Qazaq pen qyrghyz – ejelden tamyry bir, taghdyry ortaq, bauyrlas halyqtar. Eki elding ruhany baylanysy, mәdeny jәne әdeby qarym-qatynasy ghasyrlar boyy ýzilgen emes.

Al sol bauyrlastyqtyng naqty dәnekeri, ruhany kópiri bolghan túlghalardyng ishinde Múhtar Omarhanúly Áuezovting orny airyqsha. Ol tek qazaq әdebiyetining úly klassiygi ghana emes, sonymen birge qyrghyz halqynyng da ruhany ómirine, әdebiyetine ólsheusiz ýles qosqan úly qayratker. Áuezovting qyrghyz halqyna jasaghan kómegi – bauyrlas elding mәdeny múrasyn saqtap, damytu jolynda sinirgen zor enbegimen ólshenedi.

Qyrghyz eposyn zertteudegi tarihy enbek 

Múhtar Áuezovting qyrghyz mәdeniyetine jasaghan eng úly kómegi – onyng әlemge әigili «Manas» eposyn zerttep, qorghap, nasihattauy. HH ghasyrdyng basynda kenestik iydeologiya túsynda kóptegen halyqtardyng auyz әdebiyeti men epostary «eskilik sarqynshaghy», «feodaldyq miyf» retinde syngha alynyp, joyylyp ketuding aldynda túrdy. Dәl osynday synnyng astynda qalghan «Manas» jyryna sol kezde eng alghashqy bolyp arasha týsken adam – Múhtar Áuezov boldy.

1920–1930 jyldary Qyrghyzstangha birneshe ret joly týsken Áuezov qyrghyz halqynyng folikloryn, әsirese «Manas» jyryn erekshe qyzyghushylyqpen zerttedi. Ol jyrshylarmen kezdesip, jyrdyng núsqalaryn salystyryp, mazmúnyn tereng taldady. Áuezov «Manas» eposynyng tek qyrghyz halqynyng ghana emes, býkil týrki júrtynyng ortaq ruhany qazynasy ekenin dәleldep berdi.

1930 jyldardyng sonynda Kenes ýkimeti kezinde «Manas» jyryna qarsy syndar kóbeyip, ony «panislamistik», «panturanistik» shygharma dep aiyptaghan maqalalar shygha bastaghanda, Áuezov batyl týrde sóz sóilep, «Manas» eposyn qorghap shyqty. Ol óz maqalalarynda «Manas» – halyqtyng ótken tarihynyn, erlik dәstýrinin, dýniyetanymynyng kórinisi ekenin atap kórsetti. «Manasty jong – qyrghyz halqynyng ruhyn jongmen birdey» dep kesip aitty.

1948 jyly qyrghyz ghalymdary arasynda «Manas» eposynyng mazmúny men iydeyasyn synau nauqany qayta kýsheygende, Áuezov taghy da qyrghyz halqynyng ruhany múrasyna arasha týsti. Ol Bishkekke (ol kezde Frunze) arnayy kelip, ghylymy konferensiyada sóz sóiledi. Múhtar Omarhanúlynyng sol kezdegi batyl mәlimdemesi qyrghyz mәdeniyetining taghdyryn saqtap qalghan tarihy sәt boldy.

Ol óz bayandamasynda atap kórsetkendey: «Manas – búl halyqtyng jany, onyng ótkenin, bolashaghyn, erligin, adamgershiligin kórsetetin úly jyr. Ony synau – halyqtyng ózine qarsy shyghu. Biz tarihty qúrmettep, halyqtyng ruhany múrasyn saqtay biluimiz kerek».

Búl sózder sol kezdegi sayasatqa qarsy pikir bolatyn. Biraq Áuezov shyndyqty aitu ýshin eshqashan qoryqpady. Onyng arqasynda «Manas» eposy resmy týrde saqtalyp, keyin YuNESKO dengeyinde әlemdik mәdeny múra retinde moyyndaldy.

Múhtar Áuezov qyrghyz әdebiyetining órkendeuine de ýlken yqpal etti. Ol qyrghyz qalamgerlerine aqyl-kenes berip, olardyng shygharmashylyq izdenisine baghyt siltedi. Áuezov Qyrghyz memlekettik uniyversiytetinde dәris oqyp, jas әdebiyetshilerge foliklor men kórkem prozany zertteu joldaryn ýiretti.

Ol qyrghyz jazushysy Shynghys Aytmatovtyng alghashqy shygharmashylyq qadamdaryna erekshe qoldau kórsetti. Aytmatov keyin estelikterinde bylay dep jazghan: «Mening әdebiyetke keluimde Múhtar aghaydyng yqpaly erekshe boldy. Ol bizge tek jazu tәsilin ýiretken joq, eng bastysy – halyqqa qyzmet etuding ruhyn ýiretti».

