 21. Býirat, 22. Oirat, 23. Qiat, 24. Baghlan, 25. Qytay, 26. Qanly, 27. Ózbek (ózinshe bilushi), 28. Qoyshy, 29. Búlanshy, 30. Shabút, 31. Joyt, 32. Shilshauyt, 33. Bayauyt, 34. Otarshy, 35. Arlat, 36. Qereyt,. 37. Únghút, 38. Manghyt. 39. Tanghút, 40. Oymauyt, 41. Qashat, 42. Merkit, 43. Búrkat, 44. Qiyat, 45. Qoralas, 46. Tóralas, 47. Qyrarab, 48. Ilashy, 49. Shúbyrghan, 50. Qyshlaq, 51. Oghlan, 52. Týrkmen, 53. Dýrmen, 54. Tabut, 55. Tama, 56. Machad. 57. Kerderi, 58. Ramdan, 59, Kerey, 60. Baday, 61. Qafsana, 62. Qyrghyz, 63. Úyarshy, 64. Joyrat, 65. Ýisin, 66. Jorgha. 67. Batash, 68. Qoysyn, 69. Moldyz, 70. Tebel, 71. Tatyr, 72. Teleu, 73. Bashal, 74. Nian, 75. Qazghan, 76. Shirin, 77. Úntan, 78. Kurlat, 79. Shilkas, 80. Ýikorghan, 81. Targhyt(Taraqty),82. Jabu, 83. Suran, 84. Túrghaq, 85. Mutiyan, 86. Qaska, 87. Majar, 88. Tushlyq, 89. Shoran, 90. Shýrshit. 91. Bahrshy, 92. Úighúrat (14).
Jogharydaghy tizimdege taypalardyng 38 i shyghystan kelgen rular, әriyne olar tegis kóne monghol tilinde sóilegen joq, úighyr, nayman, qyrghyz, ýngitter dau joq týrki tildester, al shýrshit túnghys tildes, tanghyt tiybet tildes, ózgelerinde monghol tildester kóp ekeni aiqyn. Al ózge rulardyng kóbi jergilikti rular nemese aralasqan atauy jana payda bolghan taypalar.
Deshti Qypshaqqa aughan shyghystyq týrki-monghol rulary turaly ózge derekterde kóp, ol derekter boyynshada batysqa aughan taypalar sanynyng az bolmaghanyn biluge bolady.
Shaybaniname derekteri boyynsha Ábilqayyrdy jaqtaghan rular ishinde Júrqún, Týmen. Úighyr, Dýrmen, uyshun, qiyat, qonyrat, manghyt ,urtachi, nayman rulary bolghan (15).
Bir ghana Horezm joryghynda qytay derekteri boyynsha 400 myng әiel monghol әskerlerine tútqyn bolyp olar derlik solargha әiel boldy delinedi. Demek әr әsukrge 3-4 әielden tiygen. «Joshy, Shaghatay, Ýgedey birigip Ýrgenish qalasyn alghan kezde jeti kýn, jeti týn soghys bolyp sonynda 100 mynnan asa әielder men balalar, ústalar aman qalyp olar monghol qosynymen birge ketti» (16).
Qalay degen kýndede osy kóne monghol tildes ru-taypalar birtindep taza týrki tildes rularmen aralasyp birtindep týriktene bastaghan.
Búl turaly arab tarihshysy Ál-Omary bylay degen eken: «Ertede búl memleket qypshaqtar eli bolghan edi, al olardy tatarlar biylep alghannan keyin qypshaqtar solardyng qolastyna qarap qaldy. Sonan keyin olar (mongholdar) búlarmen (qypshaqtarmen) aralasyp tuysyp ketti, jer olardyng tabighy jәne nәsildik sipatyn ózgertip jiberdi. Olardyng bәri bir atadan tughanday qypshaq bolyp ketti, osydan keyin mongholdar qypshaq jerinde mekendep qaldy. Búlarmen neke qiysyp olardyng jerinde túryp qaldy» (17).
