Qazir mening aldymda, Alash halyqaralyq әdeby syilyghynyng laureaty, jazushy Ótesh Qyrghyzbaevtyng 2021 jyly Almaty qalasynda jaryq kórgen «Sozaq qasireti» atty kitaby jatyr.

Osy kitapqa belgili tarihshy Talas Omarbekovting «29-30 jyldardaghy halyq kóterilisteri» kitabynan yqshamdap alynghan «Sozaq kóterilisi» atty maqalasy basylypty. Maqala avtory professor Talas Omarbekov: «Sonymen qatar, mynany da aita ketu paryz. Sozaq kóterilisining basshylary da, úiytqysy da osy ónirdegi Tama ruynan shyqqan azamattar ekendigin jogharyda eskerttik. Alayda, mynany da úmytugha bolmas: biz jariyalap otyrghan tizim jәne qosymsha múraghat derekteri Sozaq kóterilisinde Tamalardan basqa rular, tipten basqa últ ókilderi de qoldanghanyn bayqatady (Ó.Qyrghyzbaev. Sozaq qasireti. 21-bet. Almaty-2021. Meninshe, stilistikalyq qate. Sóilem týsiniksiz. Sóilemdegi «Tamalardy» «Tamalardan», «qoldanghanyn» degen sózdi «qatysqanyn» dep oqu kerek shyghar. Sonda, «Sozaq kóterilisine» Tamalardan basqa rular, tipten basqa últ ókilderi de qatysqanyn bayqatady, - degen sóilem shyghady. N.Mahan)

dey kelip: «Sosialistik qúrylys» degen jattandy taptauryn úrandy jamyludan, onyng ýstine maldan da, materialdyq iygilikterden de júrday ete bastaghan imansyz da qúdaysyz, stalindik-galoshekindik tәrtipten o bastan-aq Sozaq kóterilisshileri irgelerin aulaq saldy. Jappay újymdastyrudan tuyndaghan, sholaq belsendiler may qúiyp, mazdata týsken әrtýrli asyra silteushilikter: baylargha ortashalardy qosyp kәmpeskeleu, bas kótergen jeke alymdar alugha qúnyghu, et, maqta jәne jýn dayarlau degen nauqandardyng arandarynyng ashyla týsui, kolhozgha zorlap, qamshymen at astyna alyp, sabap kirgizu, kolhozdan qashqan kedeydi – kulak, orta sharuany – bay qataryna jatqyzu, últtyq jәne diny dәstýrlerdi kemsitip qorlau, ayaq asty etu – mine, osylardyng bәri jergilikti halyqtyng zyghyrdanyn qaynatyp, ózara shoghyrlana týsuge, Sozaq kóterilisine ishtartyp, kótirisshilerding tóniregine toptasugha ózinen-ózi iytermeledi», - deydi. (Ó. Qyrghyzbaev. «Sozaq qasireti» 21-bet, 13-14 better. Almaty: 2021.)

Zertteu enbekting avtory Sozaq kóterilisining negizgi «obektivti» sharttarynyng birazyn atap ótken. «Birazyn atap ótken» dep jazyp otyrghan sebebimiz, Sozaq kóterilisining sebepterin zerttegen avtor óz maqalasynda «Qyzyl otau» men Arqadan kelgen Tamalar men Taraqtylar turaly aitpay ketipti.

«Qyzyl otau» – 1918 jyly Leninning «Jappay sauatsyzdyqty joy turaly» qaulysyna sәikes, Kenes ókimeti atqarghan keleli is-sharalarynyng biri bolghany anyq. Tarihtyng sol kezeninde jalpy halyqtyng toqsan payyzyna juyghy sauatsyz bolatyn. Sauatsyz halyqpen myqty, irgeli memleket qúra almasymyz belgili edi. Sondyqtan da, Qazaqstandaghy Kenes ókimeti әli otyryqshylyqqa kóshe qoymaghan qazaq halqynyng túrmys-jaghdayyna beyimdep, auyl ortasynan sauat ashatyn kiygiz ýy tigip, ol ýidi «Qyzyl otau» dep atady. Auylgha sauat ashu ýshin múghalim jiberdi. Álgi múghalim 18-60 jas arasyndaghy eresekterdi jinap, olargha әrip ýiretip, halyqty oqu-jazugha ýiretip, sauattandyra bastady. Maqsat – halyqtyng jappay sauatyn ashyp, olardy ózdiginen jazyp, oqy alatyn dәrejege jetkizu bolatyn. Búl – halyqtyng bolashaghyna tiygizer yqpal-әseri mol tamasha bastama edi. Biraq, ózderi sauatsyz hәm bilimsiz Kenestik sholaq belsendiler «sauat ashamyz» degen syltaumen «Qyzyl otaudy» onasha jerge tiktirtip, baghlan qozy soydyryp, el ishindegi irtki súlu qyz-kelinshekterdi «Qyzyl otaugha» jinap, oiyna kelgenderin jasap, zorlyq-zombylyq pen bassyzdyqqa jol berdi. Búl – әiel zatyn qúrmettep, qyz balagha tórden oryn beretin qazaq halqynyng ar-namysyna tiyetin ýlken qiyanat, ozbyr is bolatyn.