Múhtar Áuezov Shynghys Aytmatovtyng alghashqy әngimelerin oqyp, jyly pikirin bildirip, ony Mәskeu jazushylar ortasyna tanystyrdy. Sol arqyly qazaq pen qyrghyz әdebiyetteri arasyndaghy shygharmashylyq baylanys nyghaydy.

Áuezov tek ghalym men jazushy emes, sonymen birge eki halyqtyng arasyndaghy mәdeny diplomat boldy. Ol qyrghyz halqynyng dәstýrin, ónerin, ómir saltyn tereng qúrmettedi. Qyrghyzstangha barghan saparlarynda ol qyrghyz ziyalylarymen dostyq qatynas ornatyp, bauyrlas elding mәdeny ortasynda bedeldi túlghagha ainaldy.

Onyng bastamasymen 1950 jyldary qazaq jәne qyrghyz әdebiyetshilerining birlesken konferensiyalary ótti. Onda әdeby baylanys, foliklordy zertteu, til men tarih mәseleleri talqylandy. Búl kezdesuler eki elding әdebiyetinde ózara yqpal men týsinistikti arttyrdy.

Múhtar Áuezovting enbegining arqasynda qazaq pen qyrghyz әdebiyetterining arasyndaghy dostyq pen ruhany tuystyq jana dengeyge kóterildi.

Qyrghyz halqy Múhtar Áuezovting enbegin eshqashan úmytqan emes. Onyng esimi Qyrghyzstanda zor qúrmetpen atalady. Frunze qalasyndaghy (qazirgi Bishkek) últtyq kitaphananyng bir zalyna onyng aty berilgen, qyrghyz ghalymdary «Áuezov jәne Manas» atty arnayy ghylymy jinaqtar shygharghan.

1995 jyly Múhtar Áuezovting 100 jyldyq mereytoyy kezinde Qyrghyzstanda birqatar mәdeny is-sharalar ótti. Sol kezde qyrghyz ziyalylary:
«Eger Múhtar Áuezov bolmaghanda, bәlkim “Manas” eposy býgingidey dәrejede saqtalmas edi. Ol bizding ruhymyzdy aman alyp qalghan túlgha», – dep mәlimdegen edi.

Býginde qyrghyz mektepterinde, uniyversiytetterinde Múhtar Áuezovting enbekteri arnayy oqytylady. Onyng esimi eki el arasyndaghy dostyqtyng simvolyna ainaldy.

Múhtar Áuezovting qyrghyz halqyna jasaghan kómegin tek ghylymy ne mәdeny túrghyda baghalau jetkiliksiz. Búl – últtar arasyndaghy ruhany bauyrlastyqtyn, ózara qúrmet pen týsinistikting aiqyn kórinisi. Ol óz zamanynyng iydeologiyalyq qysymyna qaramastan, halyq múrasyn qorghap qalu jolynda shyndyqty aitudan tayynbady.

Múnday batyldyq әr ghalymnyn, әr jazushynyng qolynan kele bermeydi. Áuezovting túlghasy osy qasiyetimen erekshelenedi. Ol últtyq shenberden shyghyp, býkil týrki әleminin, tipti adamzat mәdeniyetining ókiline ainaldy. Býgingi kýni jahandanu dәuirinde ruhany qúndylyqtar tez ózgerip jatqanda, Áuezovting ústanymy bizge ýlken ónege. Ol óz enbegimen halyqtyng tarihyn, tilin, ónerin saqtaudyng manyzyn dәleldep berdi.

Múhtar Áuezov – qyrghyz ben qazaqtyng ghana emes, býkil týrki dýniyesining ruhany biyigi. Onyng «Manas» eposyn qorghaudaghy, qyrghyz mәdeniyetine qoldau kórsetudegi enbegi – bauyrlas halyqtardyng dostyghynyng mәngilik belgisi. Qyrghyz halqyna jasaghan kómegi arqyly ol óz últynyng shekarasynan asyp, týrki órkeniyetining ortaq túlghasyna ainaldy. Áuezovting esimi qazaq-qyrghyz dostyghynyng altyn kópiri retinde úrpaqtan úrpaqqa jalghasa beredi. Býgingi jastar Áuezovting osynday biyik ruhyn, bauyrlas halyqqa degen sýiispenshiligin ýlgi tútuy tiyis. Óitkeni últtyng úlylyghyn onyng ózgening mәdeniyetine kórsetken qúrmetinen de tanugha bolady.

Múhtar Áuezov – dәl sonday úly túlgha. Ol qyrghyz halqynyng ruhany baylyghyn saqtap qana qoyghan joq, ony әlemdik dengeyge kóterip, kýlli týrki júrtynyng ortaq qazynasyna ainaldyrdy.

Úly Múhtardyng qyrghyzdargha jasaghan kómegi – tarihtaghy bauyrlastyqtyng eng jarqyn betterining biri.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz