.png)
التىن وردا مەن شاعاتاي ۇلىستارىنداعى موڭعول ءتىلى
قازاق جانە وزگە تۇركى تىلدەس حالىقتار تاريحىنداعى اقتاڭداق ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – شىڭعىس قاعاننىڭ جۇمباعى مەن كونە موڭعول ءتىلى. سەبەبى التاي ءتىل جۇيەسىنە جاتاتىن تۇركى تىلىمەن تۋىس ءتىل.
موڭعول يمپەرياسىن مەيلى جەككورىڭىز نە ۇلىقتاڭىز ول قازاق تاريحىمەن تىكە بايلانىستى، بۇل مەيلى مويىنداڭىز نە قارسى شىعىڭىز وزگەرمەيتىن اقيقات. قازاقتىڭ رۋلىق قۇرامىن قاراساڭىز كوپ ساندى رۋلاردى وسى 1206-جىلعى شىڭعىس قاعان قۇرعان يمپەريانىڭ اينالاسىنان تاباسىز، بۇل تۇرعىدان قاراعاندا موڭعول يمپەرياسى عۇن يمپەرياسىنان دا تۇرىك قاعاناتىنان دا قازاققا وتە جاقىن. كەيبىر كىسىلەر شىڭعىس قاعانعا دەيىنگى كۋمان-قىپشاقتاردىڭ تىكە ۇرپاعى قازاقتار دەپ موڭعول يمپەرياسىنان قاشقالاقتاۋى مۇمكىن، بىراق قازاقتىڭ رۋلىق قۇرامى مەن گەنەتيكاسىن الداۋ مۇمكىن ەمەس! سوندىقتان شىعىستان كەلگەن تايپالاردىڭ ۇلى يميگراتسياسىن جانە سول تايپالاردىڭ ۇلكەن بولىگىنىڭ كونە موڭعول تىلىندە مويىنداۋىمىز كەرەك. سوۆەتتىك تاريحشىلار شىڭعىسقاعان جورىعىمەن از عانا ادام كەلدى دە وتە تەز جەرلىك حالىققا جۇتىلىپ كەتتى دەپ كەسىم ايتا سالعان، ال تاريحي شىندىق راس سولاي ما؟ جوق! كونە موڭعول ءتىلى 16-عاسىردا موعولستان مەملەكەتىندە ءالى قولدانىستا بولدى، توقتامىسقا دەيىنگى التىن وردا حاندارىنىڭ پايزالارى نەگە كونە موڭعول تىلىندە جازىلعان؟ تۇركىلەنگەن پارىس جانە وزگە حالىقتار كوپ، ءدال سول سياقتى تۇركىلەنۋگە ۇشىراعان موڭعول تايپالارىدا از ەمەس، تاريحتا تازا موڭعول سانالاتىن 20 دان اسا تايپا تاريحتا بەلگىلى. وسى سۇراقتارعا شامامىزشا تاريحي دەرەكتەر ارقىلى جاۋاپتار بەرۋگە تىرىسايىق.
تۇركى نەمەسە موڭعول تىلىنىندە سويلەۋى مۇمكىن تايپالار مەن رۋلار
1206-جىلى شىڭعىس قاعان موڭعول يمپەرياسىن قۇردى، يمپەرياعا بەس تايپالىق وداق قارادى ولار تاتارلار، كەرەيلەر(كەرەيتتەر), نايماندار، مەركىتتەر، قاماع موڭعولدار قارادى. قاماع موڭعولدارعا 40 قا جۋىق رۋ -تايپالار قاراعان. مىسالى نيرۋندارعا جاتاتىن قاتاعان، سالجۋىت، بارلاس، دۇرمەن, ۇرعۇت، ماڭعىت، دۋلات، سۋان، بارعىن, كەنەگەس، شانشىعۇت(شانىشقىلى؟), تاراعۇت(تاراقتى), ارۋلات، ءسۇنيت، جاجىرات، نوياعۇت، ورۋناۋت، بەسۋت، قيات، جۇرىقىن قاتارلى تايپالار، ال دارلەكين توبىنا ۇراڭقاي، قوڭىرات، سۇلدۋز، قوڭقوتان، باياۋت، قورالاس، ويماۋت، كۇرلەۋىت، ءۇيسىن، جالايىر قاتارلى رۋلار كىرگەن. وسى تايپالاردان تىس 1209- جىلعى جوشى حاننىڭ ورمان ەلدەرىنە جورىعى كەزىندە ويرات، قىرعىز، تاس، بايجىگىت، قۇرىقان، توقاس، بايت(بايات) قاتارلى رۋلار باعىندىرىلدى. وسى اتالعان ەلۋدەن اسا رۋ-تايپالار موڭعولدار نەمەسە موڭعول -تاتارلار دەپ اتالا باستايدى. دەسەدە وسى رۋ-تايپالار ءبارى دەرلىك موڭعول تىلىندە سويلەگەن ەمەس، قىرعىز، قۇرىقان ەجەلدەن تۇركى تىلدەس تايپالار، وعان ەشكىمدە داۋ ايتپايدى، نايماندار، ۇڭگىتتار ولاردا تۇركى تىلدەس تايپالار، سەبەبى قۇبىلايدىڭ يۋان يمپەرياسى تاريحىنا قاتىستى تاۋ زۇڭ يدىڭ «كۇزگى ەگىنشىلىك ەستەلىكتەرى» اتتى ەڭبەگىندە موڭعولدارعا كەرەيلەر، مەركىتتەر، تاتارلار، قوڭىراتتار، جالايىرلار، ۇيسىندەر، قاتاعان، ماڭعىت، بارلاستار، ويراتتار ت.ب لار جاتقىزىلعان. ال ءتۇستى كوزدى ياعني موڭعولعا جاتپايتىن رۋلار قاتارىنا نايماندار، ۇڭگىتتەر، ۇيعىرلار، قىپشاقتار، قاڭلىلار، ارعىندار، قارلىقتار، تىبالار ت.ب لار جاتقىزىلعان. شىڭعىس قاعان كەنجە ۇلى تولەگە ەنشى بەرگەندەدە نايمان جەرىن ەمەس ونان وزگە شىعاسقا قارايعى تايپالار جەرىن موڭعولدىڭ ءتول جۇرتى، قارا شاڭىراعى رەتىندە ەنشىگە بەرگەن. دەسەدە بۇنىڭ ءوزىن تولىق دالەل دەپ ايتۋ قيىنداۋ، ۇيتكەنى وسى تايپالار يۋان يمپەرياسىندا موڭعولشا سويلەدى دەگەن كۇندەدە ولار كەيىن تىلدىك اسسيميلياتسياعا تۇسكەن بولۋىدا مۇمكىن. سوندىقتان نايمانمەن ۇڭگىتتەن وزگە تايپالاردى تۇركى تىلىندە سويلەگەن دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن، سونداي-اق بارلىعى كونە موڭعول تىلىندە سويلەگەن دەپ ايتۋدا قيىن، ۇيتكەنى وسى تايپالاردىڭ قاي ءتىلدى بولعانىن دالەلدەيتىن جازبا دەرەكتەر ءالى جوق.