Ál -Omary tek Shyghys Europa tarapyndaghy qalyng kuman, arghyn, qypshaq rarasyndaghy mongholdardyng assimiliyasiyasy turaly aitsa kerek, al anyghynda Shyghys tarapta әsirese Mogholstanda monghol tildes rular basym boldyda monghol tili neshe ghasyr boyy saqtala berdi.
Shaghatay úlysyndaghy monghol tili
Jogharydaghy derekterden jýz myndaghan monghol-týrik rulary batysqa qonys audarghanyn kórdik, sirә olardyng naq qaysy rulary mongholsha sóilegenin, mongholsha sóilegen halyqtyng qansha ekeninde aitu qiyn. Deseda Joshy úlysymen salystyrghanda Shaghatay úlysynda mongholsha sóilegender әlde qayda kóp bolghan, ýitkeni Qaydudy qoldaghan , mongholdyng kóshpendi dәstýrin saqtaudy dәriptegender jappay Ýgedey, Shaghatay úlystaryna kóshken, sol sebepti Shyghys Shaghatay úlysy «Mogholstan»(monghol jeri) dep atalghan. Shaghatay úlysy men keyingi Mogholstanda kóptegen kóne monghol tilinde jazylghan qújattar bar.
Kebek hannyng haty[18].
Tekst[19]:
| Mongholsha | Qazaqsha |
| 1. Kebek ýg manu
2. Jabaghúd Húmaru 3. Nert hýmýýn bor 4. Hagalsny tul 5. Algýy nert ilch 6. Tólógen avsnyg eee Hóg-Buha 7. Gaas býý ertýgey hemeen har nistu 8. Bichiyg ógóv. Bars jiyl zuny 9. Eses saryn dórvón huuchnaa 10. Chibinligaa býhýid bichiyv |
1. Kebek menin sózim
2. Jabaghúd Húmar 3. Atty adam qonyr 4. Jer bóluge baylanysty 5. Algýy atty elshi 6. Ol syilyqty aldy(apty), Hog-Buha 7. Tym erte barmanyz dep 8. Hat(bitig) berildi. Barys jyly jazdyn 9. Alghashqy aiynyng tórti eski 10. Chibinlidaghy kezde jazyldy(bitikteldi) |
Ýndistannan tabylghan qújat[20]
Jarlyq hatta aty atalghan bektemir әsili Shaghatay úlysynyng hany Búqa Temir— Shaghatay handyghynyng hany bolsa kerek (1272?-1282). Ol Qadaqchiyding úly edi.
Shamamen 1272 jyly Búqa Temir Qaydugha qarsy kóteriliske shyqqan Negubeydi óltirdi. Osynyng syiy bolar, Qaydu ony Shaghatay handyghynyng basshysy etip taghayyndaydy. Kóp úzamay ol aurugha shaldyghyp, onyng biyligining qalghan uaqytynda óz biyligin tanu mýmkin bolmady. Ol Alghu men Baraq úldarynyn, sonday-aq Ilhandyq әskerlerding shabuyldaryna qarsy dәrmensiz boldy. 1282 jyly onyng ornyna Duva han biylikke keldi.
Tekst(21]:
| Mongholsha | qazaqsha |
| 1. Hany zarligaar
2. Bigtómór ýg manu 3. Idughud chinsan(a) huba 4. Jiuuchiyn Bay-hiad(a) Sochiyn 5. ehten noedod en-e Sevinch- 6. Buha borchy nas bor (ara)hiy- 7. ig hadgalj yavahyn tul 8. Industan ehten elchiyn(e) 9. avch odoh bor arhiyyg 10. hadgalj, jiygen asarch 11. yavtugay . Industan ehtend 12.elchiyn odohod bor arhiy 13. lugaa hamt gurvan ulaad 14. odtugay hemeen nishtu belge 15. bichiyg ógóv. Honin jiyl arvan saryn nayman huchnaa 17. Bulgada býhýid bichiyv |
1. Han jarlyghy
2. Bektemir mening sózim 3. IYdihút chinsan qúba 4. Jiuuchin , Bay Hiyad Sochiyn 5. analar ishinde osy Sebnich 6. Búqa borshy jna qonyr (ara)hi(araq)- 7. saqtap ony 8. Ýndistannyng elshisine 9. Qonyr әrkiden (araq) 10. saqtanyz jәne kýtiniz 11. jiberniz. Ýndistangha analarymyz 12. elshi jibergende qonyr týsti ishimdik(araq) 13. Ýsh qyzylynan birge 14. syy nashany retinde berse dep 15. hat(bitik) berdik. Qoy jyly onshy aidyng segiz eski 17. Bulgadaghy kezde hat(bitik) jazyldy |
IYesuntemir hannyng jarlyghy
IYesun Temir— Shaghatay handyghynyng tәnir dinine senetin hany (1338–1342 jj.). Ol Chanshy hannyng inisi bolghan. Onyng esimi monghol tilinde sózbe-sóz «Toghyz temir» degendi bildiredi.
