قازىر مەنىڭ الدىمدا، الاش حالىقارالىق ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى وتەش قىرعىزباەۆتىڭ 2021 جىلى الماتى قالاسىندا جارىق كورگەن «سوزاق قاسىرەتى» اتتى كىتابى جاتىر.

وسى كىتاپقا بەلگىلى تاريحشى تالاس وماربەكوۆتىڭ «29-30 جىلدارداعى حالىق كوتەرىلىستەرى» كىتابىنان ىقشامداپ الىنعان «سوزاق كوتەرىلىسى» اتتى ماقالاسى باسىلىپتى. ماقالا اۆتورى پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ: «سونىمەن قاتار، مىنانى دا ايتا كەتۋ پارىز. سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى دا، ۇيىتقىسى دا وسى وڭىردەگى تاما رۋىنان شىققان ازاماتتار ەكەندىگىن جوعارىدا ەسكەرتتىك. الايدا، مىنانى دا ۇمىتۋعا بولماس: ءبىز جاريالاپ وتىرعان ءتىزىم جانە قوسىمشا مۇراعات دەرەكتەرى سوزاق كوتەرىلىسىندە تامالاردان باسقا رۋلار، تىپتەن باسقا ۇلت وكىلدەرى دە قولدانعانىن بايقاتادى ء(و.قىرعىزباەۆ. سوزاق قاسىرەتى. 21-بەت. الماتى-2021. مەنىڭشە، ستيليستيكالىق قاتە. سويلەم تۇسىنىكسىز. سويلەمدەگى «تامالاردى» «تامالاردان»، «قولدانعانىن» دەگەن ءسوزدى «قاتىسقانىن» دەپ وقۋ كەرەك شىعار. سوندا، «سوزاق كوتەرىلىسىنە» تامالاردان باسقا رۋلار، تىپتەن باسقا ۇلت وكىلدەرى دە قاتىسقانىن بايقاتادى، - دەگەن سويلەم شىعادى. ن.ماحان)

دەي كەلىپ: «سوتسياليستىك قۇرىلىس» دەگەن جاتتاندى تاپتاۋرىن ۇراندى جامىلۋدان، ونىڭ ۇستىنە مالدان دا، ماتەريالدىق يگىلىكتەردەن دە جۇرداي ەتە باستاعان يمانسىز دا قۇدايسىز، ستاليندىك-گالوششەكيندىك تارتىپتەن و باستان-اق سوزاق كوتەرىلىسشىلەرى ىرگەلەرىن اۋلاق سالدى. جاپپاي ۇجىمداستىرۋدان تۋىنداعان، شولاق بەلسەندىلەر ماي قۇيىپ، مازداتا تۇسكەن ءارتۇرلى اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر: بايلارعا ورتاشالاردى قوسىپ كامپەسكەلەۋ، باس كوتەرگەن جەكە الىمدار الۋعا قۇنىعۋ، ەت، ماقتا جانە ءجۇن دايارلاۋ دەگەن ناۋقانداردىڭ اراندارىنىڭ اشىلا ءتۇسۋى، كولحوزعا زورلاپ، قامشىمەن ات استىنا الىپ، ساباپ كىرگىزۋ، كولحوزدان قاشقان كەدەيدى – كۋلاك، ورتا شارۋانى – باي قاتارىنا جاتقىزۋ، ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرلەردى كەمسىتىپ قورلاۋ، اياق استى ەتۋ – مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ زىعىردانىن قايناتىپ، ءوزارا شوعىرلانا تۇسۋگە، سوزاق كوتەرىلىسىنە ءىشتارتىپ، كوتىرىسشىلەردىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋعا وزىنەن-ءوزى يتەرمەلەدى», - دەيدى. ء(و. قىرعىزباەۆ. «سوزاق قاسىرەتى» 21-بەت، 13-14 بەتتەر. الماتى: 2021.)

زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ اۆتورى سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ نەگىزگى «وبەكتيۆتى» شارتتارىنىڭ ءبىرازىن اتاپ وتكەن. «ءبىرازىن اتاپ وتكەن» دەپ جازىپ وتىرعان سەبەبىمىز، سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ سەبەپتەرىن زەرتتەگەن اۆتور ءوز ماقالاسىندا «قىزىل وتاۋ» مەن ارقادان كەلگەن تامالار مەن تاراقتىلار تۋرالى ايتپاي كەتىپتى.

«قىزىل وتاۋ» – 1918 جىلى لەنيننىڭ «جاپپاي ساۋاتسىزدىقتى جويۋ تۋرالى» قاۋلىسىنا سايكەس، كەڭەس وكىمەتى اتقارعان كەلەلى ءىس-شارالارىنىڭ ءبىرى بولعانى انىق. تاريحتىڭ سول كەزەڭىندە جالپى حالىقتىڭ توقسان پايىزىنا جۋىعى ساۋاتسىز بولاتىن. ساۋاتسىز حالىقپەن مىقتى، ىرگەلى مەملەكەت قۇرا الماسىمىز بەلگىلى ەدى. سوندىقتان دا، قازاقستانداعى كەڭەس وكىمەتى ءالى وتىرىقشىلىققا كوشە قويماعان قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-جاعدايىنا بەيىمدەپ، اۋىل ورتاسىنان ساۋات اشاتىن كيگىز ءۇي تىگىپ، ول ءۇيدى «قىزىل وتاۋ» دەپ اتادى. اۋىلعا ساۋات اشۋ ءۇشىن مۇعالىم جىبەردى. الگى مۇعالىم 18-60 جاس اراسىنداعى ەرەسەكتەردى جيناپ، ولارعا ءارىپ ۇيرەتىپ، حالىقتى وقۋ-جازۋعا ۇيرەتىپ، ساۋاتتاندىرا باستادى. ماقسات – حالىقتىڭ جاپپاي ساۋاتىن اشىپ، ولاردى وزدىگىنەن جازىپ، وقي الاتىن دارەجەگە جەتكىزۋ بولاتىن. بۇل – حالىقتىڭ بولاشاعىنا تيگىزەر ىقپال-اسەرى مول تاماشا باستاما ەدى. بىراق، وزدەرى ساۋاتسىز ءھام ءبىلىمسىز كەڭەستىك شولاق بەلسەندىلەر «ساۋات اشامىز» دەگەن سىلتاۋمەن «قىزىل وتاۋدى» وڭاشا جەرگە تىكتىرتىپ، باعلان قوزى سويدىرىپ، ەل ىشىندەگى ىرتكى سۇلۋ قىز-كەلىنشەكتەردى «قىزىل وتاۋعا» جيناپ، ويىنا كەلگەندەرىن جاساپ، زورلىق-زومبىلىق پەن باسسىزدىققا جول بەردى. بۇل – ايەل زاتىن قۇرمەتتەپ، قىز بالاعا توردەن ورىن بەرەتىن قازاق حالقىنىڭ ار-نامىسىنا تيەتىن ۇلكەن قيانات، وزبىر ءىس بولاتىن.

