Basy: «Túlghaly dombyrashy – dәulesker kýishi»

Kýishi Omarhan Kerimqúldyng Qazaqstangha oraluy

Omarhan kýishining ataghy elge osydan keyin keninen tarala bastaydy, biraq Qytay kommunistik partiyasynyng jer reformasy, moyynserik (kommunalastyru), zor sekirip ilgerileteu, onshyl men solshyldargha, últshyldargha qarsy kýres art-artynan beleng alyp, halyqtyng berekesin ketirip, últtyq ónerge degen qúrmet azayyp, ony dәriptep jýrgenderge býiidey tiyedi. 1916 jylghy Albandar kóterilisinde bosyp barghan jәne 1931-1933 jyldardagha qoldan jasalghan asharshylyq nәubetinde jan saughalap barghan qazaqtardy atamekenine qaytaru Kenes odaghy biyligi tarapynan qolgha alyna bastaydy. Eki el bashylary kelisimge kelgen son, Qytay eli atamekenine qaytamyn degen qazaqtargha mýmkindik beredi. Qytay sayasatynyng san qúbylyp, әngir tayaghyn iyire bastaghanyn kórgen Saghyrbay әuletdi de Qazaqstangha kóshken elmen birge ketu qamyna kirisedi.

Kerimqúl әkesi Saghyrbay qaytys bolghannan keyin, anasy Bapan (Baljan) 1880 jyldary Labasy-Qaqpaq ónirinen balalary Kerimqúl, Búrymqúl, Qoshqarbay, Júmabay, Qasymqúldy ertip Tekesting Shonqúshaydaghy tórkinine baryp mekendeydi. Bes balasy naghashylary Bekmyrza baydyng qamqorynda bolyp, aman-esen erjetedi.

Kerimqúldyng búrynghy alghan әielining aty Seker eken. Ol jary qaytys bolghan son, shamasy aq pen qyzyl qyrqysqan tónkeris jyldaryndaghy ýrkinshilikte Shelek ónirinde jasaghan Bayqazaq degen Albannyng Shaja ruynan shyqqan ataqty bayy Qytaygha qarasty Shonqúshtay jerine kóship keledi. Kerimqúldyng ekinshi әieli Rәpiya osy Bayqazaqtyng tughan qaryndasy eken. Omarhannyng әkesi Áubәkir men sheshesi Aual 1900 jyldary Tekes ónirinde dýnege kelgen kisiler. Kerimqúl 1949 jyldary qaytys bolady.

Qytaydyng jergilikti ýkimeti 1950 jyldary Kenes odaghynan kelgenderge qújat taratqanda, Rәpiya men Sәmórik әjeleri Qyzylkýredegi Sovet konsulynan «Sovet grajdany» degen pasport alyp alady. Sәmórik Qúrmannyn  Elemes atasynan taraghan Búqarbay degen ataqty baydyng qyzy eken. Búlar da 1916 jylghy ýrkinshilik kezinde Qytaygha barghan kórinedi. Sәmórik Kerimqúldyng inisi Júmabay degen atanyng әieli bolypty. Sonymen ne kerek, Saghyrbaydyng bes balasynyn taraghan әulet osy Rәpiya men Sәmórekting alghan qújattaryna tirkelip, 1962 jyldyng jeltoqsan aiynda Sýmbe shekarasy arqyly Qazaqstangha kóship ótedi. Kerimqúl úrpaqtary Kegen audanynyng Jalanash (Jalaghash) auylyna kelip qonys tebedi. Al Qoshqarbay, Júmabaydyng úrpaqtary Shymkent oblysynyng Lengir audanyna kóship barady. Al, Omekeng keyin Qaraghandynyng Shet audanyna jiberilgen Nýsip, Áubәkir әkelerin, Júmabay men Qoshqarbaydyng balalaryn Shymkentten kóshirip әkelip, Jalanashqa qonystandyrady.

Kýishi Omarhannyng qara dombyramen qoshtasuy...

Qazaqstangha kelgennen keyin Omekene Qytay jerindegidey serilik qúru búiyrmaydy. Degenmen, auyl ýy arasynda ara-túra dombyra shertip jýrgeni bolmasa, keyde ol da joq bolady. Sol kezde Almatyda halyq arasynan talanttardy izdeu, әsirese órden kelgen aghayyndardyng arasynda әli elge tanylyp ýlgirmegenderdi jaryqqa shygharu ýshin Ghylym Akademiyasy janynan arnayy ekspedisiya qúrylady. Olar «el ishi – óner ken ishi» dep, Jetisudyng jer-jerden әnshi-kýishi, óner sanlyqtaryn iriktep Almatygha aldyrady. Olardyng arasynda Shynjanda tanylghan kýishi Omarhan Kerimqúl men  әnshi Dәnesh Raqyshov ta bar edi.  Búl bayqauda Omarhan Kerimqúl, Dәnesh Raqyshov jәne jeke dauysta әn saludan bir qyz «jýzden jýirik, mynnan túlpar» bolyp ozyp shyghady. Dәneshti Taldyqorghannyn, Omarhandy Qaraghandynyng óner ortalyghyna baryp oqugha joldama beredi.

Omekeng búrynnan jaqsy tanys Dәnesh Raqyshpen qazaq mәdeniyeti men ghylymynyng ortalyghy, kórikti qala Almatyda kezdesip, emin-jarqyn әngimelesip, bolashaq arman-maqsattarymen syr bólisedi. Óitkeni, qos óner sanlaghy kezinde Shynjang qazaq radiosynyng әue tolqynynda bireuining әsem әni shyrqalyp, bireuining kýmbirlegen kýii shertilip júrttyng mereyin talay mәrte asyrghan bolatyn.

Omekenning konkurstan ótip, armany oryndalyp, kókten tilegeni jerden tabylghanyna quanyp auylyna barady. Ókinishke oray, Omarhan dombyrany qúshaqtap, әrtis bolyp ketse, búl әuletting kýni ne bolady dep oilaghan Rәpiya әjesi óner aidynyna kemesin salghaly otyrghan nemeresine:

«Áy, Omarhan! Men «asarymdy asaghan, jasarymdy jasaghan» adammyn ghoy. Meni qoyshy, myna әieling men shiyettey balalaryndy qaytesin. Anau Shymkentten, Qaraghandydan kóshirip әkelgen tuystarynnyng jaghdayyn kim oilaydy? Ketseng meni kómip ket! Sening әrtis atanyp, jyn-shaytangha ýiir bolghanyng maghan kerek emes» dep kesip aitady. Ózin nәreste kezinen bauyryna basyp, ayalap ósirgen әjesining sózingen asa almaghan Omekeng qolyndaghy ýkili dombyrasyn jerge bir-aq úryp syndyrady da: «Apa, sizding aitqanynyzdyng bәri dúrys, meniki aqmaqtyq bolghan eken. Endi qolyma dombyra ústap, kýy tartsam meni balam dep sanamanyz!» dep, ant su ishedi. Osydan bastap Omarhan óner emes, endi qarapayym elmen birge ómir sýrudin, kýn kóruding jolyn tandaydy.

Kýishi Omarhan, qoyshy Omarhan atandy

Búl 1964 jyly bolatyn. Hrushevting kebek úngha qaratyp qoyghan, qoldan kelgen «asharshylyghy», isteytin júmystyng joqtyghynan órden kelgender túrmaq jergilikti halqtyng ómiri nasharlap, kýn kórisi qiyndap ketedi. Qarapayym halyq jetispeushiliktin, joqshylyqtyng tauqymetin tarta bastayda. Osybir qiyn, syn sәtte Jalanashqa is saparmen kelgen Balqash audanynyng «Qúighan» kenshary diyrektorynyng sharuashylyq jónindegi orynbasary Shayahmet degen azamatpen Omarhan kezdesip, onymen tanysyp qalady. Ángime barysynda Shayahmet myrza, ózi basqaryp otyrghan sovhozgha adam kýshi jetispey jatqanyn aityp, mal baghatyn adamdar bolsa, kóshirip әketetinin aitady.