كونە موڭعول تىلىندە حازىلعان قۇجاتتارمەن ەسكەرتكىشتەر وتە كوپ! سول دەرەكتەرگە قاراپ كونە موڭعول ءتىلىنىڭ كونە تۇركى تىلىنە ورتاقتىعى كوپ ەكەنىن كورۋگە بولادى. مىسالى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» ىندە جالپى 4400 دەن اسا ءسوز قولدانىلسا وسى سوزدەردىڭ 50% دان ارتىعى تۇركى سوزدەرى نەمەسە ەكى تىلگە ورتاق سوزدەر. بۇل تۇرعىدان قاراساق 10- عاسىردان باستاپ كۋمان-قىپشاقتاردىڭ جاپپاي باتىسقا كوشۋىنە بايلانىستى موڭعول دالاسى مەن سىبەريانى موڭعول تىلدەس قيداندار(قىتايلار) مەن تاتارلار ۇستەمدىك ەتۋىنە بايلانىستى سول دالادا قالعان تۇركى تايپالارى ءتىلى جاقتان موڭعولدانۋ(قيدانداسۋ) بولمادى دەپ ايتا المايمىز، تۇرىكتەر مەن قيدانداردىڭ ارالاسۋىنان ارالاس ءتىل پايدا بولعان بولۋىدا مۇمكىن.
وسى تايپالار 1205-1220 جىلدارى جاپپاي باتىسقا قونىس اۋدارا باستايدى.
موڭعول اتانعان تۇركى-موڭعول رۋلارىنىڭ جوشى، شاعاتاي ۇلىستارىنا يميگراتسياسى
شىڭعىس قاعاننىڭ ورتا ازياعا جاساعان جورىعىنان كەيىن موڭعول تىلىندە سويلەيتىن كوپتەگەن تايپالار، سوعان قوسا ولارمەن بىرگە كوپتەگەن تۇركى تىلىندە سويلەيتىن رۋلار قازاق دالاسى، شىعىس ەۋروپاعا كەلە باستاعان. بۇنى كوپتەگەن دەرەكتەر دالەلدەيدى. ونىڭ ىشىندە ەڭ كولەمدى قونىس اۋدارۋ قۇبىلاي-قايدۋ سوعىسى كەزىندە بولعان.
شاعاتاي، ۇگەدەي ۇلىسىنا كوشۋ
نايمانداردىڭ كوشۋى وسى تايپالاردىڭ باتىسقا كوشۋىنىڭ باسى عانا ەدى، 1219-1224 جىلدارداعى حورەزم جورىعىنان كەيىن شىڭعىس قاعان ءتورت ۇلىنا ەنشى بەرگەن. جوشىعا ەرتىستەن باتىسقا قاراي، بالقاشتان سولتۇستىككە قارايعى جەرلەر، حورەزم تيگەن. شاعاتايعا قاشقاريا، تاجىكستان، قىرعىزستان، جەتىسۋ، وزبەكستان تيگەن، سونىمەن بىرگە وعان ءتورت مىڭدىق بەرىلگەن:
ەكىنشى ۇلى شاعاتاي حاننىڭ ۇلەسى: 4 مىڭ ادام.
بارۋلاتاي قاراچار (بارۋلاتاي قاراشار) مىڭدىعى. بارۋلاس رۋىنان شىققان. ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى اباقا حاننىڭ ۋاقىتىندا ۇلى ءامىر بولدى. ول ونى وتە سىيلاپ، باعالايتىن. ول تاكۋدار ۋعۋلمەن (تاكۋدار وعىلمەن) بىرگە كوشىپ-قوناتىن، ونىڭ ەسىمى يجيك (ەجىك) نويان ەدى.
موڭكە نويان مىڭدىعى
جالايىر رۋىنان شىققان. (ول) دۋا (حان) اسكەر بەرىپ حوراسان شەكارالارىنا جىبەرگەن ەسۇر نوياننىڭ اكەسى. ول بالح پەن بادعيس توڭىرەگىندە ورنالاسقان ەدى. ولجانىڭ اراسىندا ءبىز ونىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرىن الىپ كەلدىك. ول ناۋرىزدىڭ باۋىرى حاجي (قاجى) ءامىردىڭ قولىندا ەدى، وسى جەردە دۇنيە سالدى. ول جاقتا ونىڭ باسقا ۇلدارى بار.(1).
شاعاتايعا باستاپقى كەزدە ءتورت مىڭدىق اسكەر بەرىلگەن، ونى وتباسىمەن قوسا ەسەپتەسەك 20000 موڭعول-تاتار جەتىسۋ مەن قىرعىزستانعا كوشكەن دەي الامىز بىزدەگى جالايىرلار وسى مىڭدىقپەن قاتىستى دەۋگە نەگىز بار. «زافارنامە» بويىنشا دا ءامىر تەمىردىڭ ارعى اتالارى شاعاتاي ۇلەسىنە تيگەن بارلاستار بولعان. بىراق بۇل ونىمەن توقتاماعانى بەلگىلى، 1231 جىلعى ءشۇرشىت جورىعى، 1236-1242 جىلدارداعى ەۋروپا جورىعى كەزىندەدە بايدار سياقتى شاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ قول استىنا كەلگەندەر از بولماعان. ماۋەرانناحرداعى بارلاستار مەن قاشقارياداعى دۋلاتتار ونان كەيىن كەلگەن سياقتى، «تاريحي-راشيدي» دە مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ارعى باباسى ورتوبەنىڭ شاعاتايدىڭ سەنىمدى امىرلەرىنەن ەكەنىن ايتادى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» بويىنشا شاعاتايعا 8000 اسكەر بەرىلگەن، ول كەمى 40000 حالىق دەگەن ءسوز. بۇل سان كەيىنگى ەۋروپا جورىعى مەن حۋلاگۋدىڭ ورتا شىعىس جورىعى كەزىندە دە ارتا تۇسكەن. شاعاتاي ۇرپاعى الىعۋدىڭ اسكەرى 120 مىڭ ادامعا دەيىن جەتكەن، ونىڭ قۇرامىندادا 1269 جىلدان كەيىن اۋىپ كەلگەن موڭعول-تاتارلار از بولماعان دەۋگە نەگىز بار.
جوڭعاريا جەرى، باتىس موڭعوليا، شىعىس قازاقستان جەرى ۇگەدەيدىڭ ۇلەسى بولعان. راشيد-اد-دين بويىنشا ۇگەدەيگە 4000 اسكەر بەرىلگەن.
ءۇشىنشى ۇلى ۇگەتاي ۇلەسى: 4 مىڭ ادام
ەلۋعاي مىڭدىعى. ولار جالايىر رۋىنان شىققان.
ەلاك تۋا مىڭدىعى. سۇلدۇس رۋىنىڭ تامعالىق تارماعىنىڭ سۇيەگىنەن شىققان يلچيگيتيدىڭ(ەلشىگىتايدىڭ) ۇلكەن اعاسى بولعان. ولاردىڭ ۇرپاقتارىنان بۇل مەملەكەتتە حوراساندا مىڭدىق ءامىر بولعان تۋما بار، قازىرگى كەزدە ول مۋلاي ءامىردىڭ تۇمەنىندە مىڭدىقتى باسقارادى.
داير (دايىر) مىڭدىعى. قوڭقوتان رۋىنان شىققان مەڭلىك اتانىڭ اۋلەتىنەن تاراعان. ديگاي مىڭدىعى. ول بيسۋت رۋىنان شىققان، (بۇل مىڭدىق) نەگىزگى نۇسقادا جوق» (2)
4000 اسكەر 20000 حالىق بولعانىمەن بۇنىمەن عانا شەكتەۋگە كەلمەيدى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» بويىنشا ۇگەدايعا 5000 اسكەر بەرىلگەن، ول كەمى 25000 حالىق دەگەن ءسوز.
دەسەدە ەڭ كولەمدى يميگراتسيا 1260-1301 جىلدار ارالىعىندا بولعان، اسىرەسە 1264- جىلى ارىق بوكە قۇبىلايدان جەعڭلگەننەن كەيىن كوشپەندىلىك داستۇرگە ادال كوپتەگەن ادامدار ۇگەدەيدىڭ نەمەرەسى حايدۋ حاننىڭ ماڭىنا توپتالادى.
«ۇگەدەي قاعاننىڭ نەمەرەسى قايدۋ قۇبىلايعا قارسىلىق جاساپ، ولاردىڭ ورتاسىندا بىرنەشە رەت سوعىستار بولدى. سوندا قايدۋ ۇگەدەي قاعاننىڭ امىرلەرىنىڭ باسشىسى بولعان ارۋلاتپەن تاعىدا باسقادا رۋ-تايپالارمەن ۇلى جۇرتتان (موڭعول ءۇستىرتى) كوشىپ شىعاتاي ۇلىسىنىڭ ماڭىنا كەلىپ قونىستاندى» (3)
دەمەك كوپتەگەن موڭعول تايپالارى التاي تاۋىنان اسىپ اياكوزگە دەيىنگى، وڭتۇستىكتە قىرعىزستان جەرىنە دەيىن قونىستانعان. كوشكەن حالىق كەمى نەشە ءجۇز مىڭ ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە 400 مىڭنان از ەمەس، ايتپەگەندە قايدۋ 100-120 مىڭ اسكەر جاساقتاي الماس ەدى. ۇگەدەي ۇلىسى موڭعول-تاتارلار ەڭ كوپ قونىس اۋدارعان ۇلىس دەپ ايتۋعا نەگىز بار.
«ول (قايدۋ) وتە اقىلدى، قابىلەتتى جانە ايلاكەر كىسى بولاتىن. بارلىق ىستەرىن ول قۋلىقپەن جانە ايلامەن ۇيىمداستىراتىن. اقىلدىلىق جولمەن ول ەكى-ءۇش مىڭ اسكەر جيناپ، قۇبىلاي قاعان ماشىندى جەڭىپ الۋ ءۇشىن قىتايدا تۇراقتاپ قالعاندىقتان ءارى قاشىقتىق الىس بولعاندىقتان، قايدۋ مويىنسۇنباۋشىلىق ءبىلدىردى. سوسىن (قۇبىلاي قاعان) ونى جانە ونىڭ ءۇيىنىڭ وكىلدەرىن قۇرىلتايعا شاقىرعاندا ولار ءۇش جىل بويى ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، بارمادى. از-ازداپ ول جان-جاقتان اسكەر جيناپ جوشىنىڭ اۋلەتىمەن دوستىققا يە بولدى، ءسويتىپ ولاردىڭ كومەگىمەن كەيبىر ايماقتاردى باسىپ الدى» (4).
«تەرىستىكتەگى تاتارلاردىڭ كوسەمى قايدۋ. ول شىڭعىسقاعاننىڭ ۇرپاعى، بىراق ەش حانعا باعىنبايدى. ونىڭ حالقى اتا-بابالارىنىڭ سالتىمەن جۇرەدى، سوندىقتان ولار تازا تاتارلار سانالادى. بۇل تاۋارلار تۇگەل دىنسىزدەر (تاڭىرگە عانا تابىنادى), ناجاعاي ءتاڭىرى دەيتىن تاڭىرلەرى بار، ءتاڭىردى اسپانمەن جەردىڭ قۇدايى دەپ سانايدى. ناجاعاي جەردەن ءونىپ شىعاتىن بارشا وسىمدىكتى باسقارادى دەپ بىلەدى. ولار وسى تاڭىرلەرىنىڭ بەينەسىنەن كيىز ءمۇسىن جاسايدى» (5).
جوشى ۇلىسىنا كوشۋ
شىڭعىس قاعان جوشىعا ەرتىسپەن سىرداريا اراسىن، اياكوزدەن ەدىلگە دەيىنگى اۋماقتى بەرگەن كەزدە وسى جۇرتقا يە بولۋ ءۇشىن ونى از بولماعان اسكەرمەن قالدىرىپ كەتتى. ۇلكەن ۇلى جوشى حاننىڭ ۇلەسى 4 مىڭ ادام (اسكەر) بولعان.
«مۋڭكاۋر (مىڭقاۋىر) مىڭدىعى. سيجۋىت رۋىنان شىققان. باتۋدىڭ كەزىندە ول سول قاناتتى باسقاردى. قازىرگى كەزدە توقتانىڭ ءامىرىنىڭ ءبىرى چاركاس (شەركەس) ونىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى.
حۋشيتاي ء(ۇيسىنتاي) مىڭدىعى
حۋشين (ءۇيسىن) رۋىنان شىققان، ءبورشى نوياننىڭ تۋىسقاندارى قاتارىنا جاتاتىن، ءۇيسىن (امىرلەرىنىڭ) ءبىرى.
بايقۋ مىڭدىعى. مايقۋ (بايقۋ) حۋشين ء(ۇيسىن) رۋىنان شىققان. ول باراۋن قاردى، ياعني وڭ قولدىڭ (قاناتتىڭ) اسكەرىن باسقاردى.
شىڭعىز حان بۇل اتالعان ءتورت ءامىردى (مىڭقاۋىر، كىشىكتاي (كىشىتاي) قۇنان، حوشىتاي، بايقۋ) ءتورت مىڭ اسكەرىمەن جوشى حانعا تابىستادى. قازىرگى كەزدە توقتا مەن باياننىڭ اسكەرىنىڭ كوپ بولىگى وسى ءتورت مىڭدىقتىڭ ۇرپاقتارى. سوڭعى ۋاقىتتا قوسىلعاندار – ولار ورىستاردىڭ، شەركەستەردىڭ، قىپشاقتاردىڭ، ماجارلاردىڭ جانە وعان قوسىلعان وزگەلەردىڭ اسكەرلەرى. سونداي-اق ولاردىڭ ءبىر بولىگى اعا-ىنىلەردىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىق ۋاقىتىندا سول جاققا (جوشى ۇلىسىنا) كەتۋگە ءماجبۇر بولعاندار.(6).
وسى دەرەككە قاراما-قايشى ءبىر دەرەك شىڭعىس قاعان جوشىعا 9000 ءۇي، ياعني 9000 اسكەر بەرگەن دەگەن دەرەك. جوشىعا تيگەن مايقى باستاعان ءۇيسىن قازاق ۇيسىندەرىنىڭ تىكە بابالارى دەۋگە تولىق نەگىز بار، ال سيجۋت نەمەسە سەجۋەيت نوعايلاردا قالعان. بۇدان كەيىندە دەشتى-قىپشاققا كوشۋشىلەر از بولماعان. 1224-1240 جىلدارداعى سوعىستاردان كەيىن دەشتى-قىپشاقتا جان سانىنىڭ ازايعانى بايقالادى، حورەزم سوعىسىندا قازاق دالاسىندا سوعىس بولماعانىنىڭ دا ءبىر سەبەبى قاڭلىلاردىڭ وڭتۇستىك توبى حورەزمدى جاقتاپ ءۇي-ىشىمەن قالالارعا توپتالعان سياقتى.
جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردا ەجەن ءىنىسى باتۋدى اكە تاعىنا وتىرعىزىپ، جوشى اسكەرىنىڭ جارتىسىن ءوزى جارتىسىن باتۋعا بەرگەن. ۆاسساف باتۋ جوشىنىڭ ءبىر تۇمەن اسكەرىنە يە بولعان، ال ءتورت مىڭدىققا ونىڭ اعاسى وردا ەجەن يە بولعانىن حابارلايدى. الايدا ول ءتورت مىڭدىقپەن قوسا ون مىڭ وتباسى بولىپ جوشىنىڭ العاشقى جۇرتى ەرتىس بويىندا بولعان. وردا ەجەن يەلىگىنەن كەيىنگى حۋلاگۋدىڭ جورىعىنادا ءبىر تۇمەن اسكەر قاتىسقان ەكەن. ول كەزدە وردا ەجەننىڭ كەمى 50 مىڭ اسكەرى، 250 مىڭ حالقى بولعان (7).
بۇلاردان سىرىت 1236-1242 جىلدارداعى شىعىس ەۋروپا جورىعى كەزىندەدە كوپتەگەن رۋلار باتىسقا كوشىپ جوشى،شاعاتاي ۇلىستارىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن.
ابىلعازىنىڭ ايتۋىنشا:
«باتۋ حان ەۋروپا جورىعىنان كەيىن اعاسى ورداعا ون مىڭ ءۇي ، ءىنىسى شايبانعا 15 مىڭ ءۇي بەردى، وعان قۇسشى، نايمان، قارلىق، بۇيرات ەلدەرىن بەردى» دەيدى (8).
بۇل دەرەك بويىنشا شيباننىڭ ۇلەسى سانالاتىن تورعايمەن جايىق اراسىنداعى جەرلەردە شىعىستان كەلگەن ۇيعىر مەن نايمان، جانە نايمانعا قاراستى قۇششى (كۇشۋت نايمان) ەلدەرى، بۇرىن جەتىسۋدا بولعان قارلىقتار تيگەن ءارى وسىلاي كوشىپ كەلگەن.
رۋبرۋك پەن كارپينيدە ۋكراين جەرىنەن وتكەن كەزدە قىرىلىپ جاتقان كۋماندار (باتىس قىپشاق) تۋرالى ايتادى. سونان كەيىندە جاۋلاۋشىلارمەن ىلەسە كوشىپ كەلۋشىلەر كوبەيگەن.
«سايىن حان (باتۋ حان) ءشايبان حانعا بۇرىنعى بەرگەن 30 مىڭ كىسىگە قوسىپ تاعى 10 مىڭ قيات جورالدايلاردى قوسىپ قىرىممەن كاففا ۋالاياتتارىنا تاعايىنداپ جىبەردى.(9).
جوشى ۇلىسىنا تاعى ءشۇرشىت، تاڭعىت، قيدان، ۇيعىر سياقتى شىعىستىق حالىقتار دا اۋىپ كەلگەن.
«توقتا حان قايتىس بولادى، ۇيعىر تايپاسىنان شىققان باجىر-توقبۇعا دەگەن بىرەۋ بار ەدى. ۇيعىر ەلى سانى كوپ جانە كۇشتى ەدى تاعى حاننىڭ اتالىعى بولاتىن. ونى ءشايتان ازعىرىپ ءوزىن حان ەتىپ جاريالادى» (10).
ۇيعىرلار بۇرىن قازىرگى قىتايدىڭ شىڭجاڭ پروۆينتسياسىنىڭ شىعىسىندا جەكە مەملەكەت ەدى، 1209 جىلى شىڭعىس قاعانعا ءوز ەركىمەن باعىندى، 1219 جىلعى جورىققا ون مىڭ اسكەر قوستى، كەيىن ولاردان دا دەشتى قىپشاققا كوشكەندەر كوبەيگەنى بايقالادى، ولار بۋدديزمگە سەنگەن حالىق ەدى.
1312 جىلى وزبەك حان مۇسىلمان بولعان سوڭ يسلام ءدىنىن قابىلداماعان تۇركى-موڭعولدار قالماق اتانادى.
«قالماقتاردا مىناداي قاعيدا بار بولاتىن: حان نەمەسە ۇلى ادامدار قايتىس بولعاندا ءار رۋدىڭ ادامدارى توپ-توپ بولىپ كەلىپ ، قايعىلى كوڭىلىن ءبىلدىرىپ ءچاپ (بالكىم ءجا) ءچاپ دەپ ءۇش قايتالاپ قايعىلانا داۋىستايدى. ۇلى تاۋدا ولاردىڭ اراسىندا وسى سالت ءالى ساقتالىپ كەلەدى (11).
قالماق XVII-XVIII عاسىرداعى جوڭعارلارمەن ەدىل قالماقتارى ەمەس قايتا يسلام ءدىنىن قابىلداماعان تۇركى-موڭعول تايپالارى ەكەنى انىق.
توقتامىستىڭ ەڭ سەنىمدى رۋلارى: شىرىن، بارىن, ارعىن، قىپشاق ەدى (12). بارىنداردا قازاق قۇرامىنان تىس قالماعان كىشى ءجۇز بايباقتىلار ىشىنەن كورىنەدى.
التىن وردا امىرلەرى اراسىندا قىتاي رۋىنان بابا ءالى بي، كەنەگەس قۋعان سياقتى بەدەلدى ادامدار بار ەدى(13).
1300 جىلداردان كەيىن جوشى ۇلىسىنداعى كوشپەلىلەر 92-دەن اسا رۋ بولىپ، «92 باۋلى وزبەك» اتانادى.
توقسان ەكى رۋدىڭ اتتارى مىنانداي: 1. مىڭ، 2. ءجۇز، 3. قىرىق، 4. ۇگاجات، 5. جالايىر, 6. پراي، 7. قوڭىرات، 8. الشىن، 9. نايمان، 10. ارعىن، 11. قىپشاك، 12. قالماك, 13. فرات. 14. قىرىقتىق، 15. تورعاۋىت، 16. بۋرلان، 17. شىمىرشىق، 18. قاتاعان، 19. كاجى، 20. كەنەكاس، 21. ءبۇيرات، 22. ويرات، 23. قيات، 24. باعلان، 25. قىتاي، 26. قاڭلى، 27. وزبەك (وزىنشە ءبىلۋشى), 28. قويشى، 29. بۇلانشى، 30. شابۇت، 31. جويۋت، 32. ءشىلشاۋىت, 33. باياۋىت, 34. وتارشى، 35. ارلات، 36. قەرەيت،. 37. ۇنعۇت، 38. مانعىت. 39. تانعۇت, 40. ويماۋىت، 41. قاشات، 42. مەركىت, 43. بۇركات، 44. قيات، 45. قورالاس, 46. ءتورالاس، 47. قىراراب، 48. يلاشى، 49. شۇبىرعان، 50. قىشلاق, 51. وعلان، 52. تۇركمەن، 53. دۇرمەن, 54. تابۋت، 55. تاما، 56. ماچاد. 57. كەردەرى، 58. رامدان، 59, كەرەي، 60. باداي, 61. قافسانا، 62. قىرعىز, 63. ۇيارشى، 64. جويرات، 65. ءۇيسىن، 66. جورعا. 67. باتاش، 68. قويسىن، 69. مولدىز، 70. تەبەل، 71. تاتىر، 72. تەلەۋ, 73. باسحال، 74. نيان، 75. قازعان، 76. ءشىرىن، 77. ۇنتان، 78. كۋرلات, 79. شىلكاس، 80. ۇيكورعان، 81. تارعىت(تاراقتى),82. جابۋ، 83. سۋران، 84. تۇرعاق, 85. مۋتيان، 86. قاسكا، 87. ماجار، 88. تۋشلىق، 89. شوران، 90. ءشۇرشىت. 91. باھرشى، 92. ۇيعۇرات (14).
جوعارىداعى تىزىمدەگە تايپالاردىڭ 38 ءى شىعىستان كەلگەن رۋلار، ارينە ولار تەگىس كونە موڭعول تىلىندە سويلەگەن جوق، ۇيعىر، نايمان، قىرعىز، ۇڭگىتتەر داۋ جوق تۇركى تىلدەستەر، ال ءشۇرشىت تۇڭعىس تىلدەس، تاڭعىت تيبەت تىلدەس، وزگەلەرىندە موڭعول تىلدەستەر كوپ ەكەنى ايقىن. ال وزگە رۋلاردىڭ كوبى جەرگىلىكتى رۋلار نەمەسە ارالاسقان اتاۋى جاڭا پايدا بولعان تايپالار.
دەشتى قىپشاققا اۋعان شىعىستىق تۇركى-موڭعول رۋلارى تۋرالى وزگە دەرەكتەردە كوپ، ول دەرەكتەر بويىنشادا باتىسقا اۋعان تايپالار سانىنىڭ از بولماعانىن بىلۋگە بولادى.
شايبانينامە دەرەكتەرى بويىنشا ابىلقايىردى جاقتاعان رۋلار ىشىندە جۇرقۇن، تۇمەن. ۇيعىر، دۇرمەن، ۋيشۋن، قيات، قوڭىرات، ماڭعىت ،ۋرتاچي، نايمان رۋلارى بولعان (15).
ءبىر عانا حورەزم جورىعىندا قىتاي دەرەكتەرى بويىنشا 400 مىڭ ايەل موڭعول اسكەرلەرىنە تۇتقىن بولىپ ولار دەرلىك سولارعا ايەل بولدى دەلىنەدى. دەمەك ءار اسۋكرگە 3-4 ايەلدەن تيگەن. «جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي بىرىگىپ ۇرگەنىش قالاسىن العان كەزدە جەتى كۇن، جەتى ءتۇن سوعىس بولىپ سوڭىندا 100 مىڭنان اسا ايەلدەر مەن بالالار، ۇستالار امان قالىپ ولار موڭعول قوسىنىمەن بىرگە كەتتى» (16).
قالاي دەگەن كۇندەدە وسى كونە موڭعول تىلدەس رۋ-تايپالار بىرتىندەپ تازا تۇركى تىلدەس رۋلارمەن ارالاسىپ بىرتىندەپ تۇرىكتەنە باستاعان.
بۇل تۋرالى اراب تاريحشىسى ءال-وماري بىلاي دەگەن ەكەن: «ەرتەدە بۇل مەملەكەت قىپشاقتار ەلى بولعان ەدى، ال ولاردى تاتارلار بيلەپ العاننان كەيىن قىپشاقتار سولاردىڭ قولاستىنا قاراپ قالدى. سونان كەيىن ولار (موڭعولدار) بۇلارمەن (قىپشاقتارمەن) ارالاسىپ تۋىسىپ كەتتى، جەر ولاردىڭ تابيعي جانە ناسىلدىك سيپاتىن وزگەرتىپ جىبەردى. ولاردىڭ ءبارى ءبىر اتادان تۋعانداي قىپشاق بولىپ كەتتى، وسىدان كەيىن موڭعولدار قىپشاق جەرىندە مەكەندەپ قالدى. بۇلارمەن نەكە قيىسىپ ولاردىڭ جەرىندە تۇرىپ قالدى» (17).
ءال -وماري تەك شىعىس ەۋروپا تاراپىنداعى قالىڭ كۋمان، ارعىن، قىپشاق راراسىنداعى موڭعولداردىڭ اسسيميلياتسياسى تۋرالى ايتسا كەرەك، ال انىعىندا شىعىس تاراپتا اسىرەسە موعولستاندا موڭعول تىلدەس رۋلار باسىم بولدىدا موڭعول ءتىلى نەشە عاسىر بويى ساقتالا بەردى.
شاعاتاي ۇلىسىنداعى موڭعول ءتىلى
جوعارىداعى دەرەكتەردەن ءجۇز مىڭداعان موڭعول-تۇرىك رۋلارى باتىسقا قونىس اۋدارعانىن كوردىك، ءسىرا ولاردىڭ ناق قايسى رۋلارى موڭعولشا سويلەگەنىن، موڭعولشا سويلەگەن حالىقتىڭ قانشا ەكەنىندە ايتۋ قيىن. دەسەدا جوشى ۇلىسىمەن سالىستىرعاندا شاعاتاي ۇلىسىندا موڭعولشا سويلەگەندەر الدە قايدا كوپ بولعان، ۇيتكەنى قايدۋدى قولداعان ، موڭعولدىڭ كوشپەندى ءداستۇرىن ساقتاۋدى دارىپتەگەندەر جاپپاي ۇگەدەي، شاعاتاي ۇلىستارىنا كوشكەن، سول سەبەپتى شىعىس شاعاتاي ۇلىسى «موعولستان»(موڭعول جەرى) دەپ اتالعان. شاعاتاي ۇلىسى مەن كەيىنگى موعولستاندا كوپتەگەن كونە موڭعول تىلىندە جازىلعان قۇجاتتار بار.
كەبەك حاننىڭ حاتى[18].
تەكست[19]:
| موڭعولشا | قازاقشا |
| 1. كەبەك ۇگ مانۋ
2. جاباعۇد حۇمارۋ 3. نەرت ءحۇمۇۇن بور 4. حاگالسنى تۋل 5. الگۇي نەرت يلچ 6. تولوگەن اۆسنىگ ەەە حوگ-بۋحا 7. گااس ءبۇۇ ەرتۇگەي حەمەەن حار نيستۋ 8. بيچيگ وگوۆ. بارس جيل زۋنى 9. ەتسەس سارىن ءدورۆون حۋچناا 10. چيبينليگاا ءبۇحۇيد بيچيۆ |
1. كەبەك مەنىڭ ءسوزىم
2. جاباعۇد حۇمار 3. اتتى ادام قوڭىر 4. جەر بولۋگە بايلانىستى 5. الگۇي اتتى ەلشى 6. ول سىيلىقتى الدى(اپتى), حوگ-بۋحا 7. تىم ەرتە بارماڭىز دەپ 8. حات(بىتىگ) بەرىلدى. بارىس جىلى جازدىڭ 9. العاشقى ايىنىڭ ءتورتى ەسكى 10. چيبينليداعى كەزدە جازىلدى(بىتىكتەلدى) |
ءۇندىستاننان تابىلعان قۇجات[20]
جارلىق حاتتا اتى اتالعان بەكتەمىر ءاسىلى شاعاتاي ۇلىسىنىڭ حانى بۇقا تەمىر— شاعاتاي حاندىعىنىڭ حانى بولسا كەرەك (1272?-1282). ول قاداقچيدىڭ ۇلى ەدى.
شامامەن 1272 جىلى بۇقا تەمىر قايدۋعا قارسى كوتەرىلىسكە شىققان نەگۋبەيدى ءولتىردى. وسىنىڭ سىيى بولار، قايدۋ ونى شاعاتاي حاندىعىنىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندايدى. كوپ ۇزاماي ول اۋرۋعا شالدىعىپ، ونىڭ بيلىگىنىڭ قالعان ۋاقىتىندا ءوز بيلىگىن تاڭۋ مۇمكىن بولمادى. ول العۋ مەن باراق ۇلدارىنىڭ، سونداي-اق يلحاندىق اسكەرلەردىڭ شابۋىلدارىنا قارسى دارمەنسىز بولدى. 1282 جىلى ونىڭ ورنىنا دۋۆا حان بيلىككە كەلدى.