تاما ەلىندەگى «قارا نوعاي» ەسىمدى مليسانىڭ «قىزىل وتاۋعا» جاساعان قيانات ىستەرى كۇللى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. ەڭ سوڭىندا، اق بايسەيىت  سەكىلدى حالىق نامىسىنىڭ قورعانى بولعان تامانىڭ جىگىتتەرى قارا نوعايدى ءولتىرىپ، موينىنا تاس بايلاپ، شۋ وزەنىنە باتىرىپ جىبەرەدى.

ەجەلدەن ارقانى مەكەندەگەن تامالار 7 بولىس، تاراقتىلار 2 بولىس ەل بولدى دەگەن ءسوز بار. 7 بولىس تاما، 2 بولىس تاراقتى جەر جاپسارىنىڭ ىڭعايىنا قاراي، جازدا ارقانىڭ جەتىقوڭىرىنان ارى بارىپ، قىس قىستاۋى كوكشەنىڭ قۇمى مەن مويىنقۇم بولىپ، قىستا اۋليەاتا، شىمكەنت ۋەزدەرىنە، جازدا اقمولا ۋەزىنە قاراپ، «شالقايعانىم – شىڭعىس، ەڭكەيگەنىم – ەرتىس» دەگەندەي، سول تۇستاعى قازاقتىڭ وزگە رۋ –تايپالارىنا قاراعاندا، «ۇزىن-ارقان، كەڭ-تۇساۋ» ەركىن تۇرمىستاعى كوشپەلى ەل بولعان.

ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XX عاسىر باسىندا «ستولىپين رەفوماسى» ارقىلى قازاق جەرىن تۇپكىلىكتى وتارلاپ الا باستاعان ورىس وتارشىلدارى، سارىارقانىڭ شولەيتتى ايماعى مەن بەتپاقدالا ءشولىن مەكەندەگەندىكتەن بولار، ولار تاما مەن تاراقتى جەرلەرىنە اۋىز سالا قويمادى. ورىس وتارشىلدارى تاراپىنان اناۋ ايتقانداي قان-شەڭگەلدى قىسىم كورمەگەندىكتەن دە جەتى بولىس تاما مەن ەكى بولىس تاراقتى، كەڭ دالانى ەركىن مەكەندەگەن بۇلا ەل بولاتىن.

1928 جىلى ءىرى بايلاردى كامپەسكەلەپ، ارقا جەرىندە اشارشىلىققا ۇشىراي باستاعان تامالار، 1928 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، قازىرگى سوزاق، سارىسۋ اۋداندارىنىڭ تەرريتورياسىنا جاپپاي شۇبىرىنشىلىقپەن قونىس اۋدارىپ،الدى وزبستانعا ءوتىپ كەتەدى. بۇل – تامالاردىڭ وزبەكستانعا قاراي جاپپاي قونىس اۋدارۋىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى بولاتىن. تامالاردىڭ ارقادان بەتباقدالا ارقىلى قازىرگى سوزاق، سارىسۋ اۋداندارىنىڭ تەرريتورياسىنا جاپپاي قونىس اۋدارۋى وتە قيىن جاعدايدا جۇزەگە اسادى. كوز كورگەن قاريالاردىڭ كۋالىك بەرۋى بويىنشا ارقادان شىققان ون ادامنىڭ – التى، جەتەۋى شولدەن، اشتىقتان تاعى سول سەكىلدى ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى جولدا ولگەن. ون ادامنىڭ جەتەۋى جولدا ءولىپ، جاقىندارىنان ايرىلىپ، جول-جونەكەي كوپ قيىنشىلىق كورگەن تاما مەن تاراقتى ەلىن بۇل جاقتا دا ەشكىم قۇشاق جايا قارسى الماعان.

نۇرسەيىت كوكەمنىڭ ايەلى جۇپار اپام ايتاتىن: «جەتى-سەگىزدەگى كەزىم. ارقادان كوشىپ كەلە جاتىپ، سوزاققا جاقىنداپ قالعانىمىزدا الدىمىزدان بەلسەندىلەر شىعىپ، ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى، قايدان كەلە جاتقانىمىزدى تەرگەي باستادى. ءبىر كەزدە شاعىن كوشتى ارالاپ كەلە جاتقان بەلسەندىلەردىڭ ءبىرىنىڭ كوزى مەنىڭ قۇلاعىمداعى سىرعاما ءتۇسىپ، ات ۇستىنەن كوتەرىلىپ، تۇيەگە ارتىلعان جۇكتىڭ ورتاسىندا وتىرعان مەنىڭ قۇلاعىمداعى التىن سىرعانى جۇلىپ العاندا، قۇلاعىمنان قان سۋداي بولىپ اقتى. شەشەم: جىلاما، اكەڭ ەستىمەسىن. ول شۋ شىعارسا، مىنالار اكەڭدى اتىپ تاستايدى - دەدى. قان اققان قۇلاعىمدى ورامالمەن باسقان انام، مەنى باۋىرىنا باسىپ، ءۇنسىز ەگىلىپ جىلاي بەردى. مەن اناما ىلەسىپ، اكەمە بىلدىرمەي، ءجۇرىپ كەلە جاتقان تۇيە ۇستىندە قانى سورعالاعان قۇلاعىمدى ورامالمەن باسىپ، ۇزاق جىلادىم»، - دەيتىن.  سول كەزدەن قالعان بەلگى دەپ، بىزگە جۇپار اپام جىرتىلعان قۇلاعىنىڭ ءىزىن تالاي رەت كورسەتكەن. جەتى-سەگىز جاسار ءسابيدىڭ قۇلاعىنان قانىن سورعالاتىپ تۇرىپ، سىرعاسىن جۇلىپ العان قانىپەزەر بەلسەندىلەر كىمدى اياسىن؟!

بۇل ءبىر عانا مىسال. مۇنداي  مىسالداردىڭ ءجۇزىن، تىپتەن مىڭىن كەلتىرۋگە بولادى. حالىق كورگەن وسىنداي زورلىق-زومبىلىقتىڭ ۇستىنە ولارعا اياماي سالىنعان ءتۇرلى سالىقتاردى قوسىڭىز. كوتەرىلىس باستالاتىن 1930 جىلدىڭ يانۆار، فەۆرال ايلارىندا ءجۇن سالىعى سالىنعان. ءجۇن جوق دەگەندەرگە قىستىڭ كۇنى قويىن قىرىقتىرىپ، ءجۇنىن العان. قىستىڭ كۇنى ءجۇنى قىرقىلعان بايعۇس قوي، كوپ ۇزاماي قىستىڭ كوزى قىراۋدا اپپاق بولىپ سەرەيىپ ولگەن. سالىقتىڭ بۇل ءتۇرى حالىق اراسىندا «اق قوي» سالىعى دەپ اتالعان.

كوشپەلى تۇرمىستا مال شارۋاشىلىعىمەن كۇن كورگەن تاما ەلى – ەگىنشى ەل ەمەس. ولار جەر وڭدەۋ جاعدايىن بىلمەگەن. ال، قاراتاۋ باۋرايىن مەكەندەگەن قوڭىرات ەلى – ەجەلدەن جەر ەمشەگىن ەمىپ وسكەن ديحان ەل. ولار دا كەڭەس وكىمەتى مەن ونىڭ شولاق بەلسەندىلەرىنىڭ ءتۇرلى قىسىمعا تولى وزبىرلىقتارىن كوردى. ادام تۇرمىسقا بەيىمدەلەدى. وكىمەت الىپ قويادى دەپ، ەككەن بيدايى مەن تارىسىن تىققان ولار مالىن ەرتە كۇزدە سويىپ، قاراتاۋدىڭ قيىن شاتقالدارىنداعى سالقىن ۇڭگىرلەرگە سويىلعان مالدارىنىڭ ەتىن جايىپ، كەپتىرىپ، تىعىپ تاستاعان جەرگىلىكتى حالىق،  كەڭەس قىسىمشىلىعىنا قارسى وزدەرىنشە وسىنداي ارەكەت جاساپ دايىندالعان.

ال، ارقادان كەلگەن تامالار مەن تاراقتىلاردا بۇل دايىندىقتىڭ بىردە-ءبىرى جوق ەدى. ولار اشارشىلىققا ۇشىراي باستاعان. ءبىز قازىر «كوتەرىلىسكە شىقتى» دەپ وپ-وڭاي ايتا سالامىز. نەگىزىندە، باستى ولىمگە تىگىپ، كوتەرىلىسكە شىعۋ قاي زاماندا دا وڭاي شارۋا بولماعان. كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان سۇيەككە تاڭبا بولاتىنداي ءتۇرلى قورلىق كورىپ، وزدەرى اشارشىلىققا ۇشىراي باستاعان، ارقادان كەلگەن تامالار مەن تاراقتىلاردا كوتەرىلىسكە شىعۋدان باسقا امال قالماعان-دى. بۇل – تامالار مەن تاراقتىلاردىڭ كوتەرىلىسكە  شىعۋىنىڭ ەڭ نەگىزگى باستى سەبەبى بولاتىن.

ال، كوتەرىلىستىڭ قوسالقى سەبەپتەرىنىڭ ەڭ باستىلارى مىنالار:

بىرىنشىدەن، ارقانى مەكەندەگەن تامالار مەن تاراقتىلارعا ار جاعى قاروتكەلدىڭ، بەر جاعى شىمكەنت مەن اۋليەاتا ۋەزدەرى بيلىك ورىندارىنىڭ قولى ەركىن جەتپەگەندىكتەن، ولار ەجەلدەن وزدەرىنىڭ رۋ ىشىلىك ىشكى زاڭدارىنا عانا باعىنىپ، «زاڭ»، «وكىمەت» دەگەن كۇشتەۋشى، وتارشىلدىق ۇعىمداعى سوزدەردى جەتە ءتۇسىنىپ، قابىلداي قويماعان كەڭ دالانىڭ ەركىن ەلى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، سىرىم داتۇلى، يساتاي-ماحامابەت، جانعوجا، ارىنعازى، قاراتاي، كەنەسارى كوتەرىلىستەرىنىڭ بەل ورتاسىندا بولىپ، ارقاداعى قالىڭ نايمان مەن ارعىننىڭ ورتاسىندا جەر-سۋ، ءورىس-جايىلىم ءۇشىن كۇندە قاقتىعىسىپ ۇيرەنىپ قالعان ارقا تامالارى – سوعىس-قاقتىعىستان بەتى قايتىپ كورمەگەن تەنتەكتەۋ ەل بولعانىنا مىسالدار وتە كوپ.

شىن مانىنە كەلگەندە، كەڭەس وكىمەتىنەن كورگەن ءزابىر-جاپا مەن قورلىقتى، تاما ەلى نيكولاي پاتشا زامانىندا دا ەشكىمنەن كورمەگەن ەدى.

شولاققورعاندا تۇرعان كەزىمىزدە ءىزبالا، اۋەلبەك، ساق كوكەلەرىمىزدىڭ، كەيىننەن جۋانتوبەگە كوشىپ كەلگەن سوڭ، شۋ بويىنىڭ ەسكى قۇلاق شەجىرەشى شالدارى، «اللاحۋعا» قاتىسقان ماقاش قاريا، سارباس، قوشقارباي كوكەلەرىمىزدىڭ كوزىن كوردىك، اڭگىمەلەرىن ەستىدىك. بۇل كىسىلەر 1970 جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي قايتىس بولدى. سولاردىڭ اياعىن الىپ جۇرگەن قۋانىشباي، قۋاندىق، مولداعالي، ساتاي، اقشال، شەكە اقساقالداردىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭداپ وستىك. بۇل كىسىلەردىڭ ءبىرازى مەنىڭ اكەمنەن ۇلكەن، ءبىرازى قاتار، اكەمنىڭ زامانداستارى ەدى. بۇل كىسىلەردىڭ ۇرپاقتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شۋ بويى، تاستى، جۋانتوبە، ستەپنويدا مەكەن ەتەدى. ەڭ قىزىعى، تامانىڭ شالدارىنىڭ باسى قوسىلسا بولدى، اڭگىمەلەرى مىندەتتى تۇردە «اللاحۋعا» ءبىر سوعاتىن. ولار «سوزاق كوتەرىلىسىن» –  «اللاحۋ» دەپ اتايتىن. تىپتەن، بەرىگە دەيىن شەتتە جۇرگەن تامانىڭ كەيبىر جىگىتتەرىنىڭ لاقاپ ەسىمى «اللاحۋ» بولدى. ءوزىمىز دە كەكەسىن ماعىناسىندا، «بۇلار اللاحۋ عوي» دەگەن ءسوزدى تالاي ەستىدىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءبىز «سوزاق كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، «اللاحۋدى» كورگەن كىسىلەردىڭ اڭگىمەسىن كىشكەنتايىمىزدان ەستىپ وستىك.

