Ýsh jyl búrynghy referendum jәne onyng mәni

Ýsh jyl búryn Qazaqstanda Konstitusiyagha týzetuler engizu jóninde jalpyhalyqtyq referendum ótti – búl songhy 27 jyldaghy Negizgi zangha qatysty alghashqy halyqtyq dauys beru boldy. Búl referendum preziydent Qasym-Jomart Toqaev bastamashy bolghan auqymdy reformalar men ózgeristerding bastau nýktesine ainaldy.

2022 jylghy 5 mausymdaghy referendum, bir jaghynan, eski sayasy dәuir men jana kezendi aiyryp túrghan shekara ispetti boldy. Jalpyhalyqtyq dauys beru qoghamnyng ózgerister baghytyn qoldaugha dayyn ekenin kórsetti: Ortalyq saylau komissiyasynyng derekteri boyynsha, qatysushylardyng shamamen 77%-y týzetulerdi jaqtap dauys berdi, al qatysu dengeyi 68%-dan asty. Referendum qorytyndysynda Konstitusiya shamamen ýshten birine ózgertilip, eldi jan-jaqty janghyrtu baghytyna jol ashyldy.

Konstitusiyalyq reformanyng negizgi erejeleri

Referendumda maqúldanghan týzetuler biylikting barlyq tarmaqtaryna jәne memlekettik qúrylymnyng birqatar negizgi qaghidattaryna әser etti. Reformanyng basty iydeyasy – superpreziydenttik modeliden ketip, myqty Parlamenti bar preziydenttik respublikagha jәne demokratiyalyq instituttargha kóshu. 2022 jylghy konstitusiyalyq reformanyng negizgi ózgeristeri mynalar:

* Bir rettik preziydenttik merzim. Konstitusiyagha preziydent ókilettigining jeti jyldyq bir ghana merzimmen shekteletini jәne qayta saylanu qúqyghy bolmaytyny engizildi. Osylaysha, bir adam memleket basshysy qyzmetin bir retten artyq atqara almaydy. Búl biylikting bir qolgha shoghyrlanuyn boldyrmaugha jәne jogharghy lauazymnyng túraqty auysuyna mýmkindik beruge baghyttalghan. K. K. Toqaevtyng 2022 jylghy kýzde úsynghan búl bastamasy biyliktegi jekebastylyqty shekteuge manyzdy qadam boldy.

* Ókilettikterdi preziydentten parlament pen ónirlerge bólu. Reforma Parlament rólin kýsheytti – onyng baqylau funksiyalary keneyip, zang shygharu prosesi ontaylandyryldy. Mәjilis endi aralas jýie boyynsha jasaqtalady: 69 deputat partiyalyq tizimmen, al 29 deputat birmandattyq okrugterden saylanady. Búl tәuelsiz kandidattardyng sayasatqa keluine jol ashady. Sonday-aq preziydentting birqatar ókilettikteri zang shygharushy tarmaq pen jergilikti ókildi organdargha berildi. Mysaly, oblys әkimderi balamaly negizde taghayyndalady jәne mәslihattardyng kelisimi qajet; al auyl, audan jәne oblystyq manyzy bar qala әkimderi túrghyndar tarapynan tikeley saylanady. Múnyng bәri biylik tarmaqtarynyng tengerimdi jýiesin qalyptastyryp, búrynghyday bir ortalyqqa shoghyrlanudyng aldyn alady.

* Biylikting shoghyrlanuyn shekteu (dekonsentrasiyalau) jәne azamattardyng qatysuy.

Týzetuler halyqtyng el basqarugha tikeley qatysu mýmkindikterin keneytti. 2023–2025 jyldary auyl әkimderin saylaudan bólek, audan jәne oblystyq manyzy bar qala әkimderin tikeley saylau engizildi. Azamattar birmandattyq okrugterden saylanghan deputattardy arnayy rәsimder arqyly keri shaqyryp alu qúqyghyn aldy. Sayasy partiyalardy tirkeu jenildetildi – mýshelik sanynyng tómengi shegi azaytyldy, búl jana partiyalardyng payda boluyna jol ashty. Sonday-aq partiyalyq tizimderde әielder men jastar ýshin mindetti 30%-dyq kvota bekitildi. Búl sharalardyng bәri kóppartiyalyqty damytugha jәne bәsekeli sayasat qalyptastyrugha baghyttalghan.

* Konstitusiyalyq sottyng qúryluy. Reformanyng ortalyq elementterining biri – búrynghy Konstitusiyalyq kenesting ornyna tәuelsiz Konstitusiyalyq sottyng qayta qúryluy. 2023 jylghy 1 qantardan bastap júmys istegen búl organ zandar men basqa da aktilerding Konstitusiyagha sәikestigin tekseredi, azamattardyng konstitusiyalyq qúqyqtarynyng búzyluyna qatysty shaghymdaryn qaraydy jәne Konstitusiya normalaryn resmy týsindiredi. Endi kez kelgen azamat sot satylarynan ótken song óz qúqyghyn qorghau ýshin Konstitusiyalyq sotqa jýgine alady.

* Adam qúqyqtaryn qorghaudy kýsheytu. Reforma Adam qúqyqtary jónindegi uәkilding (ombudsmennin) konstitusiyalyq mәrtebesin bekitti. Konstitusiya dengeyinde ólim jazasyna tyiym salyndy. Sonday-aq «jer jәne onyng qoynauy halyqqa tiyesili» degen jana norma engizildi. Búl – el baylyghynyng últtyq mýddelerge qyzmet etuin aiqyndaytyn simvoldyq manyzdy ereje. Erlan Qarin atap ótkendey, jer qoynauynyng halyqqa tiyesili boluy «Últtyq qor – balalargha» jobasynda naqty iske asty.

* Elita artyqshylyqtaryn shekteu. Konstitusiyadan Túnghysh Preziydent turaly erejeler alynyp tastaldy. Preziydent tuystarynyng joghary memlekettik lauazymdargha taghayyndaluyna tikeley tyiym engizildi. Sonday-aq preziydent ókilettigi kezinde eshbir sayasy partiyagha mýshe bola almaydy.

Ýsh jyldan keyin: Naqty ózgeristerge qadam

Konstitusiyalyq týzetuler qabyldanghannan beri ýsh jyl ótti – búl reforma nәtiyjelerining alghashqy jemisin kóruge jetkilikti uaqyt. Kóptegen janalyqtar qazirding ózinde sayasy praktikada naqty iske asty, degenmen ózgerister prosesi әli tolyq ayaqtalghan joq. Osy kezende negizgi ózgerister qalay jýzege asqanyn qarastyrayyq.

* Jana saylau jýiesi jәne ókildi biylikti janartu. 2023 jyly elde janartylghan erejeler boyynsha kezekten tys parlamenttik jәne jergilikti saylaular ótti. Tarihta alghash ret Mәjilis deputattarynyng bir bóligi (30% oryn) partiyalyq tizim boyynsha emes, birmandattyq okrugterden tikeley saylandy. Búl qogham qayratkerlerine, ýkimettik emes úiym ókilderine, belsendilerge partiya qoldauynsyz-aq saylaugha týsuge mýmkindik berdi.

2023 jylghy 19 nauryzdaghy saylau nәtiyjeleri sayasy pluralizmning óskenin kórsetti: jana tómendetilgen 5%-dyq shekti enserip, Mәjiliske 6 sayasy partiya ótti (búrynghy shaqyrylymda nebәri 3 partiya bolghan). Parlamentke birneshe jana sayasy kýshter keldi – mysaly, kәsipkerler men tehnokrattar partiyasy «Respublica», sonday-aq belsendi sayasatqa oralghan oppozisiyalyq JSDP. Birmandattyq okrugter arqyly biylik partiyasyna qatysy joq tәuelsiz kandidattar da deputattyq mandat aldy – múnday jaghdaygha elde shamamen jiyrma jyl bolmaghan.

Degenmen, «Amanat» partiyasy kópshilikti saqtap qaldy, biraq onyng ýlesi azaydy (54% shamasynda, búryn 71% bolghan), al parlament qúramy әrtýrli jәne pikirtalasqa ashyq bola týsti. Osynday ózgerister jergilikti jerlerde de bayqaldy: mәslihat saylaulary da aralas jýiemen ótti, búl oppozisiyalyq fraksiyalar men ózin-ózi úsynghan deputattardyng jergilikti ókildi organdargha keluine jol ashty. Sonyng nәtiyjesinde zang shygharushy biylik jasaryp, janardy – jana túlghalar, jastar, azamattyq belsendiler keldi.

* Konstitusiyalyq sottyng júmysyn bastau. 2023 jylghy 1 qantardan bastap Qazaqstan Respublikasynyng janadan qúrylghan Konstitusiyalyq Soty – Konstitusiyanyng ýstemdigin qamtamasyz etetin manyzdy institut – óz júmysyn bastady. Jana qúqyqtyq tetikke qazaqstandyqtar belsendi jýgindi: tek 2023 jyly ghana sotqa 5 mynnan astam azamattyq ótinish kelip týsti, al 2024 jyly – taghy 3,7 mynnan astam.

Áriyne, ótinishterding basym bóligi zang talaptaryna sәikes kelmegendikten nemese sot qúzyretine kirmegendikten qarausyz qaytaryldy. Degenmen ondaghan is óndiriske alyndy, al presedentter payda boldy. 2024 jyly Konstitusiyalyq Sot 21 is boyynsha týpkilikti sheshim shyghardy (sonyng ishinde 19-y azamattardyng shaghymdary boyynsha), 2023 jyly da shamalas is qaraldy. Sot birqatar normalargha resmy týsinikteme berdi, keybir zang baptaryn konstitusiyagha qayshy dep tanyp, zannamany týzetti.

Mysaly, Bas Prokurordyng ótinishi boyynsha, 2023 jyly Sot jana Áleumettik kodeksting keybir baptaryn azamattardyng әleumettik qamtamasyz etilu qúqyghyn qorghau maqsatynda alyp tastady. Qoghamda KS qyzmeti jiti baqylanuda – onyng sheshimderi zangerler, qúqyq qorghaushylar, azamattyq belsendiler arasynda keninen talqylanady. Institut birtindep «әdiletting songhy instansiyasy» retinde bedel jinap keledi. Sudiya Roman Podoprigora: «Qyzmet etken az uaqyt ishinde Sot ózining Konstitusiya men, eng bastysy, azamattardyng konstitusiyalyq qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghaushy retindegi missiyasyn aqtaytynyn kórsetti» – dep baghalaydy.

* Áleumettik bastamalar: «Últtyq qor – balalargha». Konstitusiyalyq reformadan tuyndaghan aiqyn janalyqtardyng biri – 2024 jyldan iske qosylghan «Últtyq qor – balalargha» baghdarlamasy. Preziydent Toqaev 2022 jyly jariyalaghan búl bastamagha sәikes, Últtyq qordyng jyl sayynghy investisiyalyq kirisining jartysyna juyghy kәmeletke tolmaghan barlyq qazaqstandyq balalardyng atyna jeke shottargha audarylyp otyrady.

18 jasqa tolghan song jastar jinalghan qarajatty (shamamen birneshe myng dollar) bilim alugha nemese baspana satyp alugha paydalana alady. Búl – «jer jәne onyng qoynauy halyqqa tiyesili» degen konstitusiyalyq qaghidattyng tikeley iske asuy. Erlan Qariyn: «Búl iydeya “Últtyq qor – balalargha” jobasynda naqty kórinis tapty, sonyng arqasynda Últtyq qordyng tabysy qazaqstandyq balalardyng shottaryna bólinedi» – dep atap ótti. 2024 jyly alghashqy audarymdar jasalyp, milliondaghan otbasy arnayy shottarynda jyl sayyn tolyqtyrylatyn somalardy kórdi. Búl bastama jastargha bastapqy kapital berumen qatar, әdilet pen teng mýmkindikterge negizdelgen jana qoghamdyq kelisimning simvolyna ainaldy.

* Basqa ózgerister men reformalar. Songhy ýsh jylda konstitusiyalyq ózgerister ayasynda basqa da praktikalyq qadamdar jasaldy. Parlamenttik baqylaudyng jana tetikteri engizildi – mysaly, parlamenttik oppozisiya instituty zanmen bekitildi (oppozisiyalyq fraksiyalargha komiytetterdegi lauazymdar, kýn tәrtibine súraq qoiy qúqyghy jәne t.b. berildi).

Sybaylas jemqorlyq pen tuystyqqa qarsy kýres jandandy: preziydent tuystaryna joghary lauazymdargha taghayyndalugha tyiym salynghannan keyin búrynghy elitagha qatysy bar keybir joghary shendiler qyzmetten ketti. «Elbasy» mәrtebesi men oghan baylanysty artyqshylyqtar alynyp tastaldy. Adam qúqyqtary jónindegi uәkil instituty damydy: ombudsmen jeke apparat aldy, azamattardyng qúqyghyn qorghau mýmkindigi keneydi, onyng ishinde Konstitusiyalyq Sotqa jýginu arqyly. Jalpy alghanda, azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtary býgin búrynghygha qaraghanda senimdirek qorghalady – eng bolmaghanda, olardy qorghaugha arnalghan tetikter kóbeydi.

Áriyne, jariyalanghan ózgeristerding bәri birden jәne tolyq iske asqan joq. Keybir normalardy oryndau ýshin jana zandar paketin qabyldau qajet, búl júmys әli jalghasuda. Degenmen, jalpy baghyt aiqyn: reformalar sózi birtindep iske ainalyp, Qazaqstannyng sayasy beynesin ózgertude.

Jana sayasy mәdeniyet: azamattardyng qatysuy jәne qoghamnyng transformasiyasy

Qúqyqtyq jәne institusionaldyq ózgeristerden bólek, konstitusiyalyq reforma eldegi sayasy mәdeniyetting evolusiyasyn bastady. Búl – biylik pen qogham arasyndaghy qarym-qatynastyng ózgerui, azamattardyng qatysuy men jauapkershiligining artuy, qoghamdyq ómirding jana qúndylyqtary men normalarynyng qalyptasuy.

Birinshiden, azamattardyng sayasatqa aralasu dengeyi aitarlyqtay artty. Búryn qarapayym qazaqstandyqtyng el basqarugha qatysuy birneshe jylda bir ret dauys berumen ghana shektelse, qazir sheshimderge yqpal etu mýmkindigi kóbeydi. Auyl jәne audan әkimderin tikeley saylau túrghyndargha jergilikti kóshbasshylardy ózderi tandap, uәdelerin oryndauyn talap etuge jol ashty. Partiyalardy tirkeuding jenildetilui týrli qoghamdyq toptar men bastamashyl birlestikterge óz sayasy úiymdaryn qúryp, mәslihattarda nemese parlamentte oryn ýshin kýresuge mýmkindik berdi. Songhy ýsh jylda kәsipkerlerdin, auyl túrghyndarynyn, ekologiyalyq belsendilerding jәne basqa da mýddelerdi bildiretin jana partiyalar payda boldy.

Elde týrli dengeydegi (auyldyq okrugten Senatqa deyin) jýzdegen saylau nauqandary túraqty týrde ótkizilip keledi. Búl saylaudy qoghamdyq-sayasy ómirding ajyramas bóligine ainaldyryp, «biylik – búl halyqtyng saylaghan qyzmetshileri» degen týsinikti nyghaytady.

Ekinshiden, biylikting ózi de minez-qúlqy men ritorikasyn birtindep ózgertip keledi. Preziydent Toqaev «Estiytin memleket» tújyrymdamasyn jariyalady – yaghny qogham súranystaryna jedel әri sezimtal jauap beretin biylik. Sheneunikter halyq aldynda jii esep berip, qoghamdyq tyndaular ótkizedi, keri baylanysqa arnalghan elektrondy servister (ótinishter portaly, onlayn-petisiyalar jәne t.b.) iske qosyldy.

Biylik pen halyq arasyndaghy dialog alandarynyng jana formaty qalyptasuda – mysaly, 2022 jylghy mausymda Preziydent janynan Últtyq qúryltay qúryldy. Oghan barlyq ónirler men әrtýrli әleumettik toptardyng ókilderi kirip, el damuynyng manyzdy mәselelerin talqylaydy. Múnday alandar memleket pen azamattar arasyndaghy alshaqtyqty jongha, dialog jәne ymyra mәdeniyetin damytugha baghyttalghan.

Ýshinshiden, qoghamda, adamdardyng sanasynda da aitarlyqtay ózgerister bayqalady. Qúndylyqtar jýiesi janaryp, qazaqstandyqtardyng kóbi óz qúqyqtaryn bilip, olardy qorghaugha dayyn bola týsti. Zandylyqty saqtau men әdildik talap etu mәdeniyeti qalyptasyp keledi. Sóz bostandyghy men pikirtalas ashyqtyghy keneydi: býgingi tanda BAQ pen blogerler qoghamdyq pikir qalyptastyruda birneshe jyl búrynghydan әldeqayda yqpaldy ról atqaruda.

Sayasattanushy Marat Shiybútov sayasy mәdeniyetting ózgerisi tek elitanyng janaruynan ghana emes, sonymen qatar qoghamdyq diskussiyanyng sipatynan da kórinetinin atap ótedi:

«Memlekettik organdardyng ashyqtyghynyng artuy jetkiliksiz – BAQ pen blogerler taqyryp tandauda әldeqayda erkin әri yqpaldy boldy. Áriyne, múny bәri birdey әli týsine qoyghan joq. 20 million halqy bar elding ózine tәn ýlken sayasy iynersiyasy bar, ol jyldar boyy saqtaluy mýmkin – jana erejelerge bәrining beyimdelui ýshin uaqyt pen kýsh kerek. Biraq jalpy alghanda, el dúrys baghytta kele jatyr – qazir 20 jyl búrynghyday basqaru mýmkin emes».

Shynynda da, jana jaghdayda eski basqaru әdisteri nәtiyje bermeydi: qogham biylikke talapshyl bola týsti. Áriyne, jana sayasy mәdeniyetti qalyptastyru prosesi jyldam jýrmeydi. IYnersiyamen eski ýlgiler әli saqtalady. Halyqtyng bir bóliginde әli de passivtilik әdeti bar – kópshilik әli de sheshimning «jogharydan» keluin kýtedi, bastama kóteruge asyqpaydy.

Soghan qaramastan, songhy ýsh jyldyng basty ýrdisi aiqyn: Qazaqstan ashyq әri demokratiyalyq sayasy ómirge qaray qadam basyp keledi, múnda әrbir azamattyng qatysuy baghalanyp, elding baghytyna yqpal ete alady. Biylik pen qogham arasyndaghy jana qoghamdyq kelisimning negizi qalanuda – ol jauapkershilikke, esep berushilikke jәne ózara qúrmetke sýienedi.

Abai.kz