Ómir sýruge jayly jer izdep, jan-jaqqa shashyrap ketken Saghyrbay әuletterin bir jerge jinau maqsatynda jýrgende, búl Omarhangha tamasha oray bolady. Ol: «Eger siz sózinizde túryp, sovhoz bizge dúrys jaghday jasaytyn bolsa, men sharuashylyqqa mal baghugha on otbasyn kóshirip aparugha dayynmyn» dep, ekeui uaghdalasady. Keyin Shayahmet myrza Omarhangha bergen uәdesinde túryp, kólik jiberip, on otbasyn 1965 jyldyng 20 mausymda, «Qúighan» sovhozyna kóshirip әkeledi. Sol kýnnen bastap Omarhan bir otar qoydy aldyna salyp, qoyshy bolyp shygha keledi.

Balqash kólin jaghalap, qamysy men toghayyn aralap jýrip qoy baghady. Ol jaq Jalanash sekildi tauly, auasy qonyr salqyn emes. Úshy-qiyryna kóz jetpeytin búirat-búirat úlan qúmdy, say-salasy suly, qamys-qopasty, nuly bolyp keletin, toranghy men jiyde-tal, sekseuildi toghayynan adam adasatynday, tek an-qús, mal-januargha bay ólke bolatyn. Asqar tauly, móldir búlaqty, qonyr salqyn jerde tuyp ósken Omarhan ol ómirge onsha kóndigip ketpese de, biraq «tas týsken jerine auyr» degen, qaghidany myqtap ústanyp, enbek ete beredi. Arasynda qúmy men jeline kóndige almay, kýnkildegen tuystaryna,  – Sharuashylyq barlyq jaghdayyndy jasap berip jatyr, eng bastysy qaryndaryng toq, kiyimindering býtin. Búrynghyday jetispeushilik degen qazir joq qoy, kimge renjiysinder?! – dep aqylyn aityp, olardy jónge salyp otyrady. Sol tabandylyqtyng arqasynda bәri jaqsy ómir keshedi.

Omarhan birneshe jyl qoy baqqannan keyin, «Qúighan» sovhozy №2 fermanyng agha shopany bolyp, ozat malshy retinde audandyq, oblystyq jiyn-toylargha baryp talay ret marapattalady.

Qazaqstandaghy D.A.Qonaevtan keyingi syily basshynyng biri bolghan, el qúrmettegen Asanbay Asqarov 1973 jyly jeltoqsan aiynda ozat shopan Omekenning ýiinde qonaq bolady. Ýy iyesining peyline, jayylghan dastarhangha kónili tolyp, Omarhan men Dәmenge riza bolyp, batasyn beredi. Qazaq salty boyynsha jón súrasyp, qanday qynshylyqtary baryn bilgisi keledi. Biraq, Omekeng esh nәrse qajet emes ekenin, sharuashylyq barlyq jaghdayyn jasap, jәrdem berip túratynyn jetkizedi. Ýsh jyl qatarynan «sosialistik jarystyng jenimpazy» bolghanyn aitady. Memleket, el mýddesi turaly jaghymdy jaqsy sózdermen Asekenning kónilin qosh qyp, ýiinen attandyrady.

Omekenning óriste qoydyng sonynda jýrip, sharshaghanda qúm ýstine jambastap jatyp alyp tyndaytyn jalghyz ermegi Qazaq radiosy bolatyn. Ol radio qabyldaghyshtyng qúlaghyn ashyp, janalyq tyntaytyn. Janalyqtan son  dombyra tartylyp, kýy shertilse, kónil-kýii búzylyp ketkendikten óshire qoyatyn. Al әuezdi, tynysty, jaghymdy әn shyrqalsa kónili kóterilip, jenildey týsedi.

Bir kýni radiosynyng qúlaghyn búray qalyp edi, ózining eski tanysy Dәneshting dausy aq nóserdey qúiylyp kep bersin! «Dәnesh, sening júldyzyng tuyp, biyiktep jarqyrap kele jatyr ekensin-au!» dep, onyng tileuin tileydi ishtey. Artynan «Átten-ay, arqa tósine Qaraghandygha barghanda men de radiodan osylay kýy tóger me edim!» – dep, tobylghy sapty qamshysynyng sabyna jarmasady. «Átten, dýniye!» dep ynyldap aityp edi, bir kýiding saryny kókeyinde kýmbirlep shertilgendey bolady. Kónili bosap, kózi jasqa tolyp, bir óksik kómeyine tyghyldy da qaldy. Ary qaray ynyldaugha shamasy jetpeydi... Óner jolyn qua almay armanda ketken jigittik shaghyndaghy osy ókinishi, kóp jyldan keyin «Átten-ay» degen kýy bolyp dombyrada shertiledi.

Omarhan kýishining qara dombymen qayta qauyshuy

«Tau balasy tau sekildi jylaydy» demekshi, asqar tauly, móldir búlaqty, qonyr salqyn jerde tuyp-ósken Omekeng zeynet jasyna tolyp, zeynetkerlikke shyqqannan keyin, ózining eline, kónekóz tanys-bilisterining janynda bolyp, songhy ómirin alansyz ótkizgudi oilaydy. Sonymen ol tughan jeri Tekesting Shonqúshtayynan kelgen naghashylary, tughan jiyenderi, jegjat-júraty, qúrby-qúrdastary jәne әkpesi Mayrahan men jezdesi Baubek qonystanghan Shelek audanynyng (qazirgi Enbekshi qazaq audany) «Sógeti» qoy sovhozyna kóship keledi. Qúlyn-tayday tebisip birge ósken qúrdasy, dombyrashy Orazaqyn Moldabaevpen jiyrma jyldan keyin osy auylda qayta kezdesedi. Óten-ketkendi eske alyp, mәz-meyram, mәre-sәre, arqa-jarqa bolyp qalady. Osylay ketkeni kelip, joghalghany tabylyp, kónilderi orynyghyp emin-jarqyn ómir ótkizip jatqan kýnderding birinde Omekenning bәibishesi Dәmen de ómirden ótedi. Keyin jezdesi Baubekting qúdashasy kórshi auyldaghy Zeynehan degen jesir әielge qúda týsip, bas qosady. Odan Órken, Oljas degen eki úl kóredi.

Kóz kórgen qariyalar:

– Qytay jerinde jýrgende tanymal kýishi emes pe edin. Asyl ónerdi qor qylyp tastap ketkening ne? Osy qylyghyng ózine jarasa ma? Bizge ata-babalarymyzdyng kýilerinen artyq esh nәrse joq. Sol ýshin qara dombyrandy qayta qolyna al, úmyt bolyp bara jatqan Qojeke, Sybanqúl, Shidening kýiin tartyp, tirilt. Atalarynnyng kýiin jaryqqa shyghar, úrpaqqa amanat et, aruaqtary bir aunap týssin! Jeti atannan beri múra bolyp kele jatqan dombyrany qolyna almay, kiyeli kýilerdi shertpeuge qalay dәting shydaydy?! Osyghan deyin shydap kelgening jetpey me, sen jay dombyrashy emessin, on sausaghynnan óner tamghan dәulesker kýishisin. Rәpiya shesheme bergen sertim bar, ony búzbaymyn deushi bol ma?! Ol kisining zamany basqa, al qazirgi zaman mýlde basqa. Tәuelsiz Qazaq elinde jasap jatyrmyz, osyny bizge kóruge jazghan Tәnirge myng alghys! Endi qansha uaqyt tiri jýrerimizdi biz de bilmeymiz, ony bir Qúday biledi. Eng bolmasa Qojeke men Sybanqúldyng kýiin tyndayyq, – dep, batyra aityp, qolqa salady. Omeken:

– Bayaghy zaman ótti ketti, qazir oy shaban, kónil pәs. Ol kezde jas boldyq, kýsh-quatymyz tasyp túrdy. Alpysqa kelgenimde bayaghydaghy dýrildegen zamanym qayta orala qoymas. Kózden búlbúl úshty, ol kez beyne kórgen tәtti týstey bolyp ótip ketti ghoy. Qazir boydan quat ketip, dombyranyng pernesin basyp, ishegin shertetin sausaqtar qatyp qalghan, iylikpeydi. On sausaq býgilip, taramystay tartylyp qalghan! – dep, qoyan búltaqqa salyp, yryq bermey jýredi.