تەكست(21]:
| موڭعولشا | قازاقشا |
| 1. حانى زارليگاار
2. بيگتومور ۇگ مانۋ 3. يدۋگحۋد چينسان(ا) حۋبا 4. جيۋچين باي-حياد(ا) سوچين 5. ەحتەن نوەدود ەن-ە سەۆينچ- 6. بۋحا بورچي ناس بور (ارا)حي- 7. يگ حادگالج ياۆاحىن تۋل 8. يندۋستان ەحتەن ەلچين(ە) 9. اۆچ ودوح بور ارحييگ 10. حادگالج، جيگەن اسارچ 11. ياۆتۋگاي . يندۋستان ەحتەند 12.ەلچين ودوحود بور ارحي 13. لۋگاا حامت گۋرۆان ۋلااد 14. ودتۋگاي حەمەەن نيشتۋ بەلگە 15. بيچيگ وگوۆ. حونين جيل ارۆان سارىن نايمان حۋچناا 17. بۋلگادا ءبۇحۇيد بيچيۆ |
1. حان جارلىعى
2. بەكتەمىر مەنىڭ ءسوزىم 3. ءيدىحۇت چينسان قۇبا 4. جيۋچين ، باي حياد سوچين 5. انالار ىشىندە وسى سەبنيچ 6. بۇقا بورشى جڭا قوڭىر (ارا)حي(اراق)- 7. ساقتاپ ونى 8. ءۇندىستاننىڭ ەلشىسىنە 9. قوڭىر اركىدەن (اراق) 10. ساقتاڭىز جانە كۇتىڭىز 11. جىبەرڭىز. ۇندىستانعا انالارىمىز 12. ەلشى جىبەرگەندە قوڭىر ءتۇستى ىشىمدىك(اراق) 13. ءۇش قىزىلىنان بىرگە 14. سىي ناشانى رەتىندە بەرسە دەپ 15. حات(بىتىك) بەردىك. قوي جىلى ونشى ايدىڭ سەگىز ەسكى 17. بۋلگاداعى كەزدە حات(بىتىك) جازىلدى |
يەسۋنتەمىر حاننىڭ جارلىعى
يەسۋن تەمىر— شاعاتاي حاندىعىنىڭ ءتاڭىر دىنىنە سەنەتىن حانى (1338–1342 جج.). ول چانشي حاننىڭ ءىنىسى بولعان. ونىڭ ەسىمى موڭعول تىلىندە سوزبە-ءسوز «توعىز تەمىر» دەگەندى بىلدىرەدى.
ونىڭ اتا تەگى بىلاي:
«شاعاتاي ولگەن سوڭ ونىڭ ورىنىنا ۇلى مۇتۇگەننىڭ ۇلى قاراقۇلاعۋ وتىرادى، ونان سوڭ ورىنىنا مۇباراك شاح، ونان كەيىن بايداردىڭ ۇلى الىعۋ پاتشا بولادى (وسى كەزدە شاعاتاي ۇلىسىن حايدۋ حان باعىندىرعان ەدى) ، ونان كەيىن يەسۋموڭكەنىڭ ۇلى باراق حان بولادى، باراقتان سوڭ سارماننىڭ ۇلى بەگي حان بولعان. ونان كەيىن قايتادان مۇتۇگەن اۋلەتىنەن بۇقاتەمىر، ونان سوڭ باراقتىڭ بالاسى دايسەشىن، ونان كەيىن ونىڭ ۇلى كۇنشە حان بولدى. ونان كەيىن مۇتۇگەن اۋلەتىنەن تاليعا، ونان كەيىن دايسەشىننىڭ ۇلى ەسەنبۇقا حان بولدى. ونان كەيىن حاجەن حان، ونان كەيىن دوڭتەمىر حان، ونان كەيىن تارماشيرين حان بولادى. دايسەشىننىڭ ۇلى بوران ءتارماشيريندى ءولتىرىپ ءوزى حان بولادى، ونان سوڭ دايسەشىننىڭ ۇلى چانشي حان بولادى، ونان كەيىن ونىڭ تۋىسى يەسۇن تەمىر حان بولادى»[22]
يەسۋن تەمىر حاننىڭ بۇل جارلىعىنىڭ قاشان جازىلعانى ءمالىم ەمەس. حاتتا حوچۋ(قازىرگى قىتايدىڭ شىڭجاڭ پروۆيتسياسىنا قاراستى ايماق)- تۇرپان جەرىنەن جولعا شىققان اسكەري كۇزەت باستىعى كوكبۇقا ەسىمدى اداممەن اناسى بورچين اتتى ادامعا جول بويىنداعى بەكەتتەردەگى قىزمەتكەرلەردىڭ ولارعا جەتكىلىكتى ازىق-تۇلىك بەرۋى تۋرالى تۋرالى ءامىر بەرىلگەن.
سۋرەتتىڭ كەلۋ قاينارى: [23]
تەكست:
| كونە موڭعول ءتىلىندى | قازاق ءتىلىندى |
| 1. Yisüntemür-ün jاrlg-iyr 2. Temür-satilmis akiten 3. togačin šügüsüčin üge 4. manu jagur-a bükün jamudun 5. ötögüs-e ade Kög-buq-a 6. ekiten borčin Qočo-tur odba nasu odqui 7. ireküi-tür ulgčidača ögör-e dörben 8. ulgad ögčü yorčigultugai jamača 9. baguju morilatala yerüyin künesün bolgan 10. qoyar köl miqan qoyar saba umdan qoyar 11. badman künesün ögčü yorčigultugai kemen 12. niša-du bičig ög-bei bars jil namurun 13. ečüs sar-a-yin qoyar qaučin-a Türgen-e 14. büküi-tür bičibei |
1. يەسۋنتەمۇردىڭ جارلىعى
2. تەمۇر ء–ساتىلمىش انادان 3. توعاشى(قازانشى), سورپاشىنىڭ ءسوزى 4. مەنىڭ كورسەتىلگەن جولدارىم 5. كۇزەت باستىعى وسى كوكبۇقا 6.اناسى بورچين قوچۋدان كەتتى، ۇزاپ كەتكەندە 7. ەرىءپ(جۇرىپ) كەلگەن كەزدە لاۋشىلاردان باسقا تورتەۋ 8. بەرىپ جورتقىزا بەرىڭدەر جولدا 9. قايتىپ اتتانعانشا كادىمگىدەي ازىق بولعان 10. ەكى سيراق ەت، ەكى سابا سۋسىن، ەكى 11. باتپان ازىق بەرىپ جورتقىزىڭدار دەپ 12. نىشاندا بىتىك(جازبا) بەردىم بارىس جىلى كۇزدىڭ 13. باسقى ايىنىڭ ەكىسى قاۋشىنا تۇرگەندەگى 14. كەزدە بىتىكتەلدى (جازىلدى) |
تۇعلىق تەمىر حاننىڭ جارلىعى
تۇعىلىق تەمىرحان ەسەنبۇقا حاننىڭ ۇلى، ەسەنبۇقا يبن داۆا(دۋا) حان يبن باراق حان يبن قارا ۋسۇن يبن مامىكەن يبن شاعاتاي يبن شىڭعىس حان[24]
تۇعىلىق تەمىرگە شەشەسى مەڭلىك قاتۇن جۇكتى كەزدە ەسەنبۇقا حاننىڭ بايبىشەسى ساتيلميش ونى ءبىر امىرگە سيلايدى. ەسەنبۇقا ولگەننەن كەيىن ونىڭ تاعى بوس قالادى، دۋلات ءامىرى بولاتشى ونى 16 جاسىندا قايتا الىپ كەلىپ حان سايلاپ اكەسىنىڭ تاعىنا وتىرعىزادى.[25]
تۇعىلىق تەمىر سىرتقى ساياساتتا توعىلىق تەمىر حان شاعاتاي مەملەكەتىن بىرىكتىرۋگە كۇش سالدى. سول ماقساتپەن ول 1360 جانە 1361 جىلدارى ەكى رەت ماۋەرانناحر جورىقتار ۇيىمداستىرادى. 1361 جىلعى كوكتەمدەگى ەكىنشى جورىعى وتە ناتيجەلى بولىپ، ماۋەرانناحر موعولستانعا قوسىلادى. توعىلىق تەمىر حان وندا ۇلى شلياس قوجانى اكىم ەتىپ تاعايىندايدى. 1362/63 جىلى 34 جاسىندا توعىلىق تەمىر حان قايتىس بولادى. ول المالىق قالاسىندا جەرلەنەدى. ۇلى ءىلياس قوجا حان تاققا وتىرادى[26]
«تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگىندە بىلاي دەپ كورسەتىلگەن «… قازىرگى موعولستان دەپ اتالاتىن اۋماقتىڭ ۇزىندىعى مەن كولدەنەڭى 7-8 ايشىلىق جول. شىعىس شەتى (موعولستاننىڭ) قالماقتاردىڭ جەرىمەن شەكتەسەدى جانە بارىسكول، ەمەل جانە ەرتىستى وزىنە قوسادى. سولتۇستىگىندە ونىڭ شەكاراسى كوكشەتەڭىز (بالقاش), تۇركىستانمەن جانە تاشكەنتپەن شەكتەسەدى، وڭتۇستىگىندە فەرعانا ۋالاياتىمەن، قاشعار، اقسۋ، شالىش جانە تۇرفانمەن شەكتەسەدى». [27]
تۇعىلىق تەمىردىڭ جارلىعىنا كەلەتىن بولساق ول كونە موڭعول تىلىمەن جازىلعان، حاتتىڭ قاشان جازىلعانى بەلگىسىز. حاتتا اتالاتىن حوچۋ ول قازىرگى تۇرپان ايماعى(قىتايدىڭ شىڭجاڭ پروۆيتسياسىنا قاراستى), حاتتا اسەن(بالكىم ەسەن) اتتى امىرگە تۇرپان جەرىنىڭ سۋلارىن قورعاپ ءتيىمدى پايدالانۋ، حاننىڭ امىرىنە ساي ىستەۋى تۋرالى جارلىق بەرىلەدى.
سۋرەتتىڭ كەلۋ قاينارى: [28]
تەكىستى:
| كونە موڭعول تىلىندە | قازاق تىلىندە |
| 1. [Tuglu]gtemür üge [manu] 2. Qočo-yin Čingtemür idiqud-ta arketü darug-a 3. [Tü]men-bolad-qiy-a Ötemiš-qudlug-qiy-a 4. ünen erk[eten da]rugas noyad[-ta ...]-širi [...........] 5. -buyan Turmiš-te[m]ür Tükel-qiy-a Kerei akiten 6. tüsimed-te an-e Asen-i Qočo-yin usun-i Yus-qanč-a-[yin] 7. ded bolun metetügei kemen tüsibei bas-a qorigi qadaglatugai 8. [k]ed ber bolju usun-i qorigi Asen-eče ačinegün anggidagun Yus- 9. -qanč-a buu yabugultugai: mörten yosuntan üges-i büsi buu 10. bolgatugai kemebei ayin kemelügüged [=kemegülüged] bür-ün ked ber bolju 11. Qočo-yin usun-i qorig-i Asen-eče ačinegün anggidagun yabugulbasu 12. temečebesü qalbasu 13. jاrlg-un yosugar ülü ayiqun aldaqun ta kemen al nišan-tu 14. bičig ögbei qulagan-a jil junu ačüs 15. sar-a-yin dologan qaučin-a 16. Berg-čimgen-e büküi-tür bičibei |
1. تۇعىلىق تەمىر ءسوزى(مەنىڭ)
2. قوچۋدىڭ چىڭتەمىر يدىقۇتى ءسىز ەرىكتى دارۋعا(باسقارۋشى) 3. تۇمەن بولات قىيا (جاردەمشى), وتەمىش قۇتىلىق قىيا 4. ۇنامدى(سەنىمدى), ەرىكتى دارۋعالار، نوياندار, ءسىز...ءسىرى 5. بۇيان تۇرمىش، تۇرمىش تۇكەل قىيا كەرەي اناسى 6. تۇشىمەد(بيلەر) اسەننىڭ قوچۋىنىڭ سۋىنداعى ءيۇس قاناچانى 7. تومەندەگىدەي دەپ ءبىلسىن دەپ جاسادىق ،باسقادا(جانە) قورعاپ قاداعالاۋ بولسىن. 8. قانشا دا بولسادا سۋدى قورعاۋدى اسەندە ەش ۇمىتپاسىن، بولەك ءيۇس 9. قانشالىق بوساتا جىبەرسەدە جوسىندى، ءسوزدى بۇزۋ بوس(جوق) 10. بولسىن دەدىك. سولاي دەگەنىمىزدى ءارى ءبىرى بولىپ 11. قوچۋدىڭ سۋىن قورعاۋ اسەننەن (ەش رۇقساتسىز) جاسىرىن جۇرگىزىلسە 12. قارسىلاسسا، راستالسا 13. جارلىق جوسىنىنان قورىقپاسا الدىرتادى(ولەدى), سىزدەرگە وسى نىشاندا 14. بىتىك بەرىلدى، تىشقان جىلى جازدىڭ سوڭعى 15. ايىنىڭ جەتىسى قاۋچىن 16. دە چىمگەندەگى كەزدە بىتىكتەلدى |
تاعى ەكى قۇجات
مال ساناعى[29]
تەكست[30]:
| موڭعولشا | قازاقشا |
| مالىن دانس ...]
1. يرحين حويور [...] 2. [...] يرحين ۇحەج 3. حوحاجۋد ءبۇحۇءۇن يرگەسين اشيگ يرحين تۋباي گۇۇد تاۆ[ۋن] حويور 4. داۆااد نەگەن ۋناگا حاماگچ نايمان بولوۆ. تاحيحۋ جيلەەس ۇحەر 5. جيلد حۇرتەل وردود ءدورۆون ارۆاد زۋرگاان مورد گارگاج 6. حورين نايمان مورد ءۇحۇۇج حورين زۋرگاان دااگاد ۋناگاد 7. چونوند يدءۇۇلج 8. تاحار بارست يرگەسين اشيگ يرحين تۋلاۆ 9. تونگاياميست ءبۇحۇن سۋۆاي گۇۇد گۋراۆ دااگاد 10. [...] گۋرۆان زاگت نايان ۋناگاد گۋرۆان حاماگچ ارۆان بولوۆ. 11. تاحيا جيلەەس ۇحەر جيل حۇرتەل وردود تاۆين ەسون مورد 12. گارگاج ءدورۆون يحەس مورد ۇحجەە. ارۆان حويور دااگاد ۋناگاد 13. چونوند يدءۇۇلج نەگەن 14. توحوچ-حەلتەيد نەگەن گۇۇ تۋلاۆ. تاحيا جيلەەس ۇحەر جيلد 15. حۇرتەل وردود نايمان مورد گارگاج ارۆان ءدورۆون مورد [ۇحجەە.] 16. حار ساحالت گۇۇد حويور ۋناگاد حويور نەگەن ازارگا نەگەن دااگاان 17. حاماگچ زۋرگاان بولوۆ. تاحيا جيلەەس ۇحەر جيل حۇرتەل 18. حورين ءدورۆون مورد گارگاج ارۆان گۋرۆان مورد ۇحجەە. ەد ۇحەگسەد 19. دوتور يحەس مورد تاۆان تاۆ 20. حار ساحالد زۋرگاان ساگارين تونگاياميست ءدورۆون ساگيرين شيۆان 21. -د گۋراۆ ساگارين ونوند دولوون ساگارين سارحۋسىند گۋرۆان 22. ساگارين ۇجحەند تاحيا جيل نايان گۋرۆان ەد موردووس ورد 23.-د تاۆان زۋرگاان گارگاج يحەس مورد ارۆان ءدورۆون 24. دااگاد ۋناگاد حورين ەسون چونو يدەج [...] |
مال ەسەبى ...]
1. ەرگەن ەكى [... 2. [...ەرىپ] كەلىپ ءولدى 3. حوحادجۋدا بۇكىل ەرلەرءدىڭ پايداسى ەلۋ ەكى 4. ءبىر(نەكەن) ءتول ءولىپ قامۇعى(جيىنى) سەگىز بولدى. تاۋىق جىلعى سيىر 5.جىلى كەلگەندە قىرىق التى جىلقى ۇستەمەلەپ ءوسدىرىلسىن 6. جيىرما سەگىز جىلقى ءولىپ، جيىرما التى تاي اكەلىنىپ 7. قاسقىرلارعا جەم بولعان 8. تاحار بارست ازاماتتارعا(ەرلەر) جەڭىلدىكتەر ءجۇرگىزىپ ءوتتى 9. تونگايامدا بۇكىل زاپاس ءۇش ەسە 10. [...] ءۇش ءجۇز سەكسەن قۇلىن ،قامۇعى (جيىنى)ون بولدى. 11. تاۋىق جىلىنان سيىر جىلىنا دەيىن ەلۋ توعىز جىلقى. 12. ءتورت جاس جىلقى ءولدى. ون ەكى قۇلىن 13. دى قاسقىرلار جەپ قويدى نەكەن(بىر) 14. توحوچ-حەلتەيدە ءبىر(نەكەن) بيە ءولدى. تاۋىق جىلىمەن سيىر جىلىنا 15. دەيىن سەگىز جىلقى، ون ءتورت جىلقىنى شىعارىپ تاستادىق[ولدى.] 16. قارا ساقالدى، ەكى قۇلىن، بىر(نەكەن)- ەكى ايعىر, ءبىر(نەكەن) انالىق 17. قاراۋدا قامۇعى التاۋى بولدى. تاۋىق جىلىنان سيىر جىلىنا دەيىن 18. جيىرما ءتورت جىلقى شىعارىلىپ، ون ءۇش جىلقى ءولدى. ءولى دەنەلەر 19. ىشىندە بەس-بەس جىلقى 20. قارا ساقالدى التى ساگارين تونگايامي جانە ءتورت ساگارين شيۆان 21. ءۇش ساعارين ىشىندە جەتى ساعارين ، ساعاريندەردى ءۇش 22. ساگارين قورادا تاۋىق جىلى سەكسەن ءۇش جىلقى ءوسىپ 23. ەلۋ التى جىلقى شىعىن بولدى، ون ءتورت 24. قۇلىندى جيىرما توعىز قاسقىر جەدءى [...] |
ەكىنشى قۇجات[31]
تەكست[32]:
| 1. التىن بيچيگ داش ءسارحۇۇ ۋۆش
2. تاند يلگەەۆ. تانى بيە حوتول ۋگ 3. ءتسوم مەند ساين ۋ: بيد ەند يح باگا 4. بۇگد مەند ساين 5. التىن بيچيگ 6. داميراند يلگەەۆ. تانى بيە 7. تۋنگالاگ امار ساين ۋ: بيد ەند يح باگا 8. تسوم مەند ساين. التىن بيچيگ 9. دونوي شيد گۇرۇ تسامبان ءسارحۇۇ 10. تانى بيە حوتول ۋگ تسوم مەند ساين ۋ: 11. بيد ەند مەند ساين. |
1. التىن بىتىگ(جازۋ) ،داش سارحۋ، ءيا
2. ءسىز جىبەرىاسىز. ءسىزدىڭ بەينەءڭىز(بوي،تۇلعا), قالاڭىزعا سوزبەن 3. چوڭ (ۇلكەن)سالەم(سان،جاقسى):ءبىز ەندى ەگەي(ۇلكەن)-كىشىگە 4. بۇكىلىنە جاقسى(سان) سالەم 5. التىن بىتىگتى 6. داميراند اپارادى. ءسىزدىڭ بەينەڭىز 7. تۇنىق(تازا), ءامىر(تىنىش), جاقسى(ءسانءدى):ءبىز انا(وسى), ەگەي(ۇلكەن), كىشى 8. چوڭ (ۇلكەن)سالەم(ءسان,جاقسى): التىن بىتىگ 9. دونوي شيد گۋرۋ تسامبان ساركحۋ 10. ءسىزدىڭ بەينە(تۇلعا), قالاڭىزعا سوزبەن چوڭ (ۇلكەن)سالەم(سان،جاقسى) 11. ءبىز دەن دۇعاي سالەم(ءسان, جاقسى) |
كونە موڭول ءتىلىنىڭ قولدانىستا بولعانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر
كونە موڭعول ءتىلى ۇگەدەي-شاعاتاي ۇلىستارىندا نەگىزگى ءتىل بولدى دەپ ايتۋعا بولادى، ءارى موڭعول ءتىلى ەڭ ۇزاق ۋاقىت قولدانىستا بولىپ 1504 جىلى موعولستان ىدىراعانشا ۇكىمەت ءتىلى بولعان. موعولستان ىدىراعان سوڭ بارىپ ءار ۇلىسقا تاراعان موڭعولدار(موعولدار) اسسيملياتسياعا تۇسكەن. كونە موڭعول ءتىلى تۋرالى «تاريحي راشيدي» كىتابىندا كوپ دەرەكتەر بار، مىسالى:
«اۋلەتىمىزدە شىڭعىس حاننان مۇرا ەتىپ بەرگەن توعىز ارتىقشىلىققا تۇعىلىق تەمىر قول قويعان جارلىعى جونىندە ايتىلعان بولاتىن، بۇل جارلىق مەنىڭ وتباسىما مۇرا رەتىندە جەتكەن بولاتىن. مەن ونى ءوز كوزىممەن كوردىم، وندا موعولشا(موڭعولشا): <قۇندىزدا جازىلعان> دەگەن سوزدەر بار بولاتىن.»(33)ال وسى بابالارىمنان ميراس رەتىندە اكەمە جەتكەن جارلىق ءشايباني حاننىڭ الاساپىرانى كەزىندە جوعالىپ كەتكەن. جارلىق كوكتەم مەزگىلىندە دوڭىز جىلى قۇندىزدا موعول(موڭعول) تىلىندە ءارى موعول گرافيكاسىمەن جازىلعان ەدى»(34). اۆتوردىڭ بۇل دەرەكتەرىنە قاراعاندا اۆتور وزىدە موڭعول ءتىلىن بىلەتىن ادام ەكەنى بايقالادى، ءارى تۇرىكشەگەدە، پارىسشاعادا جەتتىك بولعان. ەگەر موڭعولشا بىلمەسە جارلىقتى وقي الماس ەدى، بۇدان 16- عاسىردىڭ باسىنا دەيىن موڭعول ءتىلى موڭولستاندا ساقتالعانىن كورۋگە بولادى.
ەرزات كارىباي
Abai.kz
