ادامزات تاريحىندا رۋحاني كەمەلدىلىككە جەتۋ ماسەلەسى ارقاشان باستى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن. يسلام وركەنيەتىندە بۇل ماقسات يحسان ءىلىمى ارقىلى ايقىندالدى. يحسان ءسوزى اراب تىلىندە «جاقسىلىق جاساۋ»، «كەمەلدىككە جەتۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءدىني داستۇردە يحسان – «اللانى كورىپ تۇرعانداي قۇلشىلىق ەتۋ، ال ەگەر سەن ونى كورمەسەڭ دە، ونىڭ سەنى كورىپ تۇرعانىن سەزىنۋ» رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. دەمەك، يحسان – ادامنىڭ ىشكى سەنىمى مەن سىرتقى ءىس-ارەكەتىن ۇيلەستىرۋ ارقىلى رۋحاني كەمەلدىككە جەتۋ جولى.

قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىق دۇنيەتانىمىندا يحسان ىلىمىنە سايكەس كەلەتىن ۇعىمدار از ەمەس. ءداستۇرلى مادەنيەتتە «يماندىلىق»، «ادالدىق»، «ىزگىلىك» سياقتى تۇسىنىكتەر حالىقتىڭ ءدىني ءارى ەتيكالىق ءومىرىن سيپاتتايدى. سوندىقتان يحسان ءىلىمىن قازاق رۋحانياتىمەن بايلانىستىرا زەردەلەۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى.

قۇران كارىمدە اللانىڭ جاقسىلىق جاساۋشىلاردى جاقسى كورەتىنى ايتىلادى. باقارا سۇرەسىنىڭ 195-اياتىندا: «شىن مانىندە، اللا جاقسىلىق ىستەۋشىلەردى جاقسى كورەدى». پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىندە دە يحسان ۇعىمى يمان مەن يسلامنان كەيىنگى ەڭ جوعارعى رۋحاني ساتى رەتىندە باياندالعان.

پايعامبار مۇحاممەد ساحابالارىمەن سۇح­باتتاسىپ وتىرعاندا ءبىر كىسى كەلىپ: «يمان دەگەنىمىز نە؟» دەپ سۇرايدى. سوندا: يمان دەگەنىمىز – اللاعا، ونىڭ پەرىشتەلەرىنە، پايعامبارلارىنا، كىتاپتارىنا، تاعدىرعا جانە قايتىس بولعاننان كەيىن قايتا تىرىلۋگە سەنۋ دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوندا الگى كىسى: «يسلام دەگەنىمىز نە؟» دەپ سۇرايدى. سوندا پايعامبار مۇحاممەد: «يسلام دەگەنىمىز – اللاعا قۇلشىلىق ەتۋ، وعان ەشنارسەنى سەرىك قوسپاۋ، ناماز وقۋ، پارىز بولعان زەكەتتى بەرۋ، رامازان ايىندا ورازا ۇستاۋ جانە قاجىلىق جاساۋ» دەپ جاۋاپ بەرەدى. سۇراق قويۋشى: «يحسان دەگەنىمىز نە؟» دەپ سۇراعاندا پايعامبار: «سەنى كورىپ تۇرعانداي اللاعا قۇلشىلىق ەتۋىڭ. سەن ونى كورمەسەڭ دە ول سەنى كورىپ تۇرادى» دەيدى. وسى حاديستەن «يحسان» ءىلىمىنىڭ نەگىزگى ءمانى اللانى كورىپ تۇرعانداي قۇلشىلىق ەتۋ ەكەنىن تۇسىنەمىز. ءبىز اللانى كورمەسەك تە ول ءبىزدى كورىپ تۇرعانداي سەنىممەن قۇلشىلىق ­جاساۋىمىز كەرەك. «يحسان» ءىلىمى ادامدى تاقۋالىققا تاربيەلەيدى. وسى تۇرعىدان يحسان – قۇلشىلىقتاعى ىقىلاستىڭ شىڭى، ادامنىڭ جۇرەك تازالىعى مەن ءناپسىنى تاربيەلەۋگە باعىتتالعان ءىلىم.

قازاق مادەنيەتىندە «يماندىلىق» ءسوزى ادام مىنەز-قۇلقىنىڭ باستى ولشەمى سانالدى. يماندىلىق – تەك ءدىني راسىمدەردى ورىنداۋ ەمەس، جۇرەكتىڭ تازالىعى، ار-ۇياتتى ساقتاۋ، ءادىل بولۋ. بۇل تۇسىنىك يحسان ىلىمىمەن استاسىپ جاتىر. قازاق حالقى يسلامدى قابىلداعاننان كەيىن رۋحاني الەمىندە سوپىلىق ءىلىم كەڭىنەن تارالدى. تۇركىستان توپىراعىندا ءومىر سۇرگەن قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى قازاقتىڭ مۇسىلماندىق دۇنيەتانىمىنا زور ىقپال ەتتى. ونىڭ حيكمەتتەرىندە جۇرەك تازالىعى، ءناپسىنى تيۋ، اللانى ءسۇيۋ، پايعامبارعا ماحاببات، كىسىلىك پەن كىشىپەيىلدىلىككە ۇندەيتىن ويلار ءوربىدى. بۇل – يحسان ءىلىمىنىڭ تىكەلەي كورىنىسى.

احمەد ءياساۋيدىڭ ىلىمىندەگى جۇرەك ماسەلەسى – بۇل اللانى تانۋدىڭ ورتالىعى. ول «قالب» ۇعىمىن سوپىلىق كەمەلدىكتىڭ نەگىزى دەپ قاراستىردى. «جۇرەككە نۇر قونباسا، حاقيقاتتى كورمەيسىڭ» دەپ يحساندى رۋحاني جۇرەك تازالىعىمەن بايلانىستىرعانىن كورسەتەدى.

قازاقتىڭ رۋحاني كەڭىستىگىندە اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «تولىق ادام ءىلىمى» ىسپەتتى كوزقاراستار ارقىلى كورىنىس تاپتى. ەكى ءىلىم دە ادام بويىنداعى ىزگىلىك، ادىلەت پەن ار-وجداندى دارىپتەپ، كەمەل تۇلعا قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى. قر پرەزيدەنتى ق.ك.توقاەۆتىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالسىندا: «ءبىز ابايدىڭ «تولىق ادام» تۇجىرىمىن قايتا زەردەلەۋىمىز كەرەك. بۇل باعىتتا عالىمدارىمىز تىڭ زەرتتەۋلەردى قولعا الۋى قاجەت. «تولىق ادام» كونتسەپتسياسى، شىنداپ كەلگەندە، ءومىرىمىزدىڭ كەز-كەلگەن سالاسىنىڭ، مەملەكەتتى باسقارۋ مەن ءبىلىم جۇيەسىنىڭ، بيزنەس پەن وتباسى ينستيتۋتتارىنىڭ نەگىزگى تۇعىرىنا اينالۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن» دەپ وركەنيەتكە جول اشاتىن رۋحاني كەمەلدەنۋدى اتاپ ءوتتى.

كەمەل ادام ماسەلەسى مۇسىلماندىق الەمنىڭ سوپىلىق ىلىمىندە ءحى-ءحىى عاسىردا-اق قا­لىپتاسىپ، شىرقاۋ بيىگىنە جە­تىپ، سول نەگىزدە 1069 جىلى ءجۇ­سىپ با­­لاساعۇننىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» داس­تانىندا تولىق بايان­دالىپ سۋرەتتەلگەن بولاتىن. سوپىلىق «حال ءىلىمى» سالاسىندا نەگىزى قا­لانىپ، دامۋ جولىنا تۇسكەن سوپى­لىق ادامشىلىق ءىلىمدى حاكىم اباي ءوز زامانى تالابىنا وراي داستۇرلىك جالعاستىقپەن دامىتۋ ارقىلى قا­زاق دالاسىندا – ادامشىلىق­تىڭ تولىق ادام ءىلىمى دەپ اتالاتىن جاڭا ءتۇرى دۇنيەگە كەلدى. سونىمەن قاتار، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى «ار ءىلىمى» ارقىلى ار-وجداندى باستى قۇندىلىققا اينالدىردى. مۇنىڭ بارلىعى قازاق ويشىلدارىنىڭ يحسانعا جاقىن يدەيالاردى دارىپتەگەنىن ايعاقتايدى. بۇل تۇجىرىم – قازاق مادەنيەتىندەگى يحسان ۇعىمىنىڭ فيلوسوفيالىق جالعاسى.

«تولىق ادام» جانە يحسان ءىلىمىنىڭ ساباقتاستىعى:

• رۋحاني كەمەلدىك – يحسان قۇلشىلىقتاعى شىنايىلىق پەن جۇرەك تازالىعى بولسا، تولىق ادام – جۇرەك، اقىل، قايراتتىڭ ۇيلەسىمى. ەكەۋى دە كەمەلدىكتى ماقسات ەتەدى.
• ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار - يحسان ادىلدىك پەن جاقسىلىققا نەگىزدەلسە، تولىق ادام ىلىمىندە ادىلەت پەن ماحاببات باستى ورىن الادى.
• قوعامدىق ماڭىزى - يحسان دا، تولىق ادام دا جەكە تۇلعانىڭ عانا ەمەس، تۇتاس قوعامنىڭ ىزگىلەنۋىنە قىزمەت ەتەدى. بۇگىنگى كۇنى جاستاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدا ەكى ءىلىمدى قاتار قاراستىرۋ – ۇلتتىق جانە ءدىني رۋحانياتتىڭ ۇيلەسىمىن ساقتاپ، ادامگەرشىلىك تاربيەسىن كۇشەيتۋدىڭ ءتيىمدى جولى.

قازاق دالاسىندا يحسان ۇعىمى قوعامنىڭ رۋحاني بىرلىگىن قامتاماسىز ەتكەن:

• جەكە ادامدى – ارلى، نامىستى، ادال ەتۋگە باعىتتادى.
• وتباسى مەن قوعامدى – ىزگىلىككە، تاتۋلىققا، ادىلدىككە ۇندەدى.
• مادەنيەتتى – سوپىلىق اۋەنمەن بايىتىپ، پوەزيا، مۋزىكا، فولكلور ارقىلى حالىققا ءسىڭدى. جىراۋلار پوەزياسىندا، باتىرلار جىرىندا، ءدىني-ديداكتيكالىق داستانداردا يماندىلىق پەن ار-ۇياتقا، كىسىلىككە ۇندەۋ – يحسان ءىلىمىنىڭ كەڭ تاراعانىن كورسەتەدى.

قورىتا ايتقاندا، يحسان ءىلىمى – يسلامنىڭ رۋحاني وزەگى، ادامنىڭ جۇرەك تازالىعى مەن مىنەز-قۇلقىن تۇزەيتىن كەمەلدىك مەكتەبى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ءدىني دۇنيەتانىمىندا بۇل ۇعىم يماندىلىق، ار-وجدان، ادالدىق سەكىلدى قۇندىلىقتار ارقىلى كورىنىس تاپتى. سوندىقتان يحسان ءىلىمى قازاق رۋحانياتىنىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە قازىرگى جاستار تاربيەسىندە دە ەرەكشە ورىن الۋى ءتيىس.

باحتيار الپىسباەۆ

Abai.kz