«Omeke, saghan tilin ótkizetin, jónge keltiretin bireuding bolmaghany ma, alda ony da tabatyn bolmamyz. Degenmen, oilan Omeke, sonda senderding aitqan kenesterindi tyndap, nege dombyrany qolyma almaghanym-ay degen ókinish keyin ózegindi órttep jýrmesin» deydi Orazaqyn qúrdasy.

Kýnder, ailar, jyldar jyljyp ótip jatty. Ózi de ónerden qara jayau emes auyl aqsaqaly, Omekenning naghashy aghalarynyng biri Nýptekening Qúrmanghazy atyndaghy konservatoliyanyng joghary kursynda oqyp jýrgen Bazarәli degen balasy: «Jazatyn diplom júmysym el arasyndaghy halyq ónerpazdary turaly edi. Siz biletin kýishilerden kim bar auylda?» – deydi әkesine. «Búl auylda Omarhannan artyq kim bar deysin? Sonyng eteginen myqtap ústa, ol bala kezinde Raqyshtan, Shideden tәlim alghan Qojeke men Sybanqúldyng kýilerin oryndap jýlde alghan dәulesker kýishi» –  dep balasyn Omekenning ýiine baghyttap jiberedi. Omekeng bolsa Bazarәlige: «Qaraghym, dombyra jayynda qalyp, kýy úmytylyp, qoyshynyng tayaghyn ústap ketken joqpyz ba? Eger men dombyra tartyp, kýy shertip jýrgen bolsam, myna qabyrghada ýkili dombyra iluli túrghan bolar edi» – dep, jaghdayyn aityp shygharyp salady.

Ertesi qara dombyrasyn qoltyqtap Nýpteke qariyanyng ózi Omarhannyng ýiine kirip keledi. Búlay bolaryn oilamaghan Omekeng qatty ynghaysyzdanady. «Nýpteke qariya saqalyn sýirep ýiime ózi kelgende sheginerge jer tappadym, ol kisining qolyndaghy «kónekóz» dombyragha eriksiz qol sozdym. Sausaqtarym shiderlengen attay kibirtiktep jýrmeydi. Dombyrany qúlaq kýiine keltiruding ózi qiyngha soqty. «Ertenge deyin maghan múrsat berinder», – dep әke men balany qaytardym.

Shynymen de qarayyp-aq qalyptym. Biraq tobylghy týsti dombyra qolgha tiygen song Raqysh pen Asanәlinin, tua kózden aiyrylghan, keudesi sher men sor tógip, sodan kýmbirletip kýy shertetin Shidening amanaty esime týsti. «Aqyldynyng sózindey oily kýi» dep Abay aitpaqshy, olar ýiretken, «Maghan sóz sóile degenshe, kýy tartqyzyndar» dep tórden esikke, esikten tórge kýy yrghaghymen qozghalyp, kóz aldyndaghyny, el aitqan anyz әngimeni  kýy tilinde jyrlaytyn Sybanqúldyng tylsym dýniyelerin qalay atausyz qaldyramyn. Olar ketti, men jer basyp jýr emespin be? Sonda kimge bәlinsip otyrmyn degen oy jon arqamnan shyp-shyp ter shyghady. Qosdәuletting «Armanyn» tartqanda «qatyp qalghan» jýrekke kan jýgirdi. «Átten-aydy», odan ózge de kýilerdi eske týsirgende kónilding kókjiyegi kenip, oiym shalqyp, qúlaghymnyng týbi aluan týrli saryngha tolyp ketkendey boldy.

Ertesi eske týskenning birazyn Bazarәli ýntaspasyna jazyp aldy. «Búl men ýshin ýlken janalyq, tabys boldy, agha, iske sәt, taghy kelemin» dep qiylyp ketti. «El qúlaghy – elu» degen, Omarhan dombyrasyn qayta qolyna alypty degendi estip aghayyndar kele bastaydy. Attay qalap otyryp Qojekening «Oybay, janym!» men «Búlbylyn», әkesin joqtaghan qyzy «Kanykeyding joqauyn», «Múnlyq-Zarlyghyn», teris búraumen tartatyn Sybanqúldyng «Josyghan qúlynyn», «Saldy-qashty Saryózenin», «Telqonyryn», ýsh bólimnen túratyn «Ýsh aqquyn» («Aqqudyng atamekenine qaytqany», «Aqqudy bidayyq qústyng qughany», «Aqqudyng balapandaryn aimalaghany»), qyrghyzdyng qobyzynan qazaqtyng dombyrasyna týsirilgen Asanәlining shygharmalaryn súraydy. Keybir kýilerining sarynyn ynyldap esime týsiredi. Sóitip, jan joldasym bolghan qara dombyramen qayta qauyshtym [6] – deydi.

Omekene osydan keyin qolyna dombyra ústamasa otyra almaytyn әdet payda bola bastaydy. «Qolyma dombyra alsam boldy, aluan saryndar birinen keyin biri kele beredi» deytin jaryqtyq. Osy bir jan terbegen, kónilin tolghandyrghan, әri namysyna kýsh-quat berip, óner aidynyna kemesin qayta saldyrghan el-júrttyng shyn yqylas, mol peyiline arnap Omarhan «Tolghau» kýiin shygharady.

Auyldastary Omekendi ortagha alyp alyp, tang bozarghansha kýy tartqyzatyndy shygharady. Al ol bolsa qara dombyrasyn bauyryna basyp otyryp: Raqyshtyn, Sybanqúldyn, Asanәlinin, Qosdәulettin, Shidening Kәtipting kýilerin birinen keyin birin bebeuletip, bezildetip sherte beredi...

Omekeng «Sharshau» degen kýiin shygharady. Ár kýishi qolyna dombyra alghanda onyng qúlaq kýiin keltirip, ózine-ózi baptau jasaytyn әdisi bar. Mәselen, Qojekening «Kýy shaqyrtqysy» osynday baptanudy, shabyt shaqyrudy ýdetetin kýi. Kýni boyy tynym bermeytin tirshilik qareketinen bosap, keshkisin bel sheship ýide otyrghanda, adam sharshaghanyn sonda ghana sezinedi. Omarhan kýishi múndayda qolyna dombyrasyn alyp, kýndelikti ótip jatqan ómir elesterin oimen bir sholyp, sony dombyra tiline týsiruge tyrysady eken. Bir jaghy ózine-ózi shabyt shaqyryp, pәs kónildi kóteru ýshin osy kýidi tartqanda denesi sergip, otbasynda emen-jarqyn otyrugha, kelgen kisilermen әngime-dýken qúrugha, tógiltip kýy tartugha jiger beredi. Búl kýiin keyde isterge eshteme tappay, qoly bos kezde tartudy da әdetke ainaldyrghandyqtan búl kýiin, «Erikkende tartqan kýiim» dep te otyratyn jaryqtyq.

