Adamzat tarihynda ruhany kemeldilikke jetu mәselesi әrqashan basty taqyryptardyng biri bolyp kelgen. Islam órkeniyetinde búl maqsat ihsan ilimi arqyly aiqyndaldy. Ihsan sózi arab tilinde «jaqsylyq jasau», «kemeldikke jetu» degen maghynany bildiredi. Diny dәstýrde ihsan – «Allany kórip túrghanday qúlshylyq etu, al eger sen Ony kórmeseng de, Onyng seni kórip túrghanyn sezinu» retinde týsindiriledi. Demek, ihsan – adamnyng ishki senimi men syrtqy is-әreketin ýilestiru arqyly ruhany kemeldikke jetu joly.

Qazaq halqynyng músylmandyq dýniyetanymynda ihsan ilimine sәikes keletin úghymdar az emes. Dәstýrli mәdeniyette «imandylyq», «adaldyq», «izgilik» siyaqty týsinikter halyqtyng diny әri etikalyq ómirin sipattaydy. Sondyqtan ihsan ilimin qazaq ruhaniyatymen baylanystyra zerdeleu – býgingi kýnning ózekti mәselesi.

Qúran Kәrimde Allanyng jaqsylyq jasaushylardy jaqsy kóretini aitylady. Baqara sýresining 195-ayatynda: «Shyn mәninde, Alla jaqsylyq isteushilerdi jaqsy kóredi». Payghambarymyzdyng hadisterinde de ihsan úghymy iman men islamnan keyingi eng jogharghy ruhany saty retinde bayandalghan.

Payghambar Múhammed sahabalarymen súh­battasyp otyrghanda bir kisi kelip: «Iman degenimiz ne?» dep súraydy. Sonda: Iman degenimiz – Allagha, Onyng perishtelerine, payghambarlaryna, kitaptaryna, taghdyrgha jәne qaytys bolghannan keyin qayta tiriluge senu dep jauap beredi. Sonda әlgi kisi: «Islam degenimiz ne?» dep súraydy. Sonda Payghambar Múhammed: «Islam degenimiz – Allagha qúlshylyq etu, Oghan eshnәrseni serik qospau, namaz oqu, paryz bolghan zeketti beru, ramazan aiynda oraza ústau jәne qajylyq jasau» dep jauap beredi. Súraq qoishy: «Ihsan degenimiz ne?» dep súraghanda Payghambar: «Seni kórip túrghanday Allagha qúlshylyq etuin. Sen Ony kórmeseng de Ol seni kórip túrady» deydi. Osy hadisten «ihsan» ilimining negizgi mәni Allany kórip túrghanday qúlshylyq etu ekenin týsinemiz. Biz Allany kórmesek te Ol bizdi kórip túrghanday senimmen qúlshylyq ­jasauymyz kerek. «Ihsan» ilimi adamdy taqualyqqa tәrbiyeleydi. Osy túrghydan ihsan – qúlshylyqtaghy yqylastyng shyny, adamnyng jýrek tazalyghy men nәpsini tәrbiyeleuge baghyttalghan ilim.

Qazaq mәdeniyetinde «imandylyq» sózi adam minez-qúlqynyng basty ólshemi sanaldy. Imandylyq – tek diny rәsimderdi oryndau emes, jýrekting tazalyghy, ar-úyatty saqtau, әdil bolu. Búl týsinik ihsan ilimimen astasyp jatyr. Qazaq halqy islamdy qabyldaghannan keyin ruhany әleminde sopylyq ilim keninen taraldy. Týrkistan topyraghynda ómir sýrgen Qoja Ahmet Yasauy ilimi qazaqtyng músylmandyq dýniyetanymyna zor yqpal etti. Onyng hikmetterinde jýrek tazalyghy, nәpsini tii, Allany sýi, payghambargha mahabbat, kisilik pen kishipeyildilikke ýndeytin oilar órbidi. Búl – ihsan ilimining tikeley kórinisi.

Ahmed Yasauiyding ilimindegi jýrek mәselesi – búl Allany tanudyng ortalyghy. Ol «qalb» úghymyn sopylyq kemeldikting negizi dep qarastyrdy. «Jýrekke núr qonbasa, haqiqatty kórmeysin» dep ihsandy ruhany jýrek tazalyghymen baylanystyrghanyn kórsetedi.

Qazaqtyng ruhany kenistiginde Abay Qúnanbayúlynyng «Tolyq adam ilimi» ispetti kózqarastar arqyly kórinis tapty. Eki ilim de adam boyyndaghy izgilik, әdilet pen ar-ojdandy dәriptep, kemel túlgha qalyptastyrudy kózdeydi. QR Preziydenti Q.K.Toqaevtyng «Abay jәne HHI ghasyrdaghy Qazaqstan» atty maqalsynda: «Biz Abaydyng «tolyq adam» tújyrymyn qayta zerdeleuimiz kerek. Búl baghytta ghalymdarymyz tyng zertteulerdi qolgha aluy qajet. «Tolyq adam» konsepsiyasy, shyndap kelgende, ómirimizding kez-kelgen salasynyn, memleketti basqaru men bilim jýiesinin, biznes pen otbasy instituttarynyng negizgi túghyryna ainaluy kerek dep esepteymin» dep órkeniyetke jol ashatyn ruhany kemeldenudi atap ótti.

Kemel adam mәselesi músylmandyq әlemning sopylyq iliminde HI-HII ghasyrda-aq qa­lyptasyp, shyrqau biyigine je­tip, sol negizde 1069 jyly Jý­sip Ba­­lasaghúnnyng «Qútadghu Bilik» das­tanynda tolyq bayan­dalyp surettelgen bolatyn. Sopylyq «hal ilimi» salasynda negizi qa­lanyp, damu jolyna týsken sopy­lyq adamshylyq ilimdi Hәkim Abay óz zamany talabyna oray dәstýrlik jalghastyqpen damytu arqyly qa­zaq dalasynda – adamshylyq­tyng tolyq adam ilimi dep atalatyn jana týri dýniyege keldi. Sonymen qatar, Shәkәrim Qúdayberdiúly «Ar ilimi» arqyly ar-ojdandy basty qúndylyqqa ainaldyrdy. Múnyng barlyghy qazaq oishyldarynyng ihsangha jaqyn iydeyalardy dәriptegenin aighaqtaydy. Búl tújyrym – qazaq mәdeniyetindegi ihsan úghymynyng filosofiyalyq jalghasy.

«Tolyq adam» jәne ihsan ilimining sabaqtastyghy:

• Ruhany kemeldik – ihsan qúlshylyqtaghy shynayylyq pen jýrek tazalyghy bolsa, tolyq adam – jýrek, aqyl, qayrattyng ýilesimi. Ekeui de kemeldikti maqsat etedi.
• Adamgershilik qúndylyqtar - ihsan әdildik pen jaqsylyqqa negizdelse, tolyq adam iliminde әdilet pen mahabbat basty oryn alady.
• Qoghamdyq manyzy - ihsan da, tolyq adam da jeke túlghanyng ghana emes, tútas qoghamnyng izgilenuine qyzmet etedi. Býgingi kýni jastardyng dýniyetanymyn qalyptastyruda eki ilimdi qatar qarastyru – últtyq jәne diny ruhaniyattyng ýilesimin saqtap, adamgershilik tәrbiyesin kýsheytuding tiyimdi joly.

Qazaq dalasynda ihsan úghymy qoghamnyng ruhany birligin qamtamasyz etken:

• Jeke adamdy – arly, namysty, adal etuge baghyttady.
• Otbasy men qoghamdy – izgilikke, tatulyqqa, әdildikke ýndedi.
• Mәdeniyetti – sopylyq әuenmen bayytyp, poeziya, muzyka, foliklor arqyly halyqqa sindi. Jyraular poeziyasynda, batyrlar jyrynda, diniy-didaktikalyq dastandarda imandylyq pen ar-úyatqa, kisilikke ýndeu – ihsan ilimining keng taraghanyn kórsetedi.

Qoryta aitqanda, ihsan ilimi – Islamnyng ruhany ózegi, adamnyng jýrek tazalyghy men minez-qúlqyn týzeytin kemeldik mektebi. Qazaq halqynyng dәstýrli mәdeniyeti men diny dýniyetanymynda búl úghym imandylyq, ar-ojdan, adaldyq sekildi qúndylyqtar arqyly kórinis tapty. Sondyqtan ihsan ilimi qazaq ruhaniyatynyng ajyramas bóligi retinde qazirgi jastar tәrbiyesinde de erekshe oryn aluy tiyis.

Bahtiyar Alpysbaev

Abai.kz