بەيسەنبى, 16 قازان 2025
ادەبيەت 175 0 پىكىر 16 قازان, 2025 ساعات 12:39

ۇلى اۋەزوۆتىڭ قىرعىزدارعا جاساعان كومەگى...

سۋرەت: auezov.edu.kz سايتىنان الىندى.

قازاق پەن قىرعىز – ەجەلدەن تامىرى ءبىر، تاعدىرى ورتاق، باۋىرلاس حالىقتار. ەكى ەلدىڭ رۋحاني بايلانىسى، مادەني جانە ادەبي قارىم-قاتىناسى عاسىرلار بويى ۇزىلگەن ەمەس.

ال سول باۋىرلاستىقتىڭ ناقتى دانەكەرى، رۋحاني كوپىرى بولعان تۇلعالاردىڭ ىشىندە مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ ورنى ايرىقشا. ول تەك قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلى كلاسسيگى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قىرعىز حالقىنىڭ دا رۋحاني ومىرىنە، ادەبيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ۇلى قايراتكەر. اۋەزوۆتىڭ قىرعىز حالقىنا جاساعان كومەگى – باۋىرلاس ەلدىڭ مادەني مۇراسىن ساقتاپ، دامىتۋ جولىندا سىڭىرگەن زور ەڭبەگىمەن ولشەنەدى.

قىرعىز ەپوسىن زەرتتەۋدەگى تاريحي ەڭبەك 

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قىرعىز مادەنيەتىنە جاساعان ەڭ ۇلى كومەگى – ونىڭ الەمگە ايگىلى «ماناس» ەپوسىن زەرتتەپ، قورعاپ، ناسيحاتتاۋى. حح عاسىردىڭ باسىندا كەڭەستىك يدەولوگيا تۇسىندا كوپتەگەن حالىقتاردىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن ەپوستارى «ەسكىلىك سارقىنشاعى»، «فەودالدىق ميف» رەتىندە سىنعا الىنىپ، جويىلىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇردى. ءدال وسىنداي سىننىڭ استىندا قالعان «ماناس» جىرىنا سول كەزدە ەڭ العاشقى بولىپ اراشا تۇسكەن ادام – مۇحتار اۋەزوۆ بولدى.

1920–1930 جىلدارى قىرعىزستانعا بىرنەشە رەت جولى تۇسكەن اۋەزوۆ قىرعىز حالقىنىڭ فولكلورىن، اسىرەسە «ماناس» جىرىن ەرەكشە قىزىعۋشىلىقپەن زەرتتەدى. ول جىرشىلارمەن كەزدەسىپ، جىردىڭ نۇسقالارىن سالىستىرىپ، مازمۇنىن تەرەڭ تالدادى. اۋەزوۆ «ماناس» ەپوسىنىڭ تەك قىرعىز حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ ورتاق رۋحاني قازىناسى ەكەنىن دالەلدەپ بەردى.

1930 جىلداردىڭ سوڭىندا كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە «ماناس» جىرىنا قارسى سىندار كوبەيىپ، ونى «پانيسلاميستىك»، «پانتۋرانيستىك» شىعارما دەپ ايىپتاعان ماقالالار شىعا باستاعاندا، اۋەزوۆ باتىل تۇردە ءسوز سويلەپ، «ماناس» ەپوسىن قورعاپ شىقتى. ول ءوز ماقالالارىندا «ماناس» – حالىقتىڭ وتكەن تاريحىنىڭ، ەرلىك ءداستۇرىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى ەكەنىن اتاپ كورسەتتى. «ماناستى جويۋ – قىرعىز حالقىنىڭ رۋحىن جويۋمەن بىردەي» دەپ كەسىپ ايتتى.

1948 جىلى قىرعىز عالىمدارى اراسىندا «ماناس» ەپوسىنىڭ مازمۇنى مەن يدەياسىن سىناۋ ناۋقانى قايتا كۇشەيگەندە، اۋەزوۆ تاعى دا قىرعىز حالقىنىڭ رۋحاني مۇراسىنا اراشا ءتۇستى. ول بىشكەككە (ول كەزدە فرۋنزە) ارنايى كەلىپ، عىلىمي كونفەرەنتسيادا ءسوز سويلەدى. مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ سول كەزدەگى باتىل مالىمدەمەسى قىرعىز مادەنيەتىنىڭ تاعدىرىن ساقتاپ قالعان تاريحي ءسات بولدى.