Omarhan «Amandasu» kýiin Qytayda qalghan naghashylaryna arnap shygharady. Búl kýiding tolyq aty «Naghashymen amandasu» dep atalady. Omarhan kýishi Sógetige kelip qonys tepken song ekinshi tynysy qayta ashylyp, dombyrashylyq pen kýishilik ónerin qayta jalghastyrady. Tughan jeri Tekesting Shonqúshtayyn, sol jerding kórkin aityp, suynyng bal, auasynyng móldir túnyqtyghyn aityp, ýnemi egilip otyratyn. Arasynda sol jaqta qalyp qoyghan naghashylaryn eske alyp, sarytap bolghan ishki saghynyshyn da sezdirip jýredi eken.

Qazaqstan Tәuelsiz el bolghannan keyin Qytay elimen sayasi, mәdeni, ekonomikalyq baylanystar jasalyp, alys-beris, barys-kelis kýsheyip, kezinde eki bólinip qalghan el men el qayta tabysqan kóz aiym shaqta Omarhan da Qytayda qalghan naghashylary Aytbay, Tikenbaydyng (tughan anasy Aualdyng bauyrlary) balalarynan shaqyrtu qaghaz alady. Sәti týsken kýni (1992 jyly qyrkýiek aiynyng orta sheninde) shekaradan naghashylary kýtip alyp, úzaq jylghy saghynysh-mauyqtaryn basady. Shonqúshtay ózeni boyyndaghy ata-babasy jatqan tughan jerding topyraghyn sýiip, jusany men ermenin iyiskep, qúran oqidy. Óz ómirinde óshkeni janyp, ólgeni tirilgendey bolghan naghashy men jiyenning janyn tebiretken, saghynyshqa toly osy kýidi Omarhan barlyghy bas qosqan dastarhan ýstinde shygharypty. Kýy shertilgende ýnsiz mýlgip tyndap otyrghandar, kýy sonyna kelip toqtaghanda, «Búl kimning kýii» dep súraghanda: «Ózimning naghashymmen amandasqandaghy kónil-kýiim ghoy» depti Omarhan.

Jetisu kýy mektebining kóshbasshysy – Qojeke Nazarúly

Muzyka, kýy zertteushiler tarihi, mәdeny jәne jaghyrafiyalyq ereksheligine, aspapta oryndalu tehnikasyna baylanysty, qazaqtyng dombyrashylyq, kýishilik ónerinde jeti týrli oryndaushylyq dәstýr men mektepter qalyptasqan dep zerttep jýr. Olar búl dәstýrli mektepterge –  Shyghys, Arqa, Qaratau, Syr boyy, Manghystau, Batys jәne Jetisu mektepterin jatqyzady.

Jetisuda kýishilerding kóp bolghany anyq, olardyng kýilerinen bizge tam-túmdap jetse de, el arasynda halyq kýilerining molynan kezdesui tegin emes. Kýy zertteushiler, tamyryn terenge tartatyn dәstýrdi jalghastyryp kelgen Jetisu kýishilik ónerin ýlken eki salagha bólip jýr. Búl Qojeke Nazarúly men Bayserke Qúlyshúly esimderimen tyghyz baylanysty. Osy sekildi kemel kýishilerding kýileri qúlaghymyzda qayta kýmbirleui, bizge tam-túmdap jetui qúdaygha shýkir, aramyzda Omarhan sekildi dәstýr sabaqtastyghyn jalghaghan oryndaushy-kýishilerding bar bolghanynda.

Maqalamyzdyng taqyryby Omarhan Kerimqúldyng kýishiligi turaly bolghandyqtan biz Omarhan oryndap jýrgen Jetisu ónirinde erekshe kózge týsken Qojeke Nazarúly bastaghan, Sybanqúl qostaghan kýishiler tónireginde pikir qozghaghanymyz artyq bolmas. Qojeke – Jetisu ónirindegi eng iri kýishi bolumen birge batyr bolghan túlgha.

Kýy ónerin zertteushi, ghalym Aqseleu Seydimbek Qojekening kýishilik ónerin óte joghary baghalaghan. A. Seydimbekting «Qazaqtyng kýy óneri» enbegine zer salayyq: «Qojeke kýilerining qúrylymy qarapayym bolghanymen әuendik tili bay. Ol әrbir kýiine sәtti saryn tauyp, birden jýrekke jetetin úrymtal tәsilmen tartady. Birese shertip, birese serpip, endi birde ilip tartudy qajet etetin kýileri dybys órnegin bayytyp, tyndaushysyn ýiire eliktirip otyrady», – deydi Ahan.

Ár ónirding ómir saltyna, tirshiligine, tabighatyna qaray qalyptasqan kýishilerding shyqqany ras. «Jetisu kýishilik» mektebining qalyptasuyna, damuyna orasan ýles qosqandardyng biri, biregeyi – «Kojeke Nazarúly» ekeni aqiqat. Qojeke el aralap, jer shalyp bosqa kóship, qonyp jýrmegen. Jetisudan bastau alyp, qiyrdaghy Altay men Ertis, Tarbaghatay men Emil, Búratala men Sayram kól, Ile men Tekes ónirine «Jetisu kýishilik» ónerinin  úryghyn sebip, shuaghyn shashqan. Qojeke kýileri elding sarqylmas ruhany qazynasyna ainalyp ketken. Sol sebepten de halyq Qojekening kýilerin damylsyz kýmbirletip, bizding zamanymyzgha deyin jalghastyryp keldi. Qojeke kýilerin bar yntasyn salyp ýirenip, júrtqa taratushylardyng bәrin Qojekening shәkirtteri dep aitugha qaqylymyz. Olardyng arasynda Qojeke kýilerin sherte jýrip, odan ýlgi, ónege alu arqyly ózderi de kýy shygharyp,  tanymal kýishi bolghandar bar.

Qojeke kýilerining nәzik tetikterin tolyq mengerip, sheber oryndaytyn  shәkirtteri kezinde sausaqpen sanarlyqtay boldy. Aytar bolsaq, Raqysh Qojekeúly, Áshim Dýnshiúly, Mazaq aqylaqshy, qyrghyz Asanәli, Átiqan Isaúly, Dәulet Mazaqúly, Omarhan Kerimqúl. Olar әigili ústazy Qojekening 100-den astam kýilerin sheber iygerip, júrtqa keninen taratyp otyrghan.

Omarhan Kerimqúl Qojekening «Kýy shaqyrtqysynan» bastap, ózi biletin «Múnlyq», «Qambarhan», «Jiyrenshe», Jiyrenshege Qarashashtyng qazasyn estirtu», «Jiyrenshening Qarashashty joqtauy», «Sarbarpy búlbúl», «Aqqu», «Zar», «Qinau», «Tas kómir shoghymen qinau», «Keri tolghau» jәne Qojekening qyzy әkesi aiuandyqpen óltirilgende Kókening shygharghan kýii «Joqtau» kýilerin shetinen sherte bastaydy... Ol jәne Qojekemen qatarlas ómir sýrgen kýishi Sybanqúl, Shide, Bestibay, Qosdәulet, Kәtip, Tilemis jәne qyrghyz Asanәli tәrizdi kýishi-koipozitorlardyng bolghanyn dәleldep, olardyng kýilerin oryndap, keyingige múra etip jetkizip ketken aituly túlgha.

Qojekeni zertteu, kýilerin jinau, ony notagha týsiru júmystary Shynjanda 1982 jyly qolgha alyndy. Qojeke kýilerin shertkender – Dәulet Mazaqúly, Júlyqbay Qasenúly, Túrsynghazy Raqyshúly, Ahmetjan Raqyshúly, Orynqan Raqyshúly, Álimaqyn Núrdәuletúly, Shamghún Jýnisbekúly, Ákima Dosmyrzaúly, Toqan Ormanhanúly, Núrynbay Sýlleymenúly, Túrsynjan Pәzilqanúly, Qúrmanjan Zikiriyaúly jәne basqalar. Al el aralap, Qojeke kýilerin ýntaspagha týsirip jinaghandar – Tekes audandyq Mәdeniyet mekemesining qyzmetkeri Ákima Dosmyrzaúly, Dýisenbek Túrlyqojaúly men Júlyqbay Qasenúly boldy.

