Qajymúqan tasy

Jazba derekterge sýiensek, ótken ghasyrdyng 20-jyldary Bayanauylda Qazaq avtonomiyasynyng bir jyldyghyna arnalghan ýlken mereke úiymdastyrylghan. Búl tarihy is-sharany kórnekti qayratker Qanysh Sәtbaevtyng ózi qolgha alghan eken. Toygha qúrmetti qonaq retinde danqty paluan Qajymúqan Múnaytpasúly arnayy shaqyrylady.
Paluandy kýtip alyp, barlyq jaghdayyn jasaudy jergilikti temir ústasy Quanyshbaydyng Sýbegi (keybir derekterde – Subek Quanyshbekúly) moynyna alady. Ol alyptyng óner kórsetetin sәtterine arnap qajetti temir qúraldaryn da aldyn ala әzirlep otyrghan. Halyq aldynda óner kórsetkende Qajymúqan keudesine kóldeneng qoyylghan alyp tasty da osy Sýbekke auyr balghamen úrghyzyp syndyrtqan desedi. Búl kórinisti óz kózimen tamashalaghan әulie Mәshhýr-Jýsip Kópey shygharmasyna arqau etip, keyin «Qajymúqan» atty poemasynda jyrlaghan.
Sapar barysynda Qajymúqan ónirdegi Aqkelin, Dalba bolystaryn aralaydy. Halyqqa ónerin kórsetip, birde birneshe jigitti bórenening ýstine otyrghyzyp kóterse, endi birde asau jylqyny túsausyz typyr etkizbey iyghyna salyp alypty. Qasynda әrdayym Sýbek jýrip, qajet qúral-saymandaryn tasyp, qolghabys etken.

Suret: Avtordyng jeke múraghatynan alyndy.
Paluannyng ghalamat kýshi men ónerine әbden tәnti bolghan el azamattary oghan eki ýiir – otyz jylqy syigha tartady. Al Qajymúqan bolsa, qonaq bolghan Sýbek ústanyng shanyraghyna týsip, sapar sonynda dosyna:
– Oljamnyng jartysyn al, ony qalamasang ónerimmen jinaghan myna sólkebaylarymnan (medali) tandaghanyndy bereyin", – deydi.
Alayda ústa:
– Qajeke, mal soqsa – jeldiki, aidasa –jaudiki. Qazaqtan sizdey úl búdan keyin tuar, tumas. Anau taudan kóterip bir ýlken tas әkelip, osynda ornatyp ketiniz, qayratynyzdyng kuәsi bolsyn, dostyghymyzdyng múraty bolsyn, – dep ótinish bildiredi.
Taghy bir auyzeki núsqada, Sýbek ústa Qajymúqannyng «Menen ne qalaysyn?» degen súraghyna:
– Dýkenimning janyna әkelip tastanyz, ýrim-bútaghyma «Qajymúqan әkelip qoyghan tas» dep aityp jýreyin, bar qalauym – osy, – dep jauap bergen eken.
Qalay degende de, qay núsqasyn alsaq ta, Qajymúqan dosynyng tilegin jerge tastamay, alyp tasty taudan kóterip әkelip, ýiining irgesine ornatyp ketken. Sodan beri búl zilbatpan «Qajymúqan tasy» degen atpen el jadynda saqtalghan.
Áriyne, ol zamanda tastyng naqty salmaghy ólshenbegen. Keyingi zertteulerde onyng salmaghy shamamen 480 keli ekeni anyqtalghan.
Búl tas qazir Kereku óniri Bayanauyl audany ortalyghyndaghy Qanysh Sәtbaev múrajayynyng aldynda túr. Sonymen qatar Týrkistan oblysy, Ordabasy audanynyng ortalyghy Temirlandaghy Q.Múnaytpasov atyndaghy muzeyde de osy oqighamen baylanystyrylatyn bir tas bar.
Ústanyng ózine qatysty aitar bolsaq, Sýbekting ózi de ónirge keninen tanymal jan bolghan. Tóken Orazovtyng «Qanyshtyng jastyq shaghy» esteliginde ol turaly keninen aitylghan. Onda onyng 1919 jyly Qanysh Sәtbaevtyng bastamasymen búl aimaqta alghash ashylghan mektepting barlyq parta, ýstel, oryndyqtaryn jasap bergeni jayly derekter bar.
Ayta keteyik, halyq arasynda Qajymúqan syndy danqty paluandar qayratynyng dәleli men eskertkish retinde qaldyrghan múnday tastar jalpylama «Baluan tas» dep atalady.
Abylayhan Qalnazarov,
«Baluan tas» últtyq sport týrleri jәne mәdeniyeti akademiyasynyng preziydenti, Úly dalanyng kýsh mәdeniyetin zertteushi
Abai.kz