ول ءوز بايانداماسىندا اتاپ كورسەتكەندەي: «ماناس – بۇل حالىقتىڭ جانى، ونىڭ وتكەنىن، بولاشاعىن، ەرلىگىن، ادامگەرشىلىگىن كورسەتەتىن ۇلى جىر. ونى سىناۋ – حالىقتىڭ وزىنە قارسى شىعۋ. ءبىز تاريحتى قۇرمەتتەپ، حالىقتىڭ رۋحاني مۇراسىن ساقتاي ءبىلۋىمىز كەرەك».

بۇل سوزدەر سول كەزدەگى ساياساتقا قارسى پىكىر بولاتىن. بىراق اۋەزوۆ شىندىقتى ايتۋ ءۇشىن ەشقاشان قورىقپادى. ونىڭ ارقاسىندا «ماناس» ەپوسى رەسمي تۇردە ساقتالىپ، كەيىن يۋنەسكو دەڭگەيىندە الەمدىك مادەني مۇرا رەتىندە مويىندالدى.

مۇحتار اۋەزوۆ قىرعىز ادەبيەتىنىڭ وركەندەۋىنە دە ۇلكەن ىقپال ەتتى. ول قىرعىز قالامگەرلەرىنە اقىل-كەڭەس بەرىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىنە باعىت سىلتەدى. اۋەزوۆ قىرعىز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقىپ، جاس ادەبيەتشىلەرگە فولكلور مەن كوركەم پروزانى زەرتتەۋ جولدارىن ۇيرەتتى.

ول قىرعىز جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ العاشقى شىعارماشىلىق قادامدارىنا ەرەكشە قولداۋ كورسەتتى. ايتماتوۆ كەيىن ەستەلىكتەرىندە بىلاي دەپ جازعان: «مەنىڭ ادەبيەتكە كەلۋىمدە مۇحتار اعايدىڭ ىقپالى ەرەكشە بولدى. ول بىزگە تەك جازۋ ءتاسىلىن ۇيرەتكەن جوق، ەڭ باستىسى – حالىققا قىزمەت ەتۋدىڭ رۋحىن ۇيرەتتى».

مۇحتار اۋەزوۆ شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ العاشقى اڭگىمەلەرىن وقىپ، جىلى پىكىرىن ءبىلدىرىپ، ونى ماسكەۋ جازۋشىلار ورتاسىنا تانىستىردى. سول ارقىلى قازاق پەن قىرعىز ادەبيەتتەرى اراسىنداعى شىعارماشىلىق بايلانىس نىعايدى.

اۋەزوۆ تەك عالىم مەن جازۋشى ەمەس، سونىمەن بىرگە ەكى حالىقتىڭ اراسىنداعى مادەني ديپلومات بولدى. ول قىرعىز حالقىنىڭ ءداستۇرىن، ونەرىن، ءومىر سالتىن تەرەڭ قۇرمەتتەدى. قىرعىزستانعا بارعان ساپارلارىندا ول قىرعىز زيالىلارىمەن دوستىق قاتىناس ورناتىپ، باۋىرلاس ەلدىڭ مادەني ورتاسىندا بەدەلدى تۇلعاعا اينالدى.

ونىڭ باستاماسىمەن 1950 جىلدارى قازاق جانە قىرعىز ادەبيەتشىلەرىنىڭ بىرلەسكەن كونفەرەنتسيالارى ءوتتى. وندا ادەبي بايلانىس، فولكلوردى زەرتتەۋ، ءتىل مەن تاريح ماسەلەلەرى تالقىلاندى. بۇل كەزدەسۋلەر ەكى ەلدىڭ ادەبيەتىندە ءوزارا ىقپال مەن تۇسىنىستىكتى ارتتىردى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازاق پەن قىرعىز ادەبيەتتەرىنىڭ اراسىنداعى دوستىق پەن رۋحاني تۋىستىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى.

قىرعىز حالقى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەڭبەگىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس. ونىڭ ەسىمى قىرعىزستاندا زور قۇرمەتپەن اتالادى. فرۋنزە قالاسىنداعى (قازىرگى بىشكەك) ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ ءبىر زالىنا ونىڭ اتى بەرىلگەن، قىرعىز عالىمدارى «اۋەزوۆ جانە ماناس» اتتى ارنايى عىلىمي جيناقتار شىعارعان.

1995 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە قىرعىزستاندا بىرقاتار مادەني ءىس-شارالار ءوتتى. سول كەزدە قىرعىز زيالىلارى:
«ەگەر مۇحتار اۋەزوۆ بولماعاندا، بالكىم “ماناس” ەپوسى بۇگىنگىدەي دارەجەدە ساقتالماس ەدى. ول ءبىزدىڭ رۋحىمىزدى امان الىپ قالعان تۇلعا»، – دەپ مالىمدەگەن ەدى.

بۇگىندە قىرعىز مەكتەپتەرىندە، ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ارنايى وقىتىلادى. ونىڭ ەسىمى ەكى ەل اراسىنداعى دوستىقتىڭ سيمۆولىنا اينالدى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قىرعىز حالقىنا جاساعان كومەگىن تەك عىلىمي نە مادەني تۇرعىدا باعالاۋ جەتكىلىكسىز. بۇل – ۇلتتار اراسىنداعى رۋحاني باۋىرلاستىقتىڭ، ءوزارا قۇرمەت پەن تۇسىنىستىكتىڭ ايقىن كورىنىسى. ول ءوز زامانىنىڭ يدەولوگيالىق قىسىمىنا قاراماستان، حالىق مۇراسىن قورعاپ قالۋ جولىندا شىندىقتى ايتۋدان تايىنبادى.

مۇنداي باتىلدىق ءار عالىمنىڭ، ءار جازۋشىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. اۋەزوۆتىڭ تۇلعاسى وسى قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول ۇلتتىق شەڭبەردەن شىعىپ، بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ، ءتىپتى ادامزات مادەنيەتىنىڭ وكىلىنە اينالدى. بۇگىنگى كۇنى جاھاندانۋ داۋىرىندە رۋحاني قۇندىلىقتار تەز وزگەرىپ جاتقاندا، اۋەزوۆتىڭ ۇستانىمى بىزگە ۇلكەن ونەگە. ول ءوز ەڭبەگىمەن حالىقتىڭ تاريحىن، ءتىلىن، ونەرىن ساقتاۋدىڭ ماڭىزىن دالەلدەپ بەردى.

مۇحتار اۋەزوۆ – قىرعىز بەن قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني بيىگى. ونىڭ «ماناس» ەپوسىن قورعاۋداعى، قىرعىز مادەنيەتىنە قولداۋ كورسەتۋدەگى ەڭبەگى – باۋىرلاس حالىقتاردىڭ دوستىعىنىڭ ماڭگىلىك بەلگىسى. قىرعىز حالقىنا جاساعان كومەگى ارقىلى ول ءوز ۇلتىنىڭ شەكاراسىنان اسىپ، تۇركى وركەنيەتىنىڭ ورتاق تۇلعاسىنا اينالدى. اۋەزوۆتىڭ ەسىمى قازاق-قىرعىز دوستىعىنىڭ التىن كوپىرى رەتىندە ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسا بەرەدى. بۇگىنگى جاستار اۋەزوۆتىڭ وسىنداي بيىك رۋحىن، باۋىرلاس حالىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ۇلگى تۇتۋى ءتيىس. ويتكەنى ۇلتتىڭ ۇلىلىعىن ونىڭ وزگەنىڭ مادەنيەتىنە كورسەتكەن قۇرمەتىنەن دە تانۋعا بولادى.

مۇحتار اۋەزوۆ – ءدال سونداي ۇلى تۇلعا. ول قىرعىز حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىن ساقتاپ قانا قويعان جوق، ونى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ ورتاق قازىناسىنا اينالدىردى.

ۇلى مۇحتاردىڭ قىرعىزدارعا جاساعان كومەگى – تاريحتاعى باۋىرلاستىقتىڭ ەڭ جارقىن بەتتەرىنىڭ ءبىرى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

46 - ءسوز

پروفيلاكتيكا بىتوۆوگو ناسيليا

الماز ەششانوۆ 910
قاۋىپ ەتكەننەن ايتامىن

جاۋ جوق دەمە – جار استىندا...

قۋات قايرانباەۆ 10128