Shynjang jastar baspasy qazaq bólimining basshysy, belgili jazushy, baspager Tәlipbay Qabaev Ýrimjiden Tekes audanyna arnayy kelip, on shaqty kýn jatyp, Qojekening kýilerin notagha týsirgizedi. Kýilerdi jәy notagha týsirgen Ákima Dosmyrzaúly, al onyng redaksiyasyn qaraghan Bayaqyn Álimbekúly. Tarihshy-etnograf Áblez Shәripúly Qojekening ómiri men kýileri turaly alghashqy zertteu maqalasyn jazdy. Búl iygi sharuagha Tekes audanynyng әkimi Qyzayjan Seyilqojaúly, audandyq Mәdeniyet mekemesining basshysy, kýishi Dәulet Mazaqúly qoldau kórsetti. Búl enbek Tәlipbay Qabaevtyng redaktorlyghymen Shynjang jastar baspasynan «Kýy tolqyny» degen atpen 1984 jyly jaryq kórdi. Atalghan kitapqa 50-ge tarta kýy engizilgen, onyng 40 neshesi Qojeke babamyzdyng kýii, qalghandary úrpaqtarynyng kýii.

Al Qojeke kýishining tughan jeri, tәuelsiz Qazaqstanda Qojekeni zertteu, onyng kýilerin notagha týsiru júmysy 1992 jyldan bastap qolgha alynypty. Qojeke kýilerin oryndaushylardyng biri, biregeyi de kýishi Omarhan Kerimqúlúly shertuimen notagha týsirip, zertteu jýrgizgen Ónertanu ghylymynyng kandidaty, Jetisu kýilerin zerttegen ghalym әri kýishi Bazarәli Nýptekeev (1967-2015) jәne mәdeniyettanushy, ghalym Saghatbek Medeubekúly qostaghan ghalymdar Qojeke kýilerining Qazaqstanda shertiluine, zertteuine keng jol ashqan. «Jetisu kýileri» degen kitapqa Qojekening biraz kýilerin engizgen.

«Qazaqtyng dәstýrli 1000 kýii» antologyasyna Qojeke, Sybanqúl mektepterining ókilderimen qatar, Bóltirik, Qosdәulet, Omarqan Kerimqúl, Elemes Talasbay syndy kýishilerdin, Tilendi, Shortanbay siyaqty Jetisu ólkesinde ómir sýrgen beligili túlghalardyng shygharmalary osy jogharydaghy oryndaushy-kýishilerding atymen qosyldy.

2023 jyly kýishi Qojekening tughanyna 200 jyldyghyna oray Kýishi-kompozitor әri batyr Qojeke Nazarúlynyng ómirimen shygharmashyly turaly «Taghdyry kýige ainalghan Qojeke» atty zertteu enbek jaryqqa shyqty. Oghan qosa «Qojeke» atty kýiler jinaghy kitap bolyp basyldy. Búl jinaqqqa Q.Nazarúlynyng halyq ishindegi óner sanlaqtarynyng oryndauyndaghy búrynghy jәne songhy estilmegen әr aluan taqyryptaghy kýileri engen.

Jetisu kýy mektebining kórnekti ókili – Sybanqúl

Osy qatarda Qojekeden biraz jyl keyin dýniyege kelgen Sybanqúl Qalbasúlyn (1865-1945j.) da erekshe ataugha bolady. Sybanqúldyng atamekeni Almaty oblysynyng Shelek audany jerinde eken. Patshalyq Reseyding ozbyrlyq sayasatynyng kesirinen Qytaygha ótip ketuge mәjbýr bolghan. Jazushy Maral Ysqaqbaev aghamyzdyng sózimen aitsaq, «Sybanqúl Qalbasúly – Qojeke kýishilik mektebining týlegi, sol dәstýrding zandy jalghastyrushysy»[7] bolghan.

Jetisu qazaghynyng kóbin qonys audarugha mәjbýr etken patshalyq Reseyding otarshyldyq sayasaty Sybanqúldyng tughan-tuystaryn ainalyp óte almaydy. Atajúrtynyng qúnarly-shúrayly jerleri kazak-orystar tartyp alyp, olardy Ketpen tauynyng etegindegi Qaradalagha qaray kýshtep kóshirip jibergen. Sybanqúl kýishi 1865 jyly osy Ketpen tauynyng eteginde dýniyege kelgen.

Keyin el aqtar men qyzyldardyng teketiresi bastalghanda qyrghynnan ýrkip, Qaljat arqyly Ching patshalyghy iyeligindegi jerge qaray ótkende, Sybanúqldyng ýrim-bútaghy, jaqyn tuystary elmen birge kóshedi. Búlar da sol Tekesting qúiylysyna taman – Shonqúshtay jerine baryp taban tirep túraqtaydy. Ýrkinshilikten auyp barghan halyqta qanday jaghday, qanday kýy bolsyn, Sybanqúl kýishi jana qonysqa kelgesin, joqshylyqtyng zardabyn tartyp qatty kedeylenip ketedi. Ol kýn kóris ýshin qol ónermen ainalysyp, órim óru, er shabu, astau oiyp, dombyra, ydys-ayaq jasau, әielderding әshekey búiymdaryn soghu isimen ainalysady. Ol óte sheber ústa da bolghan eken.

Sybanqúl bala jasynan qolyna qalam alyp, eline kýishi bala atana bastaghan shaghynda auyl-auyldy aralap, el ishindegi kýishilerden kýi, әn-jyr, anyzdar ýirenip, ony qaghazgha týsirip, boyyna siniredi. Sonymen birge ózi de jasampazdyqpen ainalysyp, kýy shyghara bastaydy. Sybanqúl ómirde qiynshylyqty kóp kórgendikten, bir jaghynan kedeyligi qolyna baylau bolsa, ekinshi jaghynan jalpy elding basyna tóngen alasapyran men aumaly-tókpeli zaman da onyng ensesin kótertpeydi. Sondyqtan onyng kýilerining kóbining saryny múnly, zarly, qayghyly bolyp keledi. Sybanqúl qolyna dombyra tiygende bir orynda otyra almaydy eken. Tórden esikke, esikten tórge syrghyp, kórgeni men estigenin kýy tiline ainaldyra beretin bolghan.

Kýishi Omarhan Sybanqúldyng týri, kelbeti, minezi turaly: «Sybanqúl Shajanyng ishindegi Bertisting bes balasy atanatyn rudan. Kýishi atamyzdyng kózin kórgen kýishilerding suretteuinshe, ol – qarasúrlau, tәmpish múryndy, qalyng erindi, kózi qysynqylau, qon qara qasty, shoqsha sapqaly bar, orta boyly kisi eken. Kisimsudi bilmeytin, keng peyildi jan edi desedi. Dombyra tartqanda jan-tәnimen berilip, onshaqty kýiden son, aqaruaqtanyp ketetin kórinedi. Otyrghan ornynda bayyz tappay, tórden esikke deyin syrghyp, odan tórge qayta qaytady eken...» [8] deydi.

Sybanqúldyng dәstýrin jalghastyryp, onyn  kýilerin elge jetkizip, taratushy jәne onyng bas múrageri  – kýishining nemere inisi, tumysynan eki kózi kórmeytin zaghip Shide Tólendiúly (1880-1955 j.). Shide el ishinde tanymal kýishi boluymen qatar, qol ónerdi de qatar mengergen sheber eken. Tughanynan eki kózi su qaranghy bolghanyna qaramastan, ol óz tirshiligimen ainalysyp, alaqanymen sipap otyryp dombyra, astau shauyp, el keregin de, óz qajetin de ótep otyrghan. Sonymen birge Shide óz janynan kýy shygharghan. Onyng el ishinde keng taraghan «Shidening saryny» qatarly kýileri bar. Kýishiler «Shidening saryndaryn» birde dombyranyng qúlaq kýii retinde tartsa, birde shabyty kelgende, arqasy ústaghanda saryngha saryn qosyp toqtalmay tartatyn bolghan.

Sybanqúldyng Sadyq, Ramazan, Ámire degen ýsh úly bolypty. Sadyq pen Ramazannan órbigen úrpaqtary 1960 jyldary Qazastangha oralghan, qazir Almaty, Jambyl, Týrkistan oblystarynda túrady deydi, biletinder.

Kýilerining mazmúny men pishini erekshe, taqyryby san aluan. Ol – eshkimge úqsamay jeke-dara qalyptasqan, ózindik kýishilik qoltanbasy bar kýishi-dombyrashy. Sybanqúl negizinen kýilerin ýsh búrauda («Ong búrau»), «Teris búrau» jәne «Tel búrau») tartqan. Bizge jetken kýilerining basym kópshiligi – teris búrauda[9]. «...Qaytse de, Sybanqúl ataqty Qojeke kýishining dәstýrin jalghastyra otyryp, onyng kólenkesinde qalmaudy oilastyrghan tәrizdi. Ony biz Omarhan qariya Sybanqúl kýilerin tartugha ynghaylanyp, dombyrasyn «teris búraugha» týsirgende-aq bayqadyq. Sonynan bildik, Sybekeng kýileri negizinen «teris búraumen tartylady eken[10].

Sybanqúl kýilerin tartqan kýishining biri nemre inisi Júmadil Jantayúly men Shideden tikeley ýirengen Omarhan Kerimqúl. Júmadil Sybanqúldyng 50-ge tarta kýiin tartsa, al O. Kerimqúl jiyrmadan asyq kýiin biledi. Omarhan kýishi Sybanqúldyng әr kýiining shyghu tarihyn, anyz-әpsanasyn qosa aityp otyryp, әdemi әngime jelisin qúratyn edi.

Kýishi Omarhan Kerimqúl tartqan Sybanqúldyng 20 kýii, 1998 jyly shyqqan «Jetisudyng kýileri» (B.Nýptekeev, S.Medeubek) jinaghyna kirgen. Olar: «Aqqu» («Aqqudyng atamekenge qaytqany», «Aqqudy bidayyq qústyng qughany», «Aqqudyng balapandaryn aimalauy»), «Jalghyz kózdi әuliye» («Qara aighyrmen jaudy qughany», «Jalghyz kózdi әuliyening jaudy toqtatuy», «Jalghyz kózdi әuliyening jaudy jenip, auylyna quanyp shapqany», «Jiyrenshe sheshen» («Jetim balanyng Jiyrenshe sheshenning ólimin estirtui», «Qyzy Qarlyghashtyng әkesi Jiyrensheni joqtauy», «Jetim balanyng Qarlyghashty juatuy hәm zary»), «Josyghan qúlan», «Kók serke», «Qara jorgha», «Qos kelinshek», Týsiphan aqyn» («Qoshtasu әn-kýii», «Týsiphannyng zary»), «Óreli shabdar», «Tazsha bala», «Tәjining boz aighyry», «Saldy-qashty Sary ózen», «Aljyghan aighyrdyng enkili», «Aqsaq qyz», «Mantóbet», «Qara dauyl» kýileri.

Osy orayda Omarhan Kerimqúl oryndaghan Sybanqúl kýilerining bәrin bolmasa da eki-ýsheuining anyzyn oqyrmandargha aita ketsek artyqtyq etpes.

Sybanqúldyng «Aqqudyng atamekenge qaytqany» kýiining anyzy bylay.

Bayaghy ótken zamanda Qazyghúrt tauynyng eteginde aidyn kól bolypty. Sol kólge bir aqqu kelip amalsyz túraqtap qalady da, jyl sayyn balapandaydy. Balapandarynyng qanaty qataya bastaghanda erinbey-jalyqpay sonau aspanmen talasqan Qazyghúrt tauynyng basyna shyghyp, aqqulardy ózderining atamekenine qaray úshyryp jibere beredi eken. Jas aqqular sóitip atamenine qaytatyn kórinedi.

Balapanyn úshyryp jibergen aqqu Qazyghúrt tauynyng basyndaghy kólderde biraz әl jinau ýshin ayaldap qalady. Kóp úzamay atamekenin, balapandaryn saghynady. Sol saghynyshpen tughan kóline oralyp, úshyp kele jatqanda, jol toryp jýrgen bidayyq qús qua jóneledi.

Biraq, bidayyq qús qansha qusa da, aqqugha jete almaydy. Jolda bar qiynshylyqty kórip, aryp-shyp tughan kóline oralyp, óz balapandaryn aimalapty, sondaghy qorqynysh-qayghy, balapandaryn saghynyp kelip aimalaghanyn Sybanqúl qos ishekting bebeuimen kýige qosqan eken.

«Josyghan qúlan» kýii – bir jyly quanshylyq bolyp, daladaghy qúlan suly jerge ýiir-ýiirimen josyp, aua kóshipti. Sony kórgen Sybanqúl «Qúlan qashqan, quandy asqan, josyghan qúlan» dep kýy tartypty.

«Qos kelinshek» kýii – el jaylaugha shyqqanda bir ózenning eki jaghynda eki kelinshek ómir sýripti. Ekeuining de aty – Shәripa, ekeui de dombyrashy eken. Ekeui ózenning eki jaghynda otyryp kýimen amandasyp, syrlasady eken. Sodan bireui – «Kýngey Shәripa», ekinshisi – «Teriskey Shәripa» atanyp ketipti. Bir jyly jaylaudan týskende ekeui de bir mezgilde qaytys bolypty. Sol oqighagha oray, qos kelinshekke arnap dombyrany tel búraugha salyp tartyp, halyq arasyna taratqan deydi.

«Tәjining boz aighyry» kýii – Bekmyrzanyng Tәjisi jylqyly bay atanghan eken. Jelisinen qúlyn, kermesinen túlpar, qysy-jazy sabasynan qymyz arylmaytyn kórinedi. Sol jylqylardyng tólbasy boz aighyr eken.

Ózi bay, ózi jomart, sayatshy, qúsbegi, mәrt, elge istegen jaqsylyghy kóp, mektep, medrese ashtyrghan parasatty Tәji bir kýni Sybanqúldy arnayy at jiberip aldyrady. Neshe kýn kýy tartqyzyp, syi-siyapat kórsetedi. Zamandasynyng kónilin tapqan Sybanqúldy auyl adamdary birinen-song biri shaqyrtyp qonaq etedi. Tәji qasyna ertip an, qús aulaugha aparady. Anshylyqta jýrip te Sybanqúlgha neshe týrli siqyrly kýy tartqyzady. Sonday bir kónildi sәtternde:

– Sybanqúl, sening atyndy kýy shyghardy, al mening atymdy ne shygharady, – deydi. Sonda Sybanqúl:

– Sening atyndy myng jylqynyng basy boz aighyr shygharady, – depti. Shyndyghynda moynyna qúryq saldyrmay ótken boz aighyrdan myng qúlyn taraydy. Qartayghanda aljyp, ýiirinen airylyp, kóringen jylqy say-saygha qualap tastasa, aljyghan boz aighyr aidalada túryp azynaydy eken.

Sony kórgen Sybanqúl Tәjining aldynda túryp kýy tartady.

– Múnyng atyn aitshy, – deydi Tәji.