Tama elindegi «Qara Noghay» esimdi mlisanyng «Qyzyl otaugha» jasaghan qiyanat isteri kýlli halyqtyng ashu-yzasyn tudyrdy. Eng sonynda, aq Bәiseyit  sekildi halyq namysynyng qorghany bolghan Tamanyng jigitteri Qara Noghaydy óltirip, moynyna tas baylap, Shu ózenine batyryp jiberedi.

Ejelden Arqany mekendegen Tamalar 7 bolys, Taraqtylar 2 bolys el boldy degen sóz bar. 7 bolys Tama, 2 bolys Taraqty jer japsarynyng ynghayyna qaray, jazda Arqanyng Jetiqonyrynan ary baryp, qys qystauy Kókshening qúmy men Moyynqúm bolyp, qysta Áulieata, Shymkent uezderine, jazda Aqmola uezine qarap, «shalqayghanym – Shynghys, enkeygenim – Ertis» degendey, sol tústaghy qazaqtyng ózge ru –taypalaryna qaraghanda, «úzyn-arqan, ken-túsau» erkin túrmystaghy kóshpeli el bolghan.

HIH ghasyrdyng ekinshi jartysy men XX ghasyr basynda «Stolypin refomasy» arqyly qazaq jerin týpkilikti otarlap ala bastaghan orys otarshyldary, Saryarqanyng shóleytti aimaghy men Betpaqdala shólin mekendegendikten bolar, olar Tama men Taraqty jerlerine auyz sala qoymady. Orys otarshyldary tarapynan anau aitqanday qan-shengeldi qysym kórmegendikten de jeti bolys Tama men eki bolys Taraqty, keng dalany erkin mekendegen búla el bolatyn.

1928 jyly iri baylardy kәmpeskelep, Arqa jerinde asharshylyqqa úshyray bastaghan Tamalar, 1928 jyldyng ekinshi jartysynan bastap, qazirgi Sozaq, Sarysu audandarynyng territoriyasyna jappay shúbyrynshylyqpen qonys audaryp,aldy Ózbstangha ótip ketedi. Búl – Tamalardyng Ózbekstangha qaray jappay qonys audaruynyng birinshi kezeni bolatyn. Tamalardyng arqadan Betbaqdala arqyly qazirgi Sozaq, Sarysu audandarynyng territoriyasyna jappay qonys audaruy óte qiyn jaghdayda jýzege asady. Kóz kórgen qariyalardyng kuәlik berui boyynsha Arqadan shyqqan on adamnyng – alty, jeteui shólden, ashtyqtan taghy sol sekildi týrli sebepterge baylanysty jolda ólgen. On adamnyng jeteui jolda ólip, jaqyndarynan airylyp, jol-jónekey kóp qiynshylyq kórgen Tama men Taraqty elin búl jaqta da eshkim qúshaq jaya qarsy almaghan.

Núrseyit kókemning әieli Júpar apam aitatyn: «Jeti-segizdegi kezim. Arqadan kóship kele jatyp, Sozaqqa jaqyndap qalghanymyzda aldymyzdan belsendiler shyghyp, bizding kim ekenimizdi, qaydan kele jatqanymyzdy tergey bastady. Bir kezde shaghyn kóshti aralap kele jatqan belsendilerding birining kózi mening qúlaghymdaghy syrghama týsip, at ýstinen kóterilip, týiege artylghan jýkting ortasynda otyrghan mening qúlaghymdaghy altyn syrghany júlyp alghanda, qúlaghymnan qan suday bolyp aqty. Sheshem: jylama, әkeng estimesin. Ol shu shygharsa, mynalar әkendi atyp tastaydy - dedi. Qan aqqan qúlaghymdy oramalmen basqan anam, meni bauyryna basyp, ýnsiz egilip jylay berdi. Men anama ilesip, әkeme bildirmey, jýrip kele jatqan týie ýstinde qany sorghalaghan qúlaghymdy oramalmen basyp, úzaq jyladym», - deytin.  Sol kezden qalghan belgi dep, bizge Júpar apam jyrtylghan qúlaghynyng izin talay ret kórsetken. Jeti-segiz jasar sәbiyding qúlaghynan qanyn sorghalatyp túryp, syrghasyn júlyp alghan qanypezer belsendiler kimdi ayasyn?!

Búl bir ghana mysal. Múnday  mysaldardyng jýzin, tipten mynyn keltiruge bolady. Halyq kórgen osynday zorlyq-zombylyqtyng ýstine olargha ayamay salynghan týrli salyqtardy qosynyz. Kóterilis bastalatyn 1930 jyldyng yanvari, fevrali ailarynda jýn salyghy salynghan. Jýn joq degenderge qystyng kýni qoyyn qyryqtyryp, jýnin alghan. Qystyng kýni jýni qyrqylghan bayghús qoy, kóp úzamay qystyng kózi qyrauda әppaq bolyp sereyip ólgen. Salyqtyng búl týri halyq arasynda «aq qoy» salyghy dep atalghan.

Kóshpeli túrmysta mal sharuashylyghymen kýn kórgen Tama eli – eginshi el emes. Olar jer óndeu jaghdayyn bilmegen. Al, Qaratau baurayyn mekendegen Qonyrat eli – ejelden jer emshegin emip ósken dihan el. Olar da Kenes ókimeti men onyng sholaq belsendilerining týrli qysymgha toly ozbyrlyqtaryn kórdi. Adam túrmysqa beyimdeledi. Ókimet alyp qoyady dep, ekken bidayy men tarysyn tyqqan olar malyn erte kýzde soyyp, Qarataudyng qiyn shatqaldaryndaghy salqyn ýngirlerge soyylghan maldarynyng etin jayyp, keptirip, tyghyp tastaghan jergilikti halyq,  Kenes qysymshylyghyna qarsy ózderinshe osynday әreket jasap dayyndalghan.

Al, Arqadan kelgen Tamalar men Taraqtylarda búl dayyndyqtyng birde-biri joq edi. Olar asharshylyqqa úshyray bastaghan. Biz qazir «kóteriliske shyqty» dep op-onay aita salamyz. Negizinde, basty ólimge tigip, kóteriliske shyghu qay zamanda da onay sharua bolmaghan. Kenes ókimeti tarapynan sýiekke tanba bolatynday týrli qorlyq kórip, ózderi asharshylyqqa úshyray bastaghan, Arqadan kelgen Tamalar men Taraqtylarda kóteriliske shyghudan basqa amal qalmaghan-dy. Búl – Tamalar men Taraqtylardyng kóteriliske  shyghuynyng eng negizgi basty sebebi bolatyn.

Al, kóterilisting qosalqy sebepterining eng bastylary mynalar:

Birinshiden, Arqany mekendegen Tamalar men Taraqtylargha ar jaghy Qarótkeldin, ber jaghy Shymkent men Áulieata uezderi biylik oryndarynyng qoly erkin jetpegendikten, olar ejelden ózderining ru ishilik ishki zandaryna ghana baghynyp, «zan», «ókimet» degen kýshteushi, otarshyldyq úghymdaghy sózderdi jete týsinip, qabylday qoymaghan keng dalanyng erkin eli bolatyn. Onyng ýstine, Syrym Datúly, Isatay-Mahamabet, Janghoja, Arynghazy, Qaratay, Kenesary kóterilisterining bel ortasynda bolyp, Arqadaghy qalyng Nayman men Arghynnyng ortasynda jer-su, óris-jayylym ýshin kýnde qaqtyghysyp ýirenip qalghan Arqa Tamalary – soghys-qaqtyghystan beti qaytyp kórmegen tentekteu el bolghanyna mysaldar óte kóp.

Shyn mәnine kelgende, Kenes ókimetinen kórgen zәbir-japa men qorlyqty, Tama eli Nikolay patsha zamanynda da eshkimnen kórmegen edi.

Sholaqqorghanda túrghan kezimizde Izbala, Áuelbek, Saq kókelerimizdin, keyinnen Juantóbege kóship kelgen son, Shu boyynyng eski qúlaq shejireshi shaldary, «Allahugha» qatysqan Maqash qariya, Sarbas, Qoshqarbay kókelerimizding kózin kórdik, әngimelerin estidik. Búl kisiler 1970 jyldardyng sonyna qaray qaytys boldy. Solardyng ayaghyn alyp jýrgen Quanyshbay, Quandyq, Moldaghali, Satay, Aqshal, Sheke aqsaqaldardyng әngimelerin tyndap óstik. Búl kisilerding birazy mening әkemnen ýlken, birazy qatar, әkemning zamandastary edi. Búl kisilerding úrpaqtary kýni býginge deyin Shu boyy, Tasty, Juantóbe, Stepnoyda meken etedi. Eng qyzyghy, Tamanyng shaldarynyng basy qosylsa boldy, әngimeleri mindetti týrde «Allahugha» bir soghatyn. Olar «Sozaq kóterilisin» –  «Allahu» dep ataytyn. Tipten, berige deyin shette jýrgen Tamanyng keybir jigitterining laqap esimi «Allahu» boldy. Ózimiz de kekesin maghynasynda, «búlar allahu ghoy» degen sózdi talay estidik. Bir sózben aitqanda biz «Sozaq kóterilisine qatysyp, «Allahudy» kórgen kisilerding әngimesin kishkentayymyzdan estip óstik.