Onyng ata tegi bylay:
«Shaghatay ólgen song onyng orynyna úly Mýtýgenning úly Qaraqúlaghu otyrady, onan song orynyna Mýbәrәk shah, onan keyin Baydardyng úly Alyghu patsha bolady (osy kezde Shaghatay úlysyn Haydu han baghyndyrghan edi) , onan keyin IYesumónkening úly Baraq han bolady, Baraqtan song Sarmannyng úly Begy han bolghan. Onan keyin qaytadan Mýtýgen әuletinen Búqatemir, onan song Baraqtyng balasy Dayseshin, onan keyin onyng úly Kýnshe han boldy. Onan keyin MýTýgen әuletinen Taligha, onan keyin Dayseshinning úly Esenbúqa han boldy. Onan keyin Hajen han, onan keyin Dóntemir han, onan keyin Tarmashirin han bolady. Dayseshinning úly Boran Tarmashirindi óltirip ózi han bolady, onan song Dayseshinning úly Chanshi han bolady, onan keyin onyng tuysy IYesýn Temir han bolady»[22]
IYesun Temir hannyng búl jarlyghynyng qashan jazylghany mәlim emes. Hatta Hochu(Qazirgi Qytaydyng Shynjang provisiyasyna qarasty aimaq)- Túrpan jerinen jolgha shyqqan әskery kýzet bastyghy Kókbúqa esimdi adammen anasy Borchin atty adamgha jol boyyndaghy beketterdegi qyzmetkerlerding olargha jetkilikti azyq-týlik berui turaly turaly әmir berilgen.
Suretting kelu qaynary: [23]
Tekst:
| Kóne monghol tilindi | Qazaq tilindi |
| 1. Yisüntemür-ün jarlg-iyr 2. Temür-satilmis akiten 3. togačin šügüsüčin üge 4. manu jagur-a bükün jamudun 5. ötögüs-e ade Kög-buq-a 6. ekiten borčin Qočo-tur odba nasu odqui 7. ireküi-tür ulgčidača ögör-e dörben 8. ulgad ögčü yorčigultugai jamača 9. baguju morilatala yerüyin künesün bolgan 10. qoyar köl miqan qoyar saba umdan qoyar 11. badman künesün ögčü yorčigultugai kemen 12. niša-du bičig ög-bei bars jil namurun 13. ečüs sar-a-yin qoyar qaučin-a Türgen-e 14. büküi-tür bičibei |
1. IYesuntemýrding jarlyghy
2. Temýr –Sәtilmish anadan 3. Toghashy(qazanshy), sorpashynyng sózi 4. Mening kórsetilgen joldarym 5. Kýzet bastyghy osy Kókbúqa 6.Anasy Borchin Qochudan ketti, úzap ketkende 7. Erip(jýrip) kelgen kezde laushylardan basqa tórteu 8. berip jortqyza berinder jolda 9. Qaytyp attanghansha kәdimgidey azyq bolghan 10. Eki siraq et, eki saba susyn, eki 11. Batpan azyq berip jortqyzyndar dep 12. Nyshanda bitik(jazba) berdim barys jyly kýzdin 13. Basqy aiynyng ekisi qaushyna týrgendegi 14. Kezde bitikteldi (jazyldy) |
Túghlyq temir hannyng jarlyghy