– Búl – «Tәjining boz aighyry», –  depti Sybanqúl.

«Saldy-qashty Sary ózen» kýii – bir kýni kýishi «Sary ózen» degen ózendi boylay órlep kele jatady. Ózen tasyp, tasqyn tolqyndary tónkerilip, tynbay tulap, tasqa tiygende qayta qayyrylyp, sandyqtyng auzy ashylghanday aqtarylyp jatady. Osy kóriniske qyzygha qarap kele jatqanda, artynan atpen bir jigit jaqyndap kelip:

– Assalaumaghalikum, – deydi.

Sybanqúl ýndemey jýre beredi. Saydyng basyna shyghyp, bir kezenge shyqqanda baryp, jigitke búrylyp:

– Uaghalikum assalam, – depti.

– Oi, ata men sizge saydyng ayaghynda sәlem berip edim, basyna kelgende jauap qatqanynyz qalay? – dep súraydy jigit. Sonda Sybanqúl kýishi:

– Sen renjime, balam. Men baghanadan beri «Saldy-qashty Sary ózen» kýiin qalay shygharudy oilap kele jatyr edim, – dep dombyrasyn qorjynynan alyp, sol jerde әlgi kýidi tartqan eken.

Kýishi Omarhan Kerimqúldyng taghy bizge jetkizgeni – Tólendi, Tilemis, Qosdәulet, Bestibay jәne Kәtipting kýileri. Búl kýishilerding kýileri mol bolghanymen Omekeng arqyly bizge jetkeni, ókinishke qaray óz attarymen atalghan jalghyz-jalghyz kýileri ghana.

«Tólendining kýii» – Tólendi Sybanqúlmen atalas kisi bolghan. Ol kýishimen auyldas bolyp, birge jýrgen kóne kóz qariyalardyng aituynsha Sybanqúl әuletining jeti atadan beri ýzilmey kelgen kýishilik ónerine Tólendining de qosqan ýlesi az emes eken. Odan tughan Shidening óz kezinde asqan kýishi atanuyna әkesi Tólendining de yqpaly zor bolghan tәrizdi. Shide «Tólendining kýii» dep әr kez osy kýidi tartyp otyrushy edi, sol kisiden ýirengenim deytin Omarhan kýishi.

«Tilemis manpan» (manpang – qytaysha mәnsap aty») kýii – Tilemis manpang qysqasha aitqanda, qyz aittyryp jýrgende, bir baydyng ózi әdemi, sózge sheshen, aqyn shalys qyzyn bildirmey synap kóruge keledi. «El qúlaghy – elu» degendey, mәnsaby zor Tilemisting ne maqsatpen jýrgenin ýige kelmey-aq sezip qoyghan әlgi aqyn qyz sol mezette qazandaghy qaynaghan maygha toqash (bauyrsaq) pisirip jýredi. Tilemis manpang jaqyn kelip, qyzdy synamaq bolyp, janynda sәl bógelgende maygha qatty qyzyghan bauyrsaqtar tars-tars etkende, Tilemis manpang selik ete týsedi. Osy ynghaysyzdyqty dereu ólenge qosqan qyz:

«Tilemis manpang osy ma,

Ákemizding dosy ma?

Bes atardyng oghy emes,

Quyrghan toqashtan shoshyma!», – degen eken. Osy ólendi Omarhan kýishi әr dayym aityp, «Tilemis manpannyn» kýii dep tartyp otyratyn.

«Qosdәuletting armany» kýii – birde Qosdәulet kýishi Qyzay eline saparlap barady. Ataghy sol ónirde keninen taraghan aqylaqshyny (bolysty), betinen núry tógilgen Qosdәuletti bir kóruge, dausyn estuge, kýiin tyndaugha ýlken-kishi, әiel-erkekting bәri yntyq bolady. Ýlgergeni jabyqtan syghalap, oghan jetpegenderi tuyrlyqty tilgilep, tesik-tesikten jabyla qarap:

– Pa, shirkin, adamgha da osynday kelbet beredi eken! – dep tanday qaqqan tamsanushylardyng sózinen Qosdәulet tiksinip qalady.

– Oipyrmay! Qosdәulet dese, degendey-aq eken. Adamnyng ruhy men kýnning núrynan jaralypty! – dep tang qalyp, jaghasyn ústaydy.

Qosdәulet ornynan atyp túryp, kermede baylauly túrghan atyna minip, auylyna qaray shaba jóneledi.

Ýiine kelgende úiqysy kelmey dónbekshy beredi. Jýregi qobaljyp, basy ainalady. Bir bәlening bolghanyn sezgen súnghyla kýishi dombyrasyn qolyna alyp, kýndiz-týni kýy tartady. Kýileri armangha, múngha toly, óksikti, ókinishti shyghady. Jamandyqqa, qyzghanyshtyqqa, ólimge kýimen qarsy kýreskendey kózi júmylghansha qolynan dombyrasyn tastamapty.

Bireuler «til-kóz tiydi» desedi, endi bireuler «dúshpandary u berip óltirdi» deydi. Ómirining osy kýiinish sәtin beynelep, artyna «Qosdәuletting armany» degen kýiin qaldyrghan eken.

«Bestibaydyng kýii» – Erte kezde Alban-Qyzay elderine ataghy mәlim Bestibay degen kýishi bolypty. Kýidi taban astynda, bolghan oqighanyng izin suytpay jedel shygharugha óte mashyq adam eken. Biraq boyyndaghy bir kemistigi – jas kezinde múrnyna samal (múryn qúrty) týsip, púshyq bolghan son, sharshy topta óner kórsetuden iymenedi eken.

Bir ýlken toyda әnshi-kýishilerding ortasyna týsip qalady. Ándi shalqytyp, kýidi tógiltken nebir sayypqyran ónerpazdar bir-birine des bermey alma-kezek kýy tartysady. Bestibaydy eshkim elemeydi, bir jaghy múrnynyng púshyqtyghyna qorsynghan ol da arqasy qansha jerden qozyp túrsada, dombyrany qolgha ala qoymaydy. Sóitip, dombyra qoldan-qolgha ótip, kýy sayysy qyzghan kezde Bestibaydyng púshyqtyghyn betine aityp, mysyn odan sayyn basqysy kelgen baqtalas biri:

– Ákel beri dombyrany! «Múrnyng barda bir sinbir» degen emes pe. Biz de bir jýlde alyp qalayyq ta, – deydi. Búl sózge Bestibay kýishi qatty namystanyp:

– Sonda, múrny joq adam sybaghasyz qalu kerek pe, – dep dombyrany odan búryn ilip әketip, sherli bir kýidi tarta jóneledi. Talghamy teren, әuezi mún-sherge toly kýy jelikkenderdi birden sabasyna týsirip, júrtshylyqty siltidey tyndyrghan oigha batyrady.

Áuezdiligimen jandýniyeni birden baurap alatyn búl kýy keyin kele qalyng elding arasyna «Bestibaydyng kýii» degen atpen tarap ketedi.

«Kәtipting kýii» –  Alban eline keninen tanymal bolghan aqyn Kәtip – ómirining kóbisin Shynjanda ótkizgen ónerpaz. Ártýrli qyzmetter atqarghan. Kýishi, dombyrashy, iri epik aqyn bolghan. Biraq ónerding sonyna týspegen. El basqarghan aqalaqshy, zәngilerge kómekshi, hatshylyq qyzmet atqarghan. Kәtip tughan jeri Qarasazgha oralghannan keyin, ainalasy eki jyldan keyin auyrady. 1964 jyly kýishi Omarhan bajasy Qojan ekeui kónilin súraugha arnayy barady. Sondaghy ótken ómirin esine alyp, kýnining bituine az qalghanyn oilap otyryp: «Ketting Kәtip, ótting Kәtip! Qayran Kәtip, atausyz qaldyng Kәtip!» dep, ózindegi mol múranyng iyesiz qalghanyn armandap tartqan kýii eken. Sol kezde-aq Omarhan kýidi ózine qayyra tartyp berip, kónilin juatypty.