كوتەرىلىستى كورگەن كىسىلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، «اللاحۋدى» باستاعان ارقادان كەلگەن ەكى بولىس تامالار. ىشتەرىندە تاراقتىلار جانە از ءۇيلى الشىندار بولعان. دۇنيەسىنەن، بار مالىنان ايرىلعان تامالار، ورتا ءجۇز قاراتاۋ باۋرايىنداعى باسقا رۋلاردىڭ دا اقساقالدارىن شاقىرىپ، وكىمەتكە قارسى كوتەرىلىس جاساۋعا ۋاعدالاسادى.  جيىندا تۇركىستان، تاشكەنت، كۇللى قازاقستان ءبىر كۇندە كوتەرىلەدى، جاقىندا كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتامىز، – دەگەن اڭگىمە ايتىلادى. سول جەردە «حان كەڭەسى» قۇرىلادى دا، ورتالارىنان سۇلتانبەكتى حان سايلايدى. سۇلتانبەكتىڭ كوزىن كورگەن شالداردىڭ كۋالىك ءسوزى بويىنشا، سۇلتانبەك شالاقوۆ كوپتى كورگەن، ءوز زامانىنىڭ ساۋاتتى كىسىسى بولعانعا ۇقسايدى.

حان سايلادىق قارادان

از عانا ءۇي تامادان،

– دەگەن ءسوزدىڭ شىعاتىن ۋاقىتى وسى كەز بولسا كەرەك.

كوتەرىلىس باسشىسى سۇلتانبەك حاننىڭ وڭ قولى بولىپ، تاراقتى شىلمامبەت ءبيدىڭ ۇلكەن بالاسى ساعىندىق سايلانادى. تۋ كوتەرۋشى بولىپ، بۇزاۋ تاما، سونىڭ الدىندا عانا كامپەسكەلەنىپ، تۇركىستاندا اتىلعان، ءالىپبايدىڭ بالاسى يمانبەك سايلانادى. كەيىن كوتەرىلىس باسىلعان سوڭ، ارقادا قاشىپ جۇرگەن جەرىنەن ۇستالعان يمانبەك سوزاقتىڭ شەتىندەگى «تاستاقتا» اتىلادى دا، ونىمەن بىرگە قولعا تۇسكەن سالىقباي مەرگەن ون جىلعا سوتتالىپ، «بەلومور-كانالعا» جەر اۋدارىلادى.

«حان كەڭەسىنىڭ» العاشقى شەشىمى بويىنشا، كوتەرىلىسكە سوزاق اۋدانىنىڭ بارلىق اۋىلدارى تۇگەل قاتىسۋعا ءتيىس ەكەن. كەيىننەن كوپشىلىگى وكىمەتتەن سەسكەنىپ، كوتەرىلىسكە قاتىسۋدان باس تارتقان سەكىلدى. ىشەر اس، كيەر كيىم جوق، بار مالدان ايرىلىپ، ءتۇرلى سالىقتاردان سانسىراعان ارقادان كەلگەن تاما جۇرتى مەن تاراقتىلار عانا وزدەرى ۇيىمداستىرعان كوتەرىلىستىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسۋعا ءماجبۇر بولعان.

تاريحقا – تاريحتىڭ كوزىمەن قاراۋ كەرەك. قاي زاماندا دا، باستى ولىمگە تىگىپ، كوتەرىلىسكە شىعۋ وڭاي شارۋا بولماعان.

شالدار ايتاتىن: ۇلكەن ءۇي-جايى، قور-قوپسىسى بار، ءجۇن جينايتىن الشىننىڭ احمەت دەگەن داۋلەتتى كىسىسى كوتەرىلىسشىلەرگە ءۇي-جاي، قورا-قوپسى، ايەل، بالا-شاعاسىن تاستاپ، ءوزى ءجۇن-تەرى جينايمىن دەگەن سىلتاۋمەن تۇيەگە ءمىنىپ، تۇركىستانعا قاشىپ كەتكەن.

تامالاردىڭ وزدەرىنىڭ ىشىندە دە، كوتەرىلىستى قولداماعان ادامدار كوپ بولعان. نۇرسەيىت كوكەمنىڭ ايەلى جۇپار اپام وتەمىس تامانىڭ بەلگىلى ادامى كاتىش دەگەن كىسىنىڭ قىزى بولاتىن. سول جۇپار اپام ايتاتىن: «9-10-دارداعى كەزىم، بەسىن اۋىپ بارا جاتقان شاق. ءۇيدىڭ قاسىندا ويناپ جۇرگەم. اۋىل سىرتىنا 30-40 شامالى اتتىلار كەلىپ ۇيمەلەپ تۇردى دا، ىشىنەن ءبىر كىسى ءبولىنىپ، ءبىزدىڭ ءۇيدى بەتكە الىپ، اتىن ءجاي باستىرىپ كەلە جاتتى. اكەمنىڭ قولىندا دارەت الىپ جۇرەتىن قۇمانى بار، ول دا قورا اينالىپ ۇيگە قاراي بەتتەپ كەلە جاتىر. مەن كورىپ تۇرمىن، ۇيگە جاقىنداپ قالعان ەكەۋى سالەمدەسكەن جوق، ءبىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراپ تۇردى. سالدەن سوڭ اتتىلى كىسى:

• كاتىش، شارۋا بولدى؟ دەپ سۇرادى. اكەم:
• ەي، سۇلتانبەك! مىنا تۇرعان قىرقىڭ جابىلىپ، - قولىنداعى دارەت الاتىن قارا قۇمانىن كوتەرىپ، – مىنانداي قارا قۇمان سوعاتىن ونەرلەرىڭ جوق. 300 جىل ەل بيلەگەن نەكولايدى جەڭگەن سابەتتى جەڭەم دەپ تۇرسىڭ با؟ ەلدى بوسقا قىراسىڭ عوي، –  دەدى. اتتىلى كىسى ءزىلدى، ىزبارلى داۋىسپەن:
• ەي، كاتىش! الباستى دا جارعاباققا قاراي باسپايتىن. كورمەيمىسىڭ، ايدارلىڭدى قۇل عىلدى، تۇلىمدىڭدى تۇل عىلدى، قىزىڭدى – قاتىن، قاتىنىڭدى – وتىن ەتتى. ءتىرى قالامىن دەمەيمىن. قوي ەكەش قوي دا، باۋىزدالار الدىندا تۇياق سەرپەتىن. قوش، اقىرەتتە كەزدەسەرمىز، – دەپ جالت بۇرىلدى. ەلتىرى تىماقتى، شاپانىنىڭ بەلىن بۋعان، ساقال-مۇرتى بار، ورتا بويلى، قىپ-قىزىل وتكىر كوزى الاقانداي، قىزىل شىرايلى كىسى ەكەن. قاسىمنان ءوتىپ بارا جاتقان اكەم كۇبىرلەپ:
• ءوي، باتشاعار. نە دەپ كەتتى مىنا سۇلتانبەك – دەپ، سوڭىنان كۇن سالىپ ۇزاق قارادى. مەن دە قارادىم. باتىسقا، سوزاققا قاراي شاۋىپ بارا جاتقان اتتىلار، باتار كۇننىڭ شۋاعىنا ارالاسىپ، قىپ-قىزىل كۇن شاپاعىنىڭ اراسىندا كوزدەن عايىپ بولدى. ءسوز تۇسىنەتىن جاسقا كەلىپ قالعانبىز عوي. سۇلتانبەك پەن اكەم ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ءسودىڭ ءبارىن ءتۇسىنىپ تۇرمىن. ماعان ولار قىپ-قىزىل قانعا باتىپ كەتكەندەي بولىپ كورىندى. ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ جۇپار اپام: سۇلتانبەك اكەمە ءوز اۋىلىنان جىگىت دايىنداپ قوي، – دەپ، سالەم ايتقان ەكەن دەيتىن. ارتىنشا، كوتەرىلىسشىلەر جەڭىلىپ، جازالانىپتى. سۇلتانبەكتىڭ باسىن بىرەۋلەر سوزاقتىڭ كوشەسىندە تەۋىپ ءجۇرىپتى دەپ ەستىدىك. كەيبىرەۋلەردەن، جوق، ول سۇلتانبەكتىڭ باسى ەمەس، باسقا بىرەۋدىڭ باسى ەكەن دەگەن اڭگىمەنى تاعى دا ەستىدىك, –  دەپ جۇپار اپام اڭگىمەسىن اياقتايتىن.

جۇپار اپامنىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا، «سوزاق كوتەرىلىسى – اللاحۋعا» كۇن-كورىس، تۇرمىس-جاعدايىنا قاراي تامالاردىڭ وزدەرىنىڭ دە پىكىرى ءار ءتۇرلى بولعان. كوتەرىلىس جايلى وسى ويىمىزدى شاكي اسىلبەكوۆا اپامىزدىڭ مىنا ەستەلىگى دە دايەكتەي تۇسەتىن سەكىلدى. شاكي اپا: «ەل كوتەرىلىپ، دۇرلىگىپ تۇرعان شاقتا سالىقباي مەرگەن، وتەمىس، ىبىراي باستاعان ءبىر توپ اتتىلى كىسى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ، اجەمنەن باتا سۇرادى. «سوزاققا كەتىپ بارامىز، جولىمىزدى قۇداي وڭعارار ما ەكەن، باتاڭىزدى بەرىڭىز»، –  دەدى الگىلەر. سوندا اجەم: «مەن سەندەردىڭ كەلەتىندەرىڭدى ون كۇن بۇرىن بىلگەنمىن. بۇل ىستەرىڭنىڭ سوڭى جاقسى ەمەس. حالىقتى بوسقا قىرعىنعا ۇشىراتاسىڭدار»، –  دەدى اجەم. سول كەزدە ىبىراي: «بۇل ساپاردان قايتىپ كەلمەسىمدى ءوزىم دە بىلەمىن»، –  دەدى كەيىپ. ولار ءبىزدىڭ ۇيدەن سۋىت اتتانىپ كەتتى»، –  دەيدى ءوز ەستەلىگىندە. (حانكەلدى ءابجانوۆ، قر ۇعا اكادەميگى «سوزاق كوتەرىلىسى: ۇلتتىق جانە الەمدىك تاريحپەن ۇيلەسىمى مەن ۇندەستىگى». ماقالا. ءو. قىرعىزباەۆ. «سوزاق قاسىرەتى» 31-بەت. الماتى: 2021 جىل)