Túghylyq Temirhan Esenbúqa hannyng úly, Esenbúqa ibn Dava(Duua) han ibn Baraq han ibn Qara Usún ibn Mamyken ibn Shaghatay ibn Shynghys han[24]
Túghylyq Temirge sheshesi Menlik qatún jýkti kezde Esenbúqa hannyng bәibishesi Satilmish ony bir әmirge silaydy. Esenbúqa ólgennen keyin onyng taghy bos qalady, Dulat әmiri Bolatshy ony 16 jasynda qayta alyp kelip han saylap әkesining taghyna otyrghyzady.[25]
Túghylyq Temir Syrtqy sayasatta Toghylyq Temir han Shaghatay memleketin biriktiruge kýsh saldy. Sol maqsatpen ol 1360 jәne 1361 jyldary eki ret Mauerannahr joryqtar úiymdastyrady. 1361 jylghy kóktemdegi ekinshi joryghy óte nәtiyjeli bolyp, Mauerannahr Mogholstangha qosylady. Toghylyq Temir han onda úly Shliyas Qojany әkim etip taghayyndaydy. 1362/63 jyly 34 jasynda Toghylyq Temir han qaytys bolady. Ol Almalyq qalasynda jerlenedi. Úly Iliyas Qoja han taqqa otyrady[26]
«Tariyh-y Rashidi» enbeginde bylay dep kórsetilgen «… qazirgi Mogholstan dep atalatyn aumaqtyng úzyndyghy men kóldeneni 7-8 aishylyq jol. Shyghys sheti (Mogholstannyn) qalmaqtardyng jerimen shektesedi jәne Baryskól, Emel jәne Ertisti ózine qosady. Soltýstiginde onyng shekarasy Kóksheteniz (Balqash), Týrkistanmen jәne Tashkentpen shektesedi, ontýstiginde Ferghana uәlayatymen, Qashghar, Aqsu, Shalysh jәne Túrfanmen shektesedi». [27]
Túghylyq Temirding jarlyghyna keletin bolsaq ol kóne monghol tilimen jazylghan, hattyng qashan jazylghany belgisiz. Hatta atalatyn Hochu ol qazyrgi Túrpan aimaghy(Qytaydyng Shynjang provisiyasyna qarasty), hatta Ásen(bәlkim Esen) atty әmirge Túrpan jerining sularyn qorghap tiyimdi paydalanu, hannyng әmirine say isteui turaly jarlyq beriledi.
Suretting kelu qaynary: [28]
Tekisti:
| Kóne monghol tilinde | Qazaq tilinde |
| 1. [Tuglu]gtemür üge [manu] 2. Qočo-yin Čingtemür idiqud-ta arketü darug-a 3. [Tü]men-bolad-qiy-a Ötemiš-qudlug-qiy-a 4. ünen erk[eten da]rugas noyad[-ta ...]-širi [...........] 5. -buyan Turmiš-te[m]ür Tükel-qiy-a Kerei akiten 6. tüsimed-te an-e Asen-i Qočo-yin usun-i Yus-qanč-a-[yin] 7. ded bolun metetügei kemen tüsibei bas-a qorigi qadaglatugai 8. [k]ed ber bolju usun-i qorigi Asen-eče ačinegün anggidagun Yus- 9. -qanč-a buu yabugultugai: mörten yosuntan üges-i büsi buu 10. bolgatugai kemebei ayin kemelügüged [=kemegülüged] bür-ün ked ber bolju 11. Qočo-yin usun-i qorig-i Asen-eče ačinegün anggidagun yabugulbasu 12. temečebesü qalbasu 13. jarlg-un yosugar ülü ayiqun aldaqun ta kemen al nišan-tu 14. bičig ögbei qulagan-a jil junu ačüs 15. sar-a-yin dologan qaučin-a 16. Berg-čimgen-e büküi-tür bičibei |
1. Túghylyq Temir sózi(menin)
2. Qochudyng Chyntemir iydiqúty siz erikti darugha(basqarushy) 3. Týmen Bolat qyia (jәrdemshi), Ótemish Qútylyq qyia 4. Únamdy(senimdi), erikti darughalar, noyandar, siz...siri 5. Búyan Túrmysh, Túrmysh Týkel qyia kerey anasy 6. Týshimed(biyler) Asenning Qochuynyng suyndaghy iýs Qanachany 7. Tómendegidey dep bilsin dep jasadyq ,basqada(jәne) qorghap qadaghalau bolsyn. 8. Qansha da bolsada sudy qorghaudy Ásende esh úmytpasyn, bólek iýs 9. Qanshalyq bosata jibersede josyndy, sózdi búzu bos(joq) 10. Bolsyn dedik. Solay degenimizdi әri biri bolyp 11. Qochudyng suyn qorghau Ásennen (esh rúqsatsyz) jasyryn jýrgizilse 12. Qarsylassa, rastalsa 13. Jarlyq josynynan qoryqpasa aldyrtady(óledi), sizderge osy nyshanda 14. Bitik berildi, tyshqan jyly jazdyng songhy 15. Ayynyng jetisi Qauchyn 16. de Chimgendegi kezde bitikteldi |
Taghy eki qújat
Mal sanaghy[29]
Tekst[30]:
| Mongholsha | Qazaqsha |
| Malyn dans ...]
1. irhin hoyor [...] 2. [...] irhin ýhej 3. Hohajud býhýýn irgesiyn ashig irhin tubay gýýd tav[un] hoyor 4. Davaad negen unaga hamagch nayman bolov. Tahihu jilees ýher 5. jild hýrtel ordod dórvón arvad zurgaan morid gargaj 6. Horin nayman morid ýhýýj horin zurgaan daagad unagad 7. Chonond iydýýlj 8. Tahar barst iyrgesiyn ashig iyrhin tuulav 9. Tongayamist býhýn suvay gýýd gurav daagad 10. [...] gurvan zagt nayan unagad gurvan hamagch arvan bolov. 11. Tahia jilees ýher jiyl hýrtel ordod tavin esón morid 12. Gargaj dórvón ihes morid ýhjee. Arvan hoyor daagad unagad 13. Chonond iydýýlj negen 14. Tohoch-helteyd negen gýý tuulav. Tahia jilees ýher jild 15. Hýrtel ordod nayman morid gargaj arvan dórvón morid [ýhjee.] 16. Har sahalt gýýd hoyor unagad hoyor negen azarga negen daagaan 17. Hamagch zurgaan bolov. Tahia jilees ýher jiyl hýrtel 18. Horin dórvón morid gargaj arvan gurvan morid ýhjee. Ed ýhegsed 19. Dotor ihes morid tavan tav 20. Har sahald zurgaan sagarin tongayamist dórvón sagirin Shivan 21. -d gurav sagarin onond doloon sagarin sarhusynd gurvan 22. Sagarin ýjhend tahia jiyl nayan gurvan ed moridoos ord 23.-d tavan zurgaan gargaj ihes morid arvan dórvón 24. Daagad unagad horin esón chono idej [...] |
Mal esebi ...]