Kәtip aqyn, әri kýishi, arabsha bilim-ghylymgha, kóne qadim jazuyna óte jýirik bolghan ghúlama kisi eken. Álemge mәshhýr bolghan «Shipagerlik bayan» kitabynyng qoljazbasyn songhy ret 1954 jyly osy Kәtip kóshirip jazghany turaly mәlimet bar.

Omarhannyng osy kýilerge qosyp tartatyn qalmaq kýii «Dombyrjay» degen kýy bar. «Qalmaq kýileri» dep tartylatyn shygharmalardyng bir tarmaghy qalmaq shapqynshylyghy kezine jatsa, ekenshi tarmaghy qazaqtardyng Qytay, Monghol asyp baryp qonystanu kezenimen de baylanysty. Qoiyan-qoltyq aralasu nәtiyjesinde qazaqtar arasynda keng taraghan kýilerding kóbi by biyleu yrghaghynda tughan. Mәselen, qazaqtyng buyn bii siyaqty, qalmaqtardyng últtyq biyine arnalghan kýy yrghaghy bar. Búl kýidi Omarhan oryndaghan sәtte Bolysbek degen biyshi kisi sheber biylep, eldi qyzyq-dumangha batyrady eken.

«Omekeng jetisulyq kompozitorlardyng alpysqa tarta kýilerin oryndaydy. Qay kýidi oryndasa da berilip, kýy sarynyna ózi balqyp, shygharma tabighatyna qaray sýisinip otyrady. Perne satylarynda erkin jýrgen erke sausaq dombyra shegining dirilin jadylap alghanday syiqyrly sazdyng oinaqysyn da, oilysyn da kókeyge qondyryp tyndaushy qúlaghyn shymyrlata, sýisindire týsedi. Sýisindirgende jalpy dene bitimimen únaymyn-au deytin әrtis-dombyrashy tәrizdi emes, Omekeng kýiding syryn, ýnin, mazmúnyn pisirip qúlaqqa qúng arqyly adam boyyna qantamyrynday tamsandyrady. Muzyka arqyly adamgha súlulyq jetkizu, muzykany jan azyghyna ainaldyru – onyng ómirlik kredosy [11].

Eger Omarhan kýishi ónerge qayta oralyp, dombyrany qayta qolyna almaghanda ne bolar edi? Mýmkin biraz kýishilerding kýii, әsirese Sybanqúldyn, Qosdәulettin, Kәtipting kýileri bizge jetpey qalar ma edi?!

Toqsan auyz sózding tobyqtay týiinine kelsek, kýishi Omarhan Kerimqúl býgin aramyzda joq bolghanymen, biraq bizge jetkizip ketken Jetisu kýishilerining dәstýrli shygharmalary qúlaghymyzda kýmbirlep túr. Eger kýishi, ghalym Bazarәli Nýptekeev Omarhandy izdep tauyp, onyng qoshtasqan dombyrasyn qayta qolyna aldyryp ýntaspagha jazyp, notagha týsirmegende ne bolar edi? Óner tanushy Jarqyn Shәkerim «Qazaqstan» Últtyq telearnasynda alty muzyka habaryn týsirip, kórermen nazaryna úsynbaghanda, B.Nýptekeev, Q.Aghybaev Qazaq radiosynda arnayy muzykalyq habar úiymdastyrmaghanda ne bolar edi?! Eger B.Nýptekeev pen S.Medeubek Jetisu kýishilerine izdeu salyp, altyndy qara qúmnan shayqap alghanday Jetisudyng dәstýrli kýilerin jinaqtap «Jetisudyng kýileri» (1998 j.) atty kitap shygharmasa ne bolar edi? Eger kýishining úly Qanapiya Omarhanov әkesi turaly jazylghan zetteu enbekter men Jetisu kýishilerining ókilderi Qojeke, Sybanqúl qatarly bizge belgisiz bolghan kýishilerding kýilerin toptastyryp, notagha týsirtkizip, «Omarhan kýishi – saumal shertpening sheberi» (2011 j.) atty kitap shygharmaghanda ne bolar edi? Óte jaman bolar edi...

Jetisu ónirining bal barmaqty, aqqu ýndi kýishisi Omarhan Kerimqúlúly – Jetisu kýishilik dәstýrin jetkizushi әri jalghastyrushy. Ol – qazaq halqynyng muzykalyq múrasyna mol ýles qosqan, orny bólek túlgha[12].

Kýishi Omarhan Kerimqúl turaly ózinen estigen jәne kýishi turaly jazghan avtorlardyng enbekterin paydalana otyryp osy kólemdi esseni jazdyq. Olpy, solpy jeri bolsa, oqyrmandardyng syny pikirin qabyldaugha dayynbyz.

Atamyz Omarhannyng jatqan jeri jayly, topyraghy torqa bolsyn, Qúday aldynan jarylqasyn! Omekeng tartqan kýiler úrpaqtan-úrpaqqa jalghasyp, bolashaq jastardyng qúlaghyna kýmbirlep estile beretin bolsyn! Jetisu kýileri zerttelusiz, dәripteusiz qalmasyn, Keler úrpaqqa úzaghynan nasihattala bersin, aghayyn!

Sony.

Álimjan Áshimúly

Paydalanylghan әdebiyetter:

1). [1] Rahmanqúl Berdibaev. Óner múqityna qúiylar ózen, «Jetisudyng kýileri» kitaby. «Óner baspasy» 3-bet. 1998 j.

2). [2] [3] Jarqyn Shәkәrim. Kónildi terbetken kýiler. «Egemen Qazaqstan» (2 qarasha, 1995 j.).

3). [4] Orazahyn Moldabaev. Arada qyl ótpeytin tatu edik. «Omarhan kýishi saumal shertpening sheberi» kitaby, 85-bet. «QAZaqparat» baspa korporasiyasy. 2011 j.

4). [5] Japar Qosdәuletúly. Biz kýishilikke birge baulyndyq. «Omarhan kýishi saumal shertpening sheberi» kitaby, 88-bet. «QAZaqparat» baspa korporasiyasy. 2011 j.

5). [6] Sýleymen Mәmet. Dәulesker kýishi omarhan. «Egemen qazaqstan», 1995 j.

6). [7] [8] Maral Ysqaqbaev. Elge oralghan ólmes ruhtar. «Qazaq әdebiyeti», 21 aqpan, 1995 j.

7). [9]. B.Nýptekeev, S.Medeubekúly. Sybanqúl Qalbasúly. «Jetisu kýileri» kitaby, 252-bet. «Óner» baspasy. 1998 j.

8). [9]. Maral Ysqaqbaev. Elge oralghan ólmes ruhtar. «Qazaq әdebiyeti», 21 aqpan, 1995 j.

9). [10], Jarqyn Shәkerim. Kónildi terbetken kýiler. «Egemen Qazaqstan» (2 qarasha, 1995 j.)

10). [11], Jarqyn Shәkerim. Kýmbir-kýmbir kýy tókken. «Omarhan kýishi saumal shertpening sheberi» kitabynan paydalandyq. «QAZaqparat» baspa korporasiyasy. 2011 jyl, 65-bet.

12). Maqalagha kirgizilgen Sybanqúl, Tilemis, Qosdәulet, Bestibay, Kәtip jәne Omarhan Kemqúldyng óz kýileri jónindegi derekterdi «Omarhan kýishi saumal shertpening sheberi» kitabynan paydalandyq. «QAZaqparat» baspa korporasiyasy. 2011 jyl.

Abai.kz