Kóterilisti kórgen kisilerding aituy boyynsha, «Allahudy» bastaghan Arqadan kelgen eki bolys Tamalar. Ishterinde Taraqtylar jәne az ýili Alshyndar bolghan. Dýniyesinen, bar malynan airylghan Tamalar, orta jýz Qaratau baurayyndaghy basqa rulardyng da aqsaqaldaryn shaqyryp, ókimetke qarsy kóterilis jasaugha uaghdalasady.  Jiynda Týrkistan, Tashkent, kýlli Qazaqstan bir kýnde kóteriledi, jaqynda Kenes ókimetin qúlatamyz, – degen әngime aitylady. Sol jerde «Han kenesi» qúrylady da, ortalarynan Súltanbekti han saylaydy. Súltanbekting kózin kórgen shaldardyng kuәlik sózi boyynsha, Súltanbek Shalaqov kópti kórgen, óz zamanynyng sauatty kisisi bolghangha úqsaydy.

Han sayladyq qaradan

Az ghana ýy Tamadan,

– degen sózding shyghatyn uaqyty osy kez bolsa kerek.

Kóterilis basshysy Súltanbek hannyng ong qoly bolyp, Taraqty Shilmәmbet biyding ýlken balasy Saghyndyq saylanady. Tu kóterushi bolyp, Búzau Tama, sonyng aldynda ghana kәmpeskelenip, Týrkistanda atylghan, Álipbaydyng balasy Imanbek saylanady. Keyin kóterilis basylghan son, Arqada qashyp jýrgen jerinen ústalghan Imanbek Sozaqtyng shetindegi «Tastaqta» atylady da, onymen birge qolgha týsken Salyqbay mergen on jylgha sottalyp, «Belomor-kanalgha» jer audarylady.

«Han kenesinin» alghashqy sheshimi boyynsha, kóteriliske Sozaq audanynyng barlyq auyldary týgel qatysugha tiyis eken. Keyinnen kópshiligi ókimetten seskenip, kóteriliske qatysudan bas tartqan sekildi. Isher as, kiyer kiyim joq, bar maldan airylyp, týrli salyqtardan sansyraghan Arqadan kelgen Tama júrty men Taraqtylar ghana ózderi úiymdastyrghan kóterilisting basynan ayaghyna deyin qatysugha mәjbýr bolghan.

Tariyhqa – tarihtyng kózimen qarau kerek. Qay zamanda da, basty ólimge tigip, kóteriliske shyghu onay sharua bolmaghan.

Shaldar aitatyn: ýlken ýi-jayy, qor-qopsysy bar, jýn jinaytyn Alshynnyng Ahmet degen dәuletti kisisi kóterilisshilerge ýi-jay, qora-qopsy, әiel, bala-shaghasyn tastap, ózi jýn-teri jinaymyn degen syltaumen týiege minip, Týrkistangha qashyp ketken.

Tamalardyng ózderining ishinde de, kóterilisti qoldamaghan adamdar kóp bolghan. Núrseyit kókemning әieli Júpar apam Ótemis Tamanyng belgili adamy Kәtish degen kisining qyzy bolatyn. Sol Júpar apam aitatyn: «9-10-dardaghy kezim, besin auyp bara jatqan shaq. Ýiding qasynda oinap jýrgem. Auyl syrtyna 30-40 shamaly attylar kelip ýimelep túrdy da, ishinen bir kisi bólinip, bizding ýidi betke alyp, atyn jәy bastyryp kele jatty. Ákemning qolynda dәret alyp jýretin qúmany bar, ol da qora ainalyp ýige qaray bettep kele jatyr. Men kórip túrmyn, ýige jaqyndap qalghan ekeui sәlemdesken joq, bir-birine ýnsiz qarap túrdy. Sәlden song attyly kisi:

• Kәtish, sharua boldy? dep súrady. Ákem:
• Ey, Súltanbek! Myna túrghan qyrqyng jabylyp, - qolyndaghy dәret alatyn qara qúmanyn kóterip, – mynanday qara qúman soghatyn ónerlering joq. 300 jyl el biylegen Nekolaydy jengen Sәbetti jenem dep túrsyng ba? Eldi bosqa qyrasyng ghoy, –  dedi. Attyly kisi zildi, yzbarly dauyspen:
• Ey, Kәtish! Albasty da jarghabaqqa qaray baspaytyn. Kórmeymisin, Aydarlyndy qúl ghyldy, túlymdyndy túl ghyldy, qyzyndy – qatyn, qatynyndy – otyn etti. Tiri qalamyn demeymin. Qoy ekesh qoy da, bauyzdalar aldynda túyaq serpetin. Qosh, aqyrette kezdesermiz, – dep jalt búryldy. Eltiri tymaqty, shapanynyng belin bughan, saqal-múrty bar, orta boyly, qyp-qyzyl ótkir kózi alaqanday, qyzyl shyrayly kisi eken. Qasymnan ótip bara jatqan әkem kýbirlep:
• Ói, bәtshaghar. Ne dep ketti myna Súltanbek – dep, sonynan kýn salyp úzaq qarady. Men de qaradym. Batysqa, Sozaqqa qaray shauyp bara jatqan attylar, batar kýnning shuaghyna aralasyp, qyp-qyzyl kýn shapaghynyng arasynda kózden ghayyp boldy. Sóz týsinetin jasqa kelip qalghanbyz ghoy. Súltanbek pen әkem ekeuining arasyndaghy sóding bәrin týsinip túrmyn. Maghan olar qyp-qyzyl qangha batyp ketkendey bolyp kórindi. Sәl ýnsizdikten song Júpar apam: Súltanbek әkeme óz auylynan jigit dayyndap qoy, – dep, sәlem aitqan eken deytin. Artynsha, kóterilisshiler jenilip, jazalanypty. Súltanbekting basyn bireuler Sozaqtyng kóshesinde teuip jýripti dep estidik. Keybireulerden, joq, ol Súltanbekting basy emes, basqa bireuding basy eken degen әngimeni taghy da estidik, –  dep Júpar apam әngimesin ayaqtaytyn.

Júpar apamnyng әngimesine qaraghanda, «Sozaq kóterilisi – Allahugha» kýn-kóris, túrmys-jaghdayyna qaray Tamalardyng ózderining de pikiri әr týrli bolghan. Kóterilis jayly osy oiymyzdy Shәky Asylbekova apamyzdyng myna esteligi de dәiektey týsetin sekildi. Shәky apa: «El kóterilip, dýrligip túrghan shaqta Salyqbay mergen, Ótemis, Ybyray bastaghan bir top attyly kisi bizding ýige kelip, әjemnen bata súrady. «Sozaqqa ketip baramyz, jolymyzdy qúday ongharar ma eken, batanyzdy beriniz», –  dedi әlgiler. Sonda әjem: «Men senderding keletinderindi on kýn búryn bilgenmin. Búl isterinning sony jaqsy emes. Halyqty bosqa qyrghyngha úshyratasyndar», –  dedi әjem. Sol kezde Ybyray: «Búl sapardan qaytyp kelmesimdi ózim de bilemin», –  dedi keyip. Olar bizding ýiden suyt attanyp ketti», –  deydi óz esteliginde. (Hankeldi Ábjanov, QR ÚGhA akademiygi «Sozaq kóterilisi: Últtyq jәne Álemdik tarihpen ýilesimi men ýndestigi». Maqala. Ó. Qyrghyzbaev. «Sozaq qasireti» 31-bet. Almaty: 2021 jyl)