1. ergen eki [... 2. [...erip] kelip óldi 3. Hohadjuda býkil erlerding paydasy elu eki 4. Bir(neken) tól ólip qamúghy(jiyny) segiz boldy. Tauyq jylghy siyr 5.jyly kelgende qyryq alty jylqy ýstemelep ósdirilsin 6. Jiyrma segiz jylqy ólip, jiyrma alty tay әkelinip 7. Qasqyrlargha jem bolghan 8. Tahar Barst azamattargha(erler) jenildikter jýrgizip ótti 9. Tongayamda býkil zapas ýsh ese 10. [...] ýsh jýz seksen qúlyn ,qamúghy (jiyny)on boldy. 11. Tauyq jylynan siyr jylyna deyin elu toghyz jylqy. 12. Tórt jas jylqy óldi. On eki qúlyn 13. dy qasqyrlar jep qoydy neken(bir) 14. Tohoch-helteyde bir(neken) bie óldi. Tauyq jylymen siyr jylyna 15. deyin segiz jylqy, on tórt jylqyny shygharyp tastadyq[óldi.] 16. Qara saqaldy, eki qúlyn, bir(neken)- eki ayghyr, bir(neken) analyq 17. qarauda qamúghy altauy boldy. Tauyq jylynan siyr jylyna deyin 18. Jiyrma tórt jylqy shygharylyp, on ýsh jylqy óldi. Óli deneler 19. Ishinde bes-bes jylqy 20. qara saqaldy alty Sagarin tongayamy jәne tórt sagarin Shivan 21. ýsh sagharin ishinde jeti sagharin , sagharinderdi ýsh 22. Sagarin qorada tauyq jyly seksen ýsh jylqy ósip 23. elu alty jylqy shyghyn boldy, on tórt 24. Qúlyndy jiyrma toghyz qasqyr jedi [...] |
Ekinshi qújat[31]
Tekst[32]:
| 1. Altyn bichiyg Dash Sarhýý uvsh
2. tand ilgeev. Tany biye hotol ug 3. sóm mend sayn uu: Bid end ih baga 4. býgd mend sayn 5. Altyn bichiyg 6. Damirand ilgeev. Tany biye 7. Tungalag amar sayn uu: Bid end iyh baga 8. sóm mend sayn. Altyn bichiyg 9. Donoy Shid Gýrý Samban Sarhýý 10. tany bie hotol ug som mend sayn uu: 11. Bid end mend sayn. |
1. Altyn bitig(jazu) ,Dash Sarhuu, iyә
2. siz jiberiasiz. Sizding beyneniz(boy,túlgha), qalanyzgha sózben 3. chong (ýlken)sәlem(sәn,jaqsy):biz endi egey(ýlken)-kishige 4. býkiline jaqsy(sәn) sәlem 5. altyn bitigti 6. Damirand aparady. Sizding beyneniz 7. Túnyq(taza), әmir(tynysh), jaqsy(sәndi):biz ana(osy), egey(ýlken), kishi 8. chong (ýlken)sәlem(sәn,jaqsy): Altyn bitig 9. Donoy Shid Guru Samban Sarkhu 10. Sizding beyne(túlgha), qalanyzgha sózben chong (ýlken)sәlem(sәn,jaqsy) 11. Biz den dúghay sәlem(sәn, jaqsy) |
Kóne monol tilining qoldanysta bolghanyn dәleldeytin derekter
Kóne monghol tili Ýgedey-Shaghatay úlystarynda negizgi til boldy dep aitugha bolady, әri monghol tili eng úzaq uaqyt qoldanysta bolyp 1504 jyly Mogholstan ydyraghansha ýkimet tili bolghan. Mogholstan ydyraghan song baryp әr úlysqa taraghan mongholdar(mogholdar) assimliyasiyagha týsken. Kóne monghol tili turaly «Tarihy Rashidi» kitabynda kóp derekter bar, mysaly:
«Áuletimizde Shynghys hannan múra etip bergen toghyz artyqshylyqqa Túghylyq Temir qol qoyghan jarlyghy jóninde aitylghan bolatyn, búl jarlyq mening otbasyma múra retinde jetken bolatyn. Men ony óz kózimmen kórdim, onda mogholsha(mongholsha): <Qúndyzda jazylghan> degen sózder bar bolatyn.»(33)Al osy babalarymnan miras retinde әkeme jetken jarlyq Shәibany hannyng alasapyrany kezinde joghalyp ketken. Jarlyq kóktem mezgilinde donyz jyly Qúndyzda moghol(monghol) tilinde әri moghol grafikasymen jazylghan edi»(34). Avtordyng búl derekterine qaraghanda avtor ózide monghol tilin biletin adam ekeni bayqalady, әri týrikshegede, parysshaghada jettik bolghan. Eger mongholsha bilmese jarlyqty oqy almas edi, búdan 16- ghasyrdyng basyna deyin monghol tili monolstanda saqtalghanyn kóruge bolady.
Erzat Kәribay
Abai.kz
