Адамзат тарихында рухани кемелділікке жету мәселесі әрқашан басты тақырыптардың бірі болып келген. Ислам өркениетінде бұл мақсат ихсан ілімі арқылы айқындалды. Ихсан сөзі араб тілінде «жақсылық жасау», «кемелдікке жету» деген мағынаны білдіреді. Діни дәстүрде ихсан – «Алланы көріп тұрғандай құлшылық ету, ал егер сен Оны көрмесең де, Оның сені көріп тұрғанын сезіну» ретінде түсіндіріледі. Демек, ихсан – адамның ішкі сенімі мен сыртқы іс-әрекетін үйлестіру арқылы рухани кемелдікке жету жолы.

Қазақ халқының мұсылмандық дүниетанымында ихсан іліміне сәйкес келетін ұғымдар аз емес. Дәстүрлі мәдениетте «имандылық», «адалдық», «ізгілік» сияқты түсініктер халықтың діни әрі этикалық өмірін сипаттайды. Сондықтан ихсан ілімін қазақ руханиятымен байланыстыра зерделеу – бүгінгі күннің өзекті мәселесі.

Құран Кәрімде Алланың жақсылық жасаушыларды жақсы көретіні айтылады. Бақара сүресінің 195-аятында: «Шын мәнінде, Алла жақсылық істеушілерді жақсы көреді». Пайғамбарымыздың хадистерінде де ихсан ұғымы иман мен исламнан кейінгі ең жоғарғы рухани саты ретінде баяндалған.

Пайғамбар Мұхаммед сахабаларымен сұх­баттасып отырғанда бір кісі келіп: «Иман дегеніміз не?» деп сұрайды. Сонда: Иман дегеніміз – Аллаға, Оның періштелеріне, пайғамбарларына, кітаптарына, тағдырға және қайтыс болғаннан кейін қайта тірілуге сену деп жауап береді. Сонда әлгі кісі: «Ислам дегеніміз не?» деп сұрайды. Сонда Пайғамбар Мұхаммед: «Ислам дегеніміз – Аллаға құлшылық ету, Оған ешнәрсені серік қоспау, намаз оқу, парыз болған зекетті беру, рамазан айында ораза ұстау және қажылық жасау» деп жауап береді. Сұрақ қоюшы: «Ихсан дегеніміз не?» деп сұрағанда Пайғамбар: «Сені көріп тұрғандай Аллаға құлшылық етуің. Сен Оны көрмесең де Ол сені көріп тұрады» дейді. Осы хадистен «ихсан» ілімінің негізгі мәні Алланы көріп тұрғандай құлшылық ету екенін түсінеміз. Біз Алланы көрмесек те Ол бізді көріп тұрғандай сеніммен құлшылық ­жасауымыз керек. «Ихсан» ілімі адамды тақуалыққа тәрбиелейді. Осы тұрғыдан ихсан – құлшылықтағы ықыластың шыңы, адамның жүрек тазалығы мен нәпсіні тәрбиелеуге бағытталған ілім.

Қазақ мәдениетінде «имандылық» сөзі адам мінез-құлқының басты өлшемі саналды. Имандылық – тек діни рәсімдерді орындау емес, жүректің тазалығы, ар-ұятты сақтау, әділ болу. Бұл түсінік ихсан ілімімен астасып жатыр. Қазақ халқы исламды қабылдағаннан кейін рухани әлемінде сопылық ілім кеңінен таралды. Түркістан топырағында өмір сүрген Қожа Ахмет Ясауи ілімі қазақтың мұсылмандық дүниетанымына зор ықпал етті. Оның хикметтерінде жүрек тазалығы, нәпсіні тию, Алланы сүю, пайғамбарға махаббат, кісілік пен кішіпейілділікке үндейтін ойлар өрбіді. Бұл – ихсан ілімінің тікелей көрінісі.

Ахмед Ясауидің іліміндегі жүрек мәселесі – бұл Алланы танудың орталығы. Ол «қалб» ұғымын сопылық кемелдіктің негізі деп қарастырды. «Жүрекке нұр қонбаса, хақиқатты көрмейсің» деп ихсанды рухани жүрек тазалығымен байланыстырғанын көрсетеді.

Қазақтың рухани кеңістігінде Абай Құнанбайұлының «Толық адам ілімі» іспетті көзқарастар арқылы көрініс тапты. Екі ілім де адам бойындағы ізгілік, әділет пен ар-ожданды дәріптеп, кемел тұлға қалыптастыруды көздейді. ҚР Президенті Қ.К.Тоқаевтың «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақалсында: «Біз Абайдың «толық адам» тұжырымын қайта зерделеуіміз керек. Бұл бағытта ғалымдарымыз тың зерттеулерді қолға алуы қажет. «Толық адам» концепциясы, шындап келгенде, өміріміздің кез-келген саласының, мемлекетті басқару мен білім жүйесінің, бизнес пен отбасы институттарының негізгі тұғырына айналуы керек деп есептеймін» деп өркениетке жол ашатын рухани кемелденуді атап өтті.

Кемел адам мәселесі мұсылмандық әлемнің сопылық ілімінде ХІ-ХІІ ғасырда-ақ қа­лыптасып, шырқау биігіне же­тіп, сол негізде 1069 жылы Жү­сіп Ба­­ласағұнның «Құтадғу Білік» дас­танында толық баян­далып суреттелген болатын. Сопылық «хал ілімі» саласында негізі қа­ланып, даму жолына түскен сопы­лық адамшылық ілімді Хәкім Абай өз заманы талабына орай дәстүрлік жалғастықпен дамыту арқылы қа­зақ даласында – адамшылық­тың толық адам ілімі деп аталатын жаңа түрі дүниеге келді. Сонымен қатар, Шәкәрім Құдайбердіұлы «Ар ілімі» арқылы ар-ожданды басты құндылыққа айналдырды. Мұның барлығы қазақ ойшылдарының ихсанға жақын идеяларды дәріптегенін айғақтайды. Бұл тұжырым – қазақ мәдениетіндегі ихсан ұғымының философиялық жалғасы.

«Толық адам» және ихсан ілімінің сабақтастығы:

• Рухани кемелдік – ихсан құлшылықтағы шынайылық пен жүрек тазалығы болса, толық адам – жүрек, ақыл, қайраттың үйлесімі. Екеуі де кемелдікті мақсат етеді.
• Адамгершілік құндылықтар - ихсан әділдік пен жақсылыққа негізделсе, толық адам ілімінде әділет пен махаббат басты орын алады.
• Қоғамдық маңызы - ихсан да, толық адам да жеке тұлғаның ғана емес, тұтас қоғамның ізгіленуіне қызмет етеді. Бүгінгі күні жастардың дүниетанымын қалыптастыруда екі ілімді қатар қарастыру – ұлттық және діни руханияттың үйлесімін сақтап, адамгершілік тәрбиесін күшейтудің тиімді жолы.

Қазақ даласында ихсан ұғымы қоғамның рухани бірлігін қамтамасыз еткен:

• Жеке адамды – арлы, намысты, адал етуге бағыттады.
• Отбасы мен қоғамды – ізгілікке, татулыққа, әділдікке үндеді.
• Мәдениетті – сопылық әуенмен байытып, поэзия, музыка, фольклор арқылы халыққа сіңді. Жыраулар поэзиясында, батырлар жырында, діни-дидактикалық дастандарда имандылық пен ар-ұятқа, кісілікке үндеу – ихсан ілімінің кең тарағанын көрсетеді.

Қорыта айтқанда, ихсан ілімі – Исламның рухани өзегі, адамның жүрек тазалығы мен мінез-құлқын түзейтін кемелдік мектебі. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті мен діни дүниетанымында бұл ұғым имандылық, ар-ождан, адалдық секілді құндылықтар арқылы көрініс тапты. Сондықтан ихсан ілімі қазақ руханиятының ажырамас бөлігі ретінде қазіргі жастар тәрбиесінде де ерекше орын алуы тиіс.

Бахтияр Алпысбаев

Abai.kz