Búl súraq qazirgi әlemdik geosayasatta «soghys jәne beybitshilik» taqyrybymen qatar kóteriletin óte manyzdy taqyrypqa ainaldy...

Donalid Trampp AQSh‑taghy preziydenttik saylau aldynda da «onghan tirligimen» kózge týsip túrmaghan‑dy: sottar ony «sottaymyz» dep jatty, ózge de qarmaqqa týsirudi  kózdeushiler Tramptyng qyr sonynan qalmady... Biraq, aldyn ala zertteude «Tramp jeniledi» degen boljam byt‑shyt bolyp, Donalid saylauda jenimpaz bolyp shygha keldi...

Trampqa qansha dauys alghany esh manyzdy emes edi, ol: Jendim be – mening mәselem osymen bitti! Jenilding be – sening de mәseleng osymen bitti!», ‑ dep, ózining ekinshi preziydenttigine qayta oraldy...

Donalid biylikke kele salysymen, sayasatty birden medisinada «shokovaya terapiya» dep atalatyn qadamnan bastady: Eshkimge des bermey, eshkimdi tyndamay otyrghan RF preziydenti Putindi «Ol mening dosym ghoy, dosym meni tyndaydy, men soghysty 24 saghatta tiyamyn» dep, uәdeni ondy‑soldy berdi kep, berdi kep...

Jәy ghana uәde berip qoymay, «Anau Bayden degen dúrys sayasat jýrgizbedi. Men bolghanda, meni halyq sol kezde‑aq (bes jyl búryn) saylap jibergende –myna soghys mýldem bolmas edi!» dep, kýndiz‑týni qaytalaumen boldy...

«Tamshy tas tesedi» degen bar qazaqta, sol siyaqty, әmerikan halqy da Trampqa sene bastady: «Soghyspen «bas qatyratyn» adamdar bolsa, ony oilap qajeti ne?» degen oy barlyq qoghamdargha tәn bolsa kerek...

Erkindik qúndylyghy

Biraq, әmerikandyqtarda ózgermeytin, ózderi ony Úly Qasiyet sanaytyn bir qúndylyq bar, ol – Erkindik! Sondyqtan, AQSh azamattary Tәuelsiz Ukraina siyaqty kórshi elding territoriyasyn anneksiyalap, Qyrymda jәne eki oblysta referendum ótkizip, ony «konstitusiyalyq shabuylmen» ózine qosyp alghan Reseyding әskery әreketin esh qoldamady. Búl Erkindikke tóner qauip! Sol sebepti, әmerikandyqtardyng basym bóligi  Dj.Baydenning «Ukrainagha qaru‑jaraq jәne qarjylyq kómegin» tolyq qoldap keldi...

Biraq, «ózin sonshalyqty jaqsy kóretin Tramptyn» Ukraina preziydentin Aq ýige shaqyryp alyp, әmerikandyqtardyng kózinshe «qazirgi zaman geroyyna» ainala bastaghan Zelenskiydi «Sen kimsin, bizge aqyl aitatyn, osy sening qolynda qanday kartang bar, aitshy maghan!» dep «jerden alyp, jerge saluy» halyqtyng ashuyna tiydi...

So kezde kenet ózin «tazy sezinip ketken» Tramp ta «tym artyq ketkenin» tez týsine qoyyp, birden týlkibúlangha saldy: «Bilmeymin, sonday sózderdi aittym ba, nemene?» dep..., beykýnә kýige kóshti.

Áriyne, ol «týlkilikti» jalghastyra otyryp, «Putinnen de suyrtpaqtap sóz tartumen» boldy: «Ol jaqsy jigit, erkek. Meni tyndaydy. Al men Ukrainagha kómek bermeymin» dep, әlemning «basyn qatyryp» qoydy, Reseydi «dәmelendirip» qoydy...  Býkil dýnie «Endi ne bolar eken?» dep qorqynysh qúshaghyna orandy... Ámerikandyqtar bolsa «Tramp ket!» degen mitingige shyqty... Tramp golif oinaugha ketti...

Biraz golif oinap, denesi qyzghan song Tramp qaytadan ózin tazy sezindi: Ol Zelenskiymen jәne kezdesip, Ukrainanyng tәuelsizdigin moyyndaytynyn, biraq, myna soghysty toqtatu kerektigin, ol ýshin atalghan territoriyalardy Reseyde qaldyra túrudy, keyin ony beybit jolmen retteudi úsyndy... Áriyne, múnday separatistik‑kapitulyasiyalyq iydeya Ukrainagha únay qoymady – ol jerlerding Reseyde mәngilikke qalyp qony da mýmkin...

Biraq, alghashqy kezdesuden‑aq Tramptyng «qarsy pikirdi qalay qabyldaytynyn» bayqap qalghan, ózi akter, ózi psiholog Zelenskiy birden basqasha taktikagha kóshti: «Oo, Úly Tramp, siz qanday madaqqa bolsa da layyqtysyz» degendey sózder aityla bastady...

Sodan beri Zelenskiy osy baghyttan ainymay keledi, biraq, әlemde birde‑bir adam oghan «Sen jaghympazsyn!» dep aitqan joq. Qayta kerisinshe, Zelenskiyge «Týsinemiz» degen keyip tanytyp, oghan qúshaghyn jaya týsti... 