بارلىعىن ۇيىمداستىرىپ، كوتەرىلىستى باستايمىز دەگەن تامالاردىڭ وزدەرىنىڭ پىكىرى ءار قيلى بولعاندا، ارقادان كەلگەن تامالارعا قاراعاندا، جاعدايى دۇرىس، تىققان استىقتارى بار، قاراتاۋدىڭ قيىن شاتقالدارىندا تىعىپ تاستاعان ءبىرلى-جارىم مالدارى بار، ەجەلدەن ديحانشىلىقپەن اينالىساتىن جەرگىلىكتى رۋلاردىڭ كوتەرىلىستەن سىرت بەرۋى – توسىن ەمەس، قالىپتى جاعداي. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، سول كەزەڭدە رۋلىق قارىم-قاتىناستا ءومىر سۇرەتىن قازاق حالقى، ءار اۋىل رۋ-رۋ بولىپ بولەك وتىرعان. «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن»، – دەگەندەي، رۋىڭنان ءبولىنىپ، جەكە بارىپ كوتەرىلىسكە قاتىسا المايسىڭ. اۋىلدى اقساقال باسقارعان. الگى اقساقالدىڭ شەشىمىنسىز اياعىڭدى قيا باسۋ مۇمكىن ەمەس. ءار اۋىلدىڭ رۋ-رۋعا ءبولىنىپ، جەكە-جەكە وتىرۋىنا دالەل – ءدال بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوزىمىزدىڭ سوزاق اۋدانىنىڭ وزىندە بالدىسۋ، قارابۇلاقتا – قوڭىر-جيەنبەتتەر، ابايدا – تامالار، سىزعاندا – ساڭعىلدار، شاعادا – ماڭعىتايلار بولىپ بولەك-بولەك وتىرعان جوق پا؟ بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە ورتالىق قازاقستان مەن شىعىس قازاقستاندا ورتا ءجۇز، جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ءبىراز جەرىندە ۇلى ءجۇز، قىزىلوردادان باتىسقا قاراي تۇگەلدەي كىشى ءجۇز مەكەندەيدى. تاريحي اقيقات سول: قازاق حالقى بەلگىلى ايماقتاردى عانا مەكەن ەتكەن ەجەلگى تۇركىلىك رۋ-تايپالاردان قۇرالعان حالىق. رۋ-تايپالار تاريحىن بىلمەي، قازاق حالقىنىڭ شىنايى ۇلتتىق تاريحىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. تاريحتا «الباندار كوتەرىلىسى»، «ادايلار كوتەرىلىسى»، «اساندار كوتەرىلىسى» دەگەن كوتەرىلىستەردىڭ بولعانى –  تاريحي شىندىق. سەبەبىن تاعىدا قايتالايمىز: قازاق حالقى XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن، تىپتەن بۇگىنگى كۇندە دە ايماقتىق-اكىمشىلىك ءبولىنىس جونىنەن   رۋ-رۋعا ءبولىنىپ وتىرعان حالىق. تاريحي جاعدايعا بايلانىستى، سەبەپ ءبىر بولعاندىقتان، ءبىر جەردە شوعىرلانىپ وتىرعان  تۇتاس رۋ ءبىر-اق كوتەرىلگەندىكتەن دە، الگى كوتەرىلىس – كوتەرىلىسكە شىققان سول رۋدىڭ اتىمەن اتالعان. قازاق تاريحىندا «الباندار كوتەرىلىسى»، «ادايلار كوتەرىلىسى»، «اساندار كوتەرىلىسى» بولعان دا، نەگە «تامالار كوتەرىلىسى» بولمايدى؟ ءبىز قازىر رەسمي تۇردە «1930 جىلعى سوزاق كوتەرىلىسى» دەپ اتاپ جۇرگەن كوتەرىلىس – تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلعا دەيىن حالىق اراسىندا، تىپتەن كەيبىر رەسمي قۇجاتتاردا دا، زەرتتەۋ ماقالالار مەن اۋىز-ەكى تىلدە دە «سوزاقتاعى تامالار كوتەرىلىسى» دەپ اتالىپ كەلگەن. ءبىز قازىر قالاي اتاساق تا، 1930 جىلعى سوزاق كوتەرىلىسى ۇلت جادىندا «سوزاقتاعى تامالار كوتەرىلىسى» دەپ جازىلىپ قالعان. ۇلتتىق جادىمىزدا ساقتالىپ قالعان تاريحي وقيعاعا باسقا رەڭ بەرگەننەن ۇلت تاريحى نە ۇتادى؟  تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىلدان اسسا دا، كەڭەس وكىمەتى بويىمىزعا سىڭىرگەن ۇرەيدەن ءالى كۇنگە ارىلا الماي، «رۋشىل» اتانۋدان قورقىپ، ءوز تاريحىمىزعا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇركە قاراپ كەلەمىز.

«سوزاق كوتەرىلىسى - اللاحۋعا» 93 جىل بولدى. بۇدان 93 جىل بۇرىن قازاق حالقىندا رۋلىق قاتىناس تىپتەن كۇشتى بولعان. سوندىقتان دا، تامالار باستاعان  «سوزاق كوتەرىلىسى - اللاحۋعا» تامالاردان وزگە رۋ-تايپالار دا قاتىستى دەگەن پىكىردىڭ تاريحي شىندىعى دا، عىلىمي نەگىزى دە وتە تومەن. سەبەبى، وزگە رۋلار ارقادان كەلگەن ەكى بولىس ەل – تاما، ءبىرازى تاراقتى، ءبىرلى-جارىم الشىندار سەكىلدى بارىنان ايرىلىپ، اشارشىلىققا ۇرىنارداي بولعان جوق. حالىق اشارشىلىققا جاپپاي 1932 جىلى ۇرىندى. كوتەرىلىس بولاتىن 1930 جىلى، قاراتاۋ باۋرايىندا ورنالاسقان رۋلاردىڭ تۇرمىس جاعدايى ارقادان كەلگەن تامالاردان الدەقايدا جوعارى بولاتىن.

جۋانتوبەدەگى اجەنتايۇلى جولدىبەك دوسىمنىڭ تۋعان ناعاشى اجەسى جادىرا اپا (نەمەرەلەرى ول كىسىنى «قىزىلكوز اجە» دەيتىن) ايتاتىن: «سوزاققا قىزىل اسكەر باسىپ كىرەردىڭ الدىندا، كوكتوبە جاقتان سوزاقتىڭ ورتاسىنا قاراي ءالسىن-ءالسىن زەڭبىرەك اتىلدى. ۋ-شۋ، قىم-قيعاش ايقاي. ءبىر كەزدە ساقىلداعان پۋلەمەتتىڭ داۋسى ەستىلىپ، وق بوراپ كەتتى. ءبىز ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا تىعىلدىق. تورەبەك دەگەن ۇلكەن ءبىر كىسى: «قولدارىڭا ۇزىن شىبىق الىپ، ۇشىنا قىزىل ماتا بايلاڭدار دا، قىزىل اسكەر كورسەڭدەر «لەنين بابا، لەنين بابا» دەپ وتىرا كەتىڭدەر، - دەپتى. ءبىر كەزدە قىزىل اسكەرلەر ۇيگە كىرىپ كەلىپ، ءبارىمىزدى دالاعا شىعاردى. ءبىز «لەنين بابا، لەنين بابا» دەپ قولىمىزداعى  شىبىققا بايلانعان قىزىل شۇبەرەكتى جوعارى كوتەرىپ، زارلاپ وتىرمىز. ءبىزدى كوشەگە الىپ شىققاندا كوردىك، ءبىراز ادامداردى ۇيلەرىنەن الىپ شىعىپ، كوشەگە ءتىزىپ قويىپتى. ولارعا دا، بىزگە ۇيرەتكەندى ۇيرەتىپ قويعان با، قولدارىندا قىزىل شۇبەرەك، ءبارى پاقسانىڭ تۇبىندە «لەنين بابا، لەنين بابا» دەپ تىزەرلەپ زارلاپ وتىر. اسكەرشە كيىنگەن ەكى ورىس، جينالىپ پاقسانىڭ تۇبىندە «لەنين بابا، لەنين بابا» دەپ تىزەرلەپ، شۋلاپ وتىرعان ادامداردى، ايەل، بالا-شاعا دەمەي شەتىنەن اتىپ، قىرىپ كەلە جاتىر. ولگەن جەرىم وسى بولار دەپ ويلادىم. ءبىراز ادامدى شەتىنەن اتىپ قىرىپ تاستادى. ماعان دا جاقىنداپ قالدى. جانىم مۇرنىمىڭ ۇشىنا كەلگەندەي بولدى. ءبىر كەزدە باستىقتارى-اۋ دەيمىن، بىرەۋ كەلىپ انا ەكەۋىنە ساعاتىن كورسەتىپ، توقتات دەگەندەي بەلگى بەردى. انا ەكەۋى ادامداردى شەتىنەن اتۋىن توقتاتىپ، جينالعان ادامدار ىشىنەن تەك قانا 3-4 ەر ادامدى عانا اتىپ تاستادى. كوشەگە دار اعاشىن ورناتىپ، ەرتەڭىنە قولعا تۇسكەن ەر ادامداردى سول دار اعاشىنا اسا باستادى. تەرگەپ، تەكسەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ءبىر كەزدە بىرەۋلەر، قاراقۇسى ويىلىپ كەتكەن ءبىر باستى «سۇلتانبەكتىڭ باسى» دەپ كوشە-كوشەنى ارالاپ تەۋىپ ءجۇردى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اينالاسىنىڭ وزىندە پالەنباي ادامنىڭ ولىگى جاتتى. سودان ەكى-ءۇش كۇن ءوتىپ، جاپپاي جازالاۋ باسىلعان سوڭ، سوزاق پەن كوكتوبەنىڭ ورتاسىنا ۇلكەن ەتىپ اپان قازدىرىپ، ولگەن ادامداردىڭ مايىتتەرىن ەسەك اربا، تۇيە ارباعا ارتىپ الگى اپانعا اپارىپ كومىپ تاستادى», - دەپ ايتاتىن. بۇل دا «سوزاق كوتەرىلىسى» حاقىندا ايتىلماي جۇرگەن ءبىر شىندىق.

كوتەرىلىس باسىلعان سوڭ، حالىقتى «جۋاسىتۋ» ماقساتىندا جادىرا اپا ايتقان وقيعالارعا ۇقساس وقيعالاردى تالاي ادامنىڭ اۋزىنان ەستىدىك. كوتەرىلىس جاساعان سوزاق حالقىن ءتاۋباسىنا ءتۇسىرىپ، ەڭسەسىن باسۋ ماقساتىندا، كوتەرىلىسكە قاتىسى جوق تالاي ادامنىڭ تەرگەۋسىز اتىلىپ، دارعا اسىلعانى – تاريحي شىندىق. سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ كوز كورگەندەرىنىڭ اڭگىمەلەرىنەن  ءبىز بۇل تاريحي شىندىقتى بالا كۇنىمىزدەن ەستىپ وستىك.

اتىلعان ادامداردىڭ ءمايىتىن كومىپ تاستاعاننان سوڭ عانا جاپپاي تۇتقىنداۋ مەن تەرگەۋ باستالعان. مىنە، وسى جاپپاي تۇتقىنداۋ كەزىندە، ۇرىپ-سوعىپ، نەشە-ءتۇرلى قيناۋ ارقىلى «سوزاق كوتەرىلىسىنە» قاتىسى جوق ادامداردىڭ وزدەرىن دە «كوتەرىلىسكە قاتىستىم» دەگىزىپ، مويىنداتىپ جىبەرگەن.

ءبىز قازىر «سوزاق كوتەرىلىسىنە» باسقا رۋلارمەن بىرگە وزگە ۇلت وكىلدەرى دە قاتىسقان. ارحيۆتىك دەرەكتە سولاي جازىلعان دەپ، «ارحيۆتىك دەرەك، ارحيۆتىك دەرەك» دەپ كۇشەنەمىز.

ارحيۆتىك دەرەك بويىنشا كەنەسارى حان – «بانديت،قاراقشى»، ماحامبەت – ەل تىنىشتىعىن بۇزعان «بۇلىكشىل». 1937 جىلعى ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارى – «حالىق جاۋلارى». بىراق، بۇلار كەيىننەن مەملەكەت تاراپىنان اقتالدى. ال، «سوزاق كوتەرىلىسشىلەرى» ءالى كۇنگە مەملەكەت تاراپىنان رەسمي تۇردە اقتالعان جوق. مۇنى – ءبىر دەپ قويىڭىز.

ەكىنشى ايتپاعىمىز: 1937 جىلعى ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارى 1956 جىلى كوكپ XX سيەزىندە رەسمي تۇرعىدا اقتالعانى تاريحتان بەلگىلى.

ەگەر ولار مەملەكەت تاراپىنان رەسمي تۇردە اقتالماعاندا، الاش ارىستارى مەن ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس سەكىلدى ۇلت زيالىلارىنىڭ كۇنى بۇگىن ارحيۆتە ساقتالىپ تۇرعان «تۇپنۇسقا»، 1937 جىلعى تەرگەۋ قۇجاتتارىمەن تانىسقان ادام، ۇلت كوسەمدەرى ءاليحان، احمەتتەردەن باستاپ، ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياستار تۇگەلىمەن اعىلشىن، جاپون «تىڭشى-شپيوندارى» بولعان «حالىق جاۋلارى» ەكەن عوي، – دەگەن شەشىمگە كەلەرى – انىق. سەبەبى، 1937 جىلى بولعان ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارى ءجۇز پايىز بارلىعى دەرلىك تەرگەۋ كەزىندە نكۆد تاراپىنان بولعان ءتۇرلى حايۋاندىق ارەكەتتەر مەن ازاپتاۋلارعا شىداي الماي، ءماجبۇرلى تۇردە: «اعىلشىن، جاپون بارلاۋ ۇيىمدارىنا قىزمەت ەتىپ، كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋدى ماقسات ەتكەن «حالىق جاۋىمىن»، – دەپ قول قويىپ بەرگەن. بۇل – تاريحي شىندىق!

مىنە، تۋرا سول سەكىلدى، «سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ شىنايى تاريحىن بىلمەيتىن ادام، «سوزاق كوتەرىلىسىنە» بايلانىستى قولعا ءتۇسىپ، كوشەدە ۇستالعانداردىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتتاعى نكۆد تەرگەۋشىلەرى ماجبۇرلەپ جازدىرعان قۇجاتتارىن كورىپ: «...ە-ە-ە-ە، «سوزاق كوتەرىلىسىنە» ءتۇرلى رۋلار مەن ۇلت وكىلدەرى قاتىسىپتى عوي»، – دەرى – انىق. سەبەبى، «سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ» تاريحى – تاۋەلسىز ماماندار تاراپىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن زەرتتەلىنگەن جوق. ال، «سوزاق كوتەرىلىسىن» زەرتتەگەندەر: «...مۇراعات قۇجاتتارىندا سولاي جازىلعان»، – دەۋدەن ءارى اسا الماي ءجۇر.

سول مۇراعات زەرتتەۋشىلەرى سوزاق كوتەرىلىسىنەن كەيىن  ستاليندىك بيلىك تاراپىنان تاما رۋىنا جاسالىنعان جاپپاي رەپرەسسيادان سوزاق تامالارىنىڭ 80-90 پايىزىنان استامى الدى اۋعانستان سوڭى قىرعىستان، تاجىك، وزبەكستان اۋىپ كەتكەنىن بىلە ما ەكەن؟

سۇراستىرىپ، زەرتتەپ كورىڭىزشى، بۇگىنگى تاڭدا سوزاق اۋدانىن مەكەندەپ وتىرعان تامالاردىڭ اتالارى «سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ» داقپىرتى ابدەن باسىلعاننان كەيىن بارىپ، 1950-60 جىلدارى عانا ەلگە ورالا باستاعان. شىنداپ كەلگەندە، سوزاق كوتەرىلىسى ءۇشىن بولعان قۋعىن-سۇرگىن – كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان تامالارعا جاسالعان گەنوتسيد بولاتىن. تامالار كورگەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىندى باسقاشا قالاي باعالاۋعا بولادى؟

«سوزاق كوتەرىلىسىنە» تەك تامالار عانا ەمەس، سوزاق وڭىرىندەگى وزگە رۋلار دا قاتىسسا، وندا نەگە ولار كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان تامالار سەكىلدى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراماعان؟»، – دەگەن سۇراق كوكەيدەن كەتەر ەمەس.

1960-70 جىلدارعا دەيىن سوزاق وڭىرىندە «تاما» دەگەن ءسوز، «كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى»، دەگەن ءسوزدىڭ بالاما ۇعىمى رەتىندە قابىلدانىپ كەلگەندىكتەن، تامادان شىققان بىردە-ءبىر ادام كەڭەس-پارتيا ۇيىمدارىنىڭ باسشىلىق ورىندارىنا تاعايىندالماعان. تامالار 70 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ وتە سيرەك، ارا-گىدىك شارۋاشىلىق باسشىلىعىنا عانا سايلانا باستادى. شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل جاعداي – «سوزاق كوتەرىلىسى» ءۇشىن  كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان تامالارعا جاسالعان جاپپاي قۋعىن-سۇرگىننىڭ جالعاسى بولاتىن. ءدال وسى تاريحي شىندىقتى سوزاقتىڭ «ەستى قۇلاق، كونە كوز» قاريالارى تۇگەل بىلەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوزاق ءوڭىرىنىڭ تامالارى ەل اراسىندا كەكەسىن مەن ءازىل-شىنى ارالاس «اللاحۋ» دەپ اتالادى.

وسى ورايدا: «ەگەر، «سوزاق كوتەرىلىسىنە» وزگە رۋلار دا قاتىسسا، نەگە ولار دا حالىق اراسىندا «اللاحۋ» دەپ اتالىپ، كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراماعان؟»، – دەپ، سوزاق كوتەرىلىسىن تەك مۇراعاتتىق قۇجاتتار ارقىلى عانا زەرتتەپ  جۇرگەن زەرتتەۋشىلەردەن تاعى دا قايتالاپ سۇراعىمىز كەلىپ وتىر.

ويىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە، ءتۇيىنسوز رەتىندە ايتپاعىمىز: «...ارحيۆتىك دەرەك، ارحيۆتىك دەرەك»، – دەپ شۋلاي بەرمەي، «تاريحىمىزدىڭ ءتىرى مۇراعاتى بولعان» – سوزاق كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ادامداردىڭ كوزىن كورىپ، ولاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعاندار ارامىزدا ءتىرى جۇرگەندە، «سوزاق كوتەرلىسى – اللاحۋ» تاريحىن تاۋەلسىز تاريحشى-زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان باسقا دەڭگەيدە ساراپتاي وتىرىپ، 1930 جىلى بولعان سوزاق كوتەرىلىسىن تاريحىمىزداعى «الباندار كوتەرىلىسى»، «ادايلار كوتەرىلىسى»، «اساندار كوتەرىلىسى» دەگەن سەكىلدى  «سوزاقتاعى تامالار كوتەرىلىسى» دەپ جازۋىمىز كەرەك. بۇل – رۋشىلدىق ەمەس، شىنايى تاريحىمىزعا دەگەن قۇرمەت!

تاريح – ۇلت كەلەشەگىنە جول سىلتەر باعدارشام. سوندىقتان دا، ۇلت رەتىندە ءوسىپ وركەندەيمىز دەسەك، شىنايى تاريحىمىزدى كەلەر ۇرپاق ءبىلىپ ءوسۋى شارت. ارحيۆتىك-مۇراعاتتىق دەرەك – حالىق ەسىندە ساقتالىپ قالعان ۇلتتىق جادىدان مىقتى ەمەس. سوندىقتان دا ۇلتتىق جادىمىزدا ساقتالىپ قالعان حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكىزگەن ءتۇرلى تاريحي وقيعالاردى عىلىمي نەگىزدە ساراپتاپ، زەرتتەي وتىرىپ، تاريح بەتىنە جازىپ قالدىرعانىمىز ابزال. ۇلت بولاشاعىن ويلاعان ەل – اتا تاريحقا قيانات جاساماسا كەرەك. تاريح قاتەلىكتى كەشىرمەيدى.

نۇرعالي ماحان

Abai.kz