Barlyghyn úiymdastyryp, kóterilisti bastaymyz degen Tamalardyng ózderining pikiri әr qily bolghanda, Arqadan kelgen Tamalargha qaraghanda, jaghdayy dúrys, tyqqan astyqtary bar, Qarataudyng qiyn shatqaldarynda tyghyp tastaghan birli-jarym maldary bar, ejelden dihanshylyqpen ainalysatyn jergilikti rulardyng kóterilisten syrt berui – tosyn emes, qalypty jaghday. Búl – bir. Ekinshiden, sol kezende rulyq qarym-qatynasta ómir sýretin qazaq halqy, әr auyl ru-ru bolyp bólek otyrghan. «U ishseng ruynmen», – degendey, ruynnan bólinip, jeke baryp kóteriliske qatysa almaysyn. Auyldy aqsaqal basqarghan. Álgi aqsaqaldyng sheshiminsiz ayaghyndy qiya basu mýmkin emes. Ár auyldyng ru-rugha bólinip, jeke-jeke otyruyna dәlel – dәl býgingi kýnge deyin ózimizding Sozaq audanynyng ózinde Baldysu, Qarabúlaqta – Qonyr-Jiyenbetter, Abayda – Tamalar, Syzghanda – Sanghyldar, Shaghada – Manghytaylar bolyp bólek-bólek otyrghan joq pa? Býgingi kýnning ózinde Ortalyq Qazaqstan men Shyghys Qazaqstanda orta jýz, Jetisu men Ontýstik Qazaqstannyng biraz jerinde úly jýz, Qyzylordadan batysqa qaray týgeldey kishi jýz mekendeydi. Tarihy aqiqat sol: qazaq halqy belgili aimaqtardy ghana meken etken ejelgi týrkilik ru-taypalardan qúralghan halyq. Ru-taypalar tarihyn bilmey, qazaq halqynyng shynayy últtyq tarihyn týsinu mýmkin emes. Tarihta «Albandar kóterilisi», «Adaylar kóterilisi», «Asandar kóterilisi» degen kóterilisterding bolghany –  tarihy shyndyq. Sebebin taghyda qaytalaymyz: Qazaq halqy XX ghasyrdyng birinshi jartysyna deyin, tipten býgingi kýnde de aimaqtyq-әkimshilik bólinis jóninen   ru-rugha bólinip otyrghan halyq. Tarihy jaghdaygha baylanysty, sebep bir bolghandyqtan, bir jerde shoghyrlanyp otyrghan  tútas ru bir-aq kóterilgendikten de, әlgi kóterilis – kóteriliske shyqqan sol rudyng atymen atalghan. Qazaq tarihynda «Albandar kóterilisi», «Adaylar kóterilisi», «Asandar kóterilisi» bolghan da, nege «Tamalar kóterilisi» bolmaydy? Biz qazir resmy týrde «1930 jylghy Sozaq kóterilisi» dep atap jýrgen kóterilis – tәuelsizdik alghan 1991 jylgha deyin halyq arasynda, tipten keybir resmy qújattarda da, zertteu maqalalar men auyz-eki tilde de «Sozaqtaghy Tamalar kóterilisi» dep atalyp kelgen. Biz qazir qalay atasaq ta, 1930 jylghy Sozaq kóterilisi últ jadynda «Sozaqtaghy Tamalar kóterilisi» dep jazylyp qalghan. Últtyq jadymyzda saqtalyp qalghan tarihy oqighagha basqa reng bergennen últ tarihy ne útady?  Tәuelsizdik alghanymyzgha 30 jyldan assa da, Kenes ókimeti boyymyzgha sinirgen ýreyden әli kýnge aryla almay, «rushyl» atanudan qorqyp, óz tarihymyzgha kýni býginge deyin ýrke qarap kelemiz.

«Sozaq kóterilisi - Allahugha» 93 jyl boldy. Búdan 93 jyl búryn qazaq halqynda rulyq qatynas tipten kýshti bolghan. Sondyqtan da, Tamalar bastaghan  «Sozaq kóterilisi - Allahugha» Tamalardan ózge ru-taypalar da qatysty degen pikirding tarihy shyndyghy da, ghylymy negizi de óte tómen. Sebebi, ózge rular Arqadan kelgen eki bolys el – Tama, birazy Taraqty, birli-jarym Alshyndar sekildi barynan airylyp, asharshylyqqa úrynarday bolghan joq. Halyq asharshylyqqa jappay 1932 jyly úryndy. Kóterilis bolatyn 1930 jyly, Qaratau baurayynda ornalasqan rulardyng túrmys jaghdayy Arqadan kelgen Tamalardan әldeqayda joghary bolatyn.

Juantóbedegi Ájentayúly Joldybek dosymnyng tughan naghashy әjesi Jadyra apa (nemereleri ol kisini «Qyzylkóz әje» deytin) aitatyn: «Sozaqqa qyzyl әsker basyp kirerding aldynda, Kóktóbe jaqtan Sozaqtyng ortasyna qaray әlsin-әlsin zenbirek atyldy. U-shu, qym-qighash aiqay. Bir kezde saqyldaghan pulemetting dausy estilip, oq borap ketti. Biz ýiding búrysh-búryshyna tyghyldyq. Tórebek degen ýlken bir kisi: «Qoldaryna úzyn shybyq alyp, úshyna qyzyl mata baylandar da, qyzyl әsker kórsender «Lenin baba, Lenin baba» dep otyra ketinder, - depti. Bir kezde qyzyl әskerler ýige kirip kelip, bәrimizdi dalagha shyghardy. Biz «Lenin baba, Lenin baba» dep qolymyzdaghy  shybyqqa baylanghan qyzyl shýberekti joghary kóterip, zarlap otyrmyz. Bizdi kóshege alyp shyqqanda kórdik, biraz adamdardy ýilerinen alyp shyghyp, kóshege tizip qoyypty. Olargha da, bizge ýiretkendi ýiretip qoyghan ba, qoldarynda qyzyl shýberek, bәri paqsanyng týbinde «Lenin baba, Lenin baba» dep tizerlep zarlap otyr. Áskershe kiyingen eki orys, jinalyp paqsanyng týbinde «Lenin baba, Lenin baba» dep tizerlep, shulap otyrghan adamdardy, әiel, bala-shagha demey shetinen atyp, qyryp kele jatyr. Ólgen jerim osy bolar dep oiladym. Biraz adamdy shetinen atyp qyryp tastady. Maghan da jaqyndap qaldy. Janym múrnymyng úshyna kelgendey boldy. Bir kezde bastyqtary-au deymin, bireu kelip ana ekeuine saghatyn kórsetip, toqtat degendey belgi berdi. Ana ekeui adamdardy shetinen atuyn toqtatyp, jinalghan adamdar ishinen tek qana 3-4 er adamdy ghana atyp tastady. Kóshege dar aghashyn ornatyp, ertenine qolgha týsken er adamdardy sol dar aghashyna asa bastady. Tergep, tekserip jatqan eshkim joq. Bir kezde bireuler, qaraqúsy oiylyp ketken bir basty «Súltanbekting basy» dep kóshe-kósheni aralap teuip jýrdi. Bizding ýiding ainalasynyng ózinde pәlenbay adamnyng óligi jatty. Sodan eki-ýsh kýn ótip, jappay jazalau basylghan son, Sozaq pen Kóktóbening ortasyna ýlken etip apan qazdyryp, ólgen adamdardyng mәiitterin esek arba, týie arbagha artyp әlgi apangha aparyp kómip tastady», - dep aitatyn. Búl da «Sozaq kóterilisi» haqynda aitylmay jýrgen bir shyndyq.

Kóterilis basylghan son, halyqty «juasytu» maqsatynda Jadyra apa aitqan oqighalargha úqsas oqighalardy talay adamnyng auzynan estidik. Kóterilis jasaghan Sozaq halqyn tәubasyna týsirip, ensesin basu maqsatynda, kóteriliske qatysy joq talay adamnyng tergeusiz atylyp, dargha asylghany – tarihy shyndyq. Sozaq kóterilisining kóz kórgenderining әngimelerinen  biz búl tarihy shyndyqty bala kýnimizden estip óstik.

Atylghan adamdardyng mәiitin kómip tastaghannan song ghana jappay tútqyndau men tergeu bastalghan. Mine, osy jappay tútqyndau kezinde, úryp-soghyp, neshe-týrli qinau arqyly «Sozaq kóterilisine» qatysy joq adamdardyng ózderin de «kóteriliske qatystym» degizip, moyyndatyp jibergen.

Biz qazir «Sozaq kóterilisine» basqa rularmen birge ózge últ ókilderi de qatysqan. Arhivtik derekte solay jazylghan dep, «arhivtik derek, arhivtik derek» dep kýshenemiz.

Arhivtik derek boyynsha Kenesary han – «bandiyt,qaraqshy», Mahambet – el tynyshtyghyn búzghan «býlikshil». 1937 jylghy Stalindik repressiya qúrbandary – «halyq jaulary». Biraq, búlar keyinnen memleket tarapynan aqtaldy. Al, «Sozaq kóterilisshileri» әli kýnge memleket tarapynan resmy týrde aqtalghan joq. Múny – bir dep qoyynyz.

Ekinshi aitpaghymyz: 1937 jylghy Stalindik repressiya qúrbandary 1956 jyly KOKP XX siyezinde resmy túrghyda aqtalghany tarihtan belgili.

Eger olar memleket tarapynan resmy týrde aqtalmaghanda, Alash arystary men Sәken, Beyimbet, Iliyas sekildi últ ziyalylarynyng kýni býgin arhivte saqtalyp túrghan «týpnúsqa», 1937 jylghy tergeu qújattarymen tanysqan adam, últ kósemderi Álihan, Ahmetterden bastap, Sәken, Beyimbet, Iliyastar týgelimen aghylshyn, japon «tynshy-shpiondary» bolghan «halyq jaulary» eken ghoy, – degen sheshimge keleri – anyq. Sebebi, 1937 jyly bolghan Stalindik repressiya qúrbandary jýz payyz barlyghy derlik tergeu kezinde NKVD tarapynan bolghan týrli hayuandyq әreketter men azaptaulargha shyday almay, mәjbýrli týrde: «Aghylshyn, japon barlau úiymdaryna qyzmet etip, Kenes ókimetin qúlatudy maqsat etken «halyq jauymyn», – dep qol qoyyp bergen. Búl – tarihy shyndyq!

Mine, tura sol sekildi, «Sozaq kóterilisining shynayy tarihyn bilmeytin adam, «Sozaq kóterilisine» baylanysty qolgha týsip, kóshede ústalghandardyng memlekettik múraghattaghy NKVD tergeushileri mәjbýrlep jazdyrghan qújattaryn kórip: «...E-e-e-e, «Sozaq kóterilisine» týrli rular men últ ókilderi qatysypty ghoy», – deri – anyq. Sebebi, «Sozaq kóterilisinin» tarihy – tәuelsiz mamandar tarapynan kýni býginge deyin zerttelingen joq. Al, «Sozaq kóterilisin» zerttegender: «...múraghat qújattarynda solay jazylghan», – deuden әri asa almay jýr.

Sol múraghat zertteushileri Sozaq kóterilisinen keyin  stalindik biylik tarapynan Tama ruyna jasalynghan jappay repressiyadan Sozaq Tamalarynyng 80-90 payyzynan astamy aldy Aughanstan sony Qyrghystan, Tәjik, Ózbekstan auyp ketkenin bile ma eken?

Súrastyryp, zerttep kórinizshi, býgingi tanda Sozaq audanyn mekendep otyrghan Tamalardyng atalary «Sozaq kóterilisinin» daqpyrty әbden basylghannan keyin baryp, 1950-60 jyldary ghana elge orala bastaghan. Shyndap kelgende, Sozaq kóterilisi ýshin bolghan qughyn-sýrgin – Kenes ókimeti tarapynan Tamalargha jasalghan genosid bolatyn. Tamalar kórgen jappay qughyn-sýrgindi basqasha qalay baghalaugha bolady?

«Sozaq kóterilisine» tek Tamalar ghana emes, Sozaq ónirindegi ózge rular da qatyssa, onda nege olar Kenes ókimeti tarapynan Tamalar sekildi jappay qughyn-sýrginge úshyramaghan?», – degen súraq kókeyden keter emes.

1960-70 jyldargha deyin Sozaq ónirinde «Tama» degen sóz, «Kenes ókimetining jauy», degen sózding balama úghymy retinde qabyldanyp kelgendikten, Tamadan shyqqan birde-bir adam Kenes-partiya úiymdarynyng basshylyq oryndaryna taghayyndalmaghan. Tamalar 70 jyldardyng ekinshi jartysynan bastap óte siyrek, ara-gidik sharuashylyq basshylyghyna ghana saylana bastady. Shyndyghyna kelgende, búl jaghday – «Sozaq kóterilisi» ýshin  Kenes ókimeti tarapynan Tamalargha jasalghan jappay qughyn-sýrginning jalghasy bolatyn. Dәl osy tarihy shyndyqty Sozaqtyng «esti qúlaq, kóne kóz» qariyalary týgel biledi. Kýni býginge deyin Sozaq ónirining Tamalary el arasynda kekesin men әzil-shyny aralas «Allahu» dep atalady.

Osy orayda: «Eger, «Sozaq kóterilisine» ózge rular da qatyssa, nege olar da halyq arasynda «Allahu» dep atalyp, Kenes ókimeti tarapynan qughyn-sýrginge úshyramaghan?», – dep, Sozaq kóterilisin tek múraghattyq qújattar arqyly ghana zerttep  jýrgen zertteushilerden taghy da qaytalap súraghymyz kelip otyr.

Oyymyzdy qorytyndylay kele, týiinsóz retinde aitpaghymyz: «...arhivtik derek, arhivtik derek», – dep shulay bermey, «tarihymyzdyng tiri múraghaty bolghan» – Sozaq kóterilisine qatysqan adamdardyng kózin kórip, olardyng әngimesin tyndaghandar aramyzda tiri jýrgende, «Sozaq kóterlisi – Allahu» tarihyn tәuelsiz tarihshy-zertteushiler tarapynan basqa dengeyde saraptay otyryp, 1930 jyly bolghan Sozaq kóterilisin tarihymyzdaghy «Albandar kóterilisi», «Adaylar kóterilisi», «Asandar kóterilisi» degen sekildi  «Sozaqtaghy Tamalar kóterilisi» dep jazuymyz kerek. Búl – rushyldyq emes, shynayy tarihymyzgha degen qúrmet!

Tarih – últ keleshegine jol silter baghdarsham. Sondyqtan da, últ retinde ósip órkendeymiz desek, shynayy tarihymyzdy keler úrpaq bilip ósui shart. Arhivtik-múraghattyq derek – halyq esinde saqtalyp qalghan últtyq jadydan myqty emes. Sondyqtan da últtyq jadymyzda saqtalyp qalghan halqymyzdyng basynan ótkizgen týrli tarihy oqighalardy ghylymy negizde saraptap, zerttey otyryp, tarih betine jazyp qaldyrghanymyz abzal. Últ bolashaghyn oilaghan el – ata tariyhqa qiyanat jasamasa kerek. Tarih qatelikti keshirmeydi.

Núrghaly Mahan

Abai.kz