Úiqydaghy Europanyng oyanuy 

...Sonymen, Tramp óz elinde «taghynan aiyrylu» qaupine qaramastan, Reseymen «beybitshilikke kelu» oiynyn jalghastyra berdi...

Sol eki arada, ol qarap jatpay, NATO qúramynda jarty ghasyrdan astam uaqyt maujyrap, úiqygha kete bastaghan Europa elderining tóbesine ózining eng ýlken Michigan ózenining suyq suyn tóge saldy: «Sender osy soghystan ózdering qorghanyndar. Ol AQShtyng sharuasy emes. Men alystamyn. Qalasang qaru‑jaraghyndy ózing jasa, jasay almasang menen ony satyp al – tegin jatqan dýnie joq!» dedi...

Europa shoshyp ketti... Birinen song biri NATOdaghy әskery budjetti 5 payyzgha ósiretinderin jariyalady, «Ukrainagha kómek» atty  eriktiler tobyn  jasaqtaugha kiristi, qaru‑jaraqty da satyp alugha kelisti... Sóitip, Tramp ózining «birese tazy, birese týlki» minezimen, Europany «oyatty», Reseyge alghash ret «Beybit kelissózderge qarsy emespiz» degen sózderdi aitqyzdy, sanksiyany da saldy, asaudy juasytty... juasqa dem berdi...

Álem týsiniksiz bop ketti: tazy qayda shauyp barady, týlki qayda qashyp barady – týsiniksiz... Júrt jabylyp joq bop ketken goliftyng dobyn izdey bastady...

Mine, sóitken Tramp Qytaymen de «arazdasyp» kórdi de, әbden qytyghyna tiyip bolghan son: «Qoy qúrsynshy bәri, dos bolayyq odan da» dep búlt etti...

Sóitip, odan qaytar jolda Ortalyq Aziyany jaylap jatqan bes memleketti «ózining arnayy shaqyruymen» ile ketti... O toba, búryn‑sondy múndaydy kim kórgen desenshi! 

Ortaaziyalyq oiyn qalay ótude? 

Mine, Tramptyng jedel‑ghabyl S5+1 formaty Resey‑Ukraina soghysynan keyin ózektiligi arta týsken format boldy.  Búghan Resey de, Qytay da, Týrik te, EO da, Germaniya men Fransiya da, Ontýstik Korey men Japon da múqiyat qarap otyr, baqylap otyr...

Sebebi, atalghan elderding barlyghynyng derlik Ortalyq Aziyada óz mýddesi bar. Kóbining OA  elderimen integrasiyalyq jobalary bar. Biznesteri de ashylghan...

Endeshe, osy aimaqty «eki quatty kórshilerding yqpalyna tolyq tәueldi etuge» búl elder (EO, Ontýstýk Korey men Japon, Týrkiye) eshqashan kelispek emes...

Osyny ashyq aitu ýshin de tazy bolu kerek edi, olar bola almady. Taghy da Trampqa arqa sýiedi – al oghan búl ýirenshikti nәrse...

Nesi ketip barady, bes memleket basshylary keldi, onyng qúlaghyna jaghatyn sózderdi aitty:

Ózbekstan preziydenti Mirziyeev: «Siz әlemdegi eng myqty preziydentsiz. Resey men Ukraina soghysyn siz ghana toqtata alasyz. AQSh-tyng birde-bir preziydenti búghan deyin siz sekildi OA-gha nazar búrghan joq», - dedi.

Tәjikstan preziydenti Rahmon: «Siz beybitshilik preziydentisiz. Sizding barlyq beybit bastamalarynyzgha sәttilik tileushimiz», - dedi.

Qazaqstan preziydenti Toqaev: «Sizdi Qúday bәrimizge ortaq týsinik pen dәstýrdi, qúndylyqtardy AQSh-tyng ishki jәne syrtqy sayasatyna qayta әkelu ýshin jibergen», - dedi.

Key kisiler múny: «OA basshylary jappay Trampqa maqtau aityp, jaramsaqtandy», - dep oilaydy eken.

IYә, mýmkin solay da shyghar?..

Osyndayda, múnday tәsil әlemdik sayasat tarihynda ýnemi qoldanylatynyn, qoldanylyp kele jatqanyn aitpasqa bolmaydy: Eger, Tramp aqsaqal sonday «jyly sózdi qalap túrsa», ony nege aitpasqa – til men jaq oghan aqsha súra jatqan joq qoy?..

Esesine, ol «jyly sóz» sizding ýide jatqan jylandy syrtqa shygharyp, sizge ómir silap jatsa – «Aynalyp keteyin Tramp» dese de artyq emes...

Al, bizding Toqaevtyng sózin diplomatiyalyq mәdeniyetti batys qúndylyqtary men órkeniyetimen jalghastyrudyn, sonymen úshtastyra aludyng kórinisi der edim.

Batys qúndylyghynda «Adasqan adamzatqa jol kórsetu ýshin qayta tirilgen Isuus Hristos» beynesi sanagha әbden singen.

Ol jerde búl sóz «Siz Qúdaysyz!»  degen tótejaghympazdyq