جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى باياناۋىلدا قازاق اۆتونومياسىنىڭ ءبىر جىلدىعىنا ارنالعان ۇلكەن مەرەكە ۇيىمداستىرىلعان. بۇل تاريحي ءىس-شارانى كورنەكتى قايراتكەر قانىش ساتباەۆتىڭ ءوزى قولعا العان ەكەن. تويعا قۇرمەتتى قوناق رەتىندە داڭقتى پالۋان قاجىمۇقان مۇڭايتپاسۇلى ارنايى شاقىرىلادى.

پالۋاندى كۇتىپ الىپ، بارلىق جاعدايىن جاساۋدى جەرگىلىكتى تەمىر ۇستاسى قۋانىشبايدىڭ سۇبەگى (كەيبىر دەرەكتەردە – سۋبەك قۋانىشبەكۇلى) موينىنا الادى. ول الىپتىڭ ونەر كورسەتەتىن ساتتەرىنە ارناپ قاجەتتى تەمىر قۇرالدارىن دا الدىن الا ازىرلەپ وتىرعان. حالىق الدىندا ونەر كورسەتكەندە قاجىمۇقان كەۋدەسىنە كولدەنەڭ قويىلعان الىپ تاستى دا وسى سۇبەككە اۋىر بالعامەن ۇرعىزىپ سىندىرتقان دەسەدى. بۇل كورىنىستى ءوز كوزىمەن تاماشالاعان اۋليە ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەي شىعارماسىنا ارقاۋ ەتىپ، كەيىن «قاجىمۇقان» اتتى پوەماسىندا جىرلاعان.

ساپار بارىسىندا قاجىمۇقان وڭىردەگى اقكەلىن، دالبا بولىستارىن ارالايدى. حالىققا ونەرىن كورسەتىپ، بىردە بىرنەشە جىگىتتى بورەنەنىڭ ۇستىنە وتىرعىزىپ كوتەرسە، ەندى بىردە اساۋ جىلقىنى تۇساۋسىز تىپىر ەتكىزبەي يىعىنا سالىپ الىپتى. قاسىندا ءاردايىم سۇبەك ءجۇرىپ، قاجەت قۇرال-سايماندارىن تاسىپ، قولعابىس ەتكەن.

سۋرەت: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

پالۋاننىڭ عالامات كۇشى مەن ونەرىنە ابدەن ءتانتى بولعان ەل ازاماتتارى وعان ەكى ءۇيىر – وتىز جىلقى سىيعا تارتادى. ال قاجىمۇقان بولسا، قوناق بولعان سۇبەك ۇستانىڭ شاڭىراعىنا ءتۇسىپ، ساپار سوڭىندا دوسىنا:

– ولجامنىڭ جارتىسىن ال، ونى قالاماساڭ ونەرىممەن جيناعان مىنا سولكەبايلارىمنان (مەدال) تاڭداعانىڭدى بەرەيىن", – دەيدى.

الايدا ۇستا:

– قاجەكە، مال سوقسا – جەلدىكى، ايداسا –جاۋدىكى. قازاقتان سىزدەي ۇل بۇدان كەيىن تۋار، تۋماس. اناۋ تاۋدان كوتەرىپ ءبىر ۇلكەن تاس اكەلىپ، وسىندا ورناتىپ كەتىڭىز، قايراتىڭىزدىڭ كۋاسى بولسىن، دوستىعىمىزدىڭ مۇراتى بولسىن، – دەپ ءوتىنىش بىلدىرەدى.

تاعى ءبىر اۋىزەكى نۇسقادا، سۇبەك ۇستا قاجىمۇقاننىڭ «مەنەن نە قالايسىڭ؟» دەگەن سۇراعىنا:

– دۇكەنىمنىڭ جانىنا اكەلىپ تاستاڭىز، ءۇرىم-بۇتاعىما «قاجىمۇقان اكەلىپ قويعان تاس» دەپ ايتىپ جۇرەيىن، بار قالاۋىم – وسى، – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

قالاي دەگەندە دە، قاي نۇسقاسىن الساق تا، قاجىمۇقان دوسىنىڭ تىلەگىن جەرگە تاستاماي، الىپ تاستى تاۋدان كوتەرىپ اكەلىپ، ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە ورناتىپ كەتكەن. سودان بەرى بۇل ءزىلباتپان «قاجىمۇقان تاسى» دەگەن اتپەن ەل جادىندا ساقتالعان.

ارينە، ول زاماندا تاستىڭ ناقتى سالماعى ولشەنبەگەن. كەيىنگى زەرتتەۋلەردە ونىڭ سالماعى شامامەن 480 كەلى ەكەنى انىقتالعان.

بۇل تاس قازىر كەرەكۋ ءوڭىرى باياناۋىل اۋدانى ورتالىعىنداعى قانىش ساتباەۆ مۇراجايىنىڭ الدىندا تۇر. سونىمەن قاتار تۇركىستان وبلىسى، ورداباسى اۋدانىنىڭ ورتالىعى تەمىرلانداعى ق.مۇڭايتپاسوۆ اتىنداعى مۋزەيدە دە وسى وقيعامەن بايلانىستىرىلاتىن ءبىر تاس بار.

ۇستانىڭ وزىنە قاتىستى ايتار بولساق، سۇبەكتىڭ ءوزى دە وڭىرگە كەڭىنەن تانىمال جان بولعان. توكەن ورازوۆتىڭ «قانىشتىڭ جاستىق شاعى» ەستەلىگىندە ول تۋرالى كەڭىنەن ايتىلعان. وندا ونىڭ 1919 جىلى قانىش ساتباەۆتىڭ باستاماسىمەن بۇل ايماقتا العاش اشىلعان مەكتەپتىڭ بارلىق پارتا، ۇستەل، ورىندىقتارىن جاساپ بەرگەنى جايلى دەرەكتەر بار.

ايتا كەتەيىك، حالىق اراسىندا قاجىمۇقان سىندى داڭقتى پالۋاندار قايراتىنىڭ دالەلى مەن ەسكەرتكىش رەتىندە قالدىرعان مۇنداي تاستار جالپىلاما «بالۋان تاس» دەپ اتالادى.

ابىلايحان قالنازاروۆ،

«Baluan tas» ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى جانە مادەنيەتى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، ۇلى دالانىڭ كۇش مادەنيەتىن زەرتتەۋشى 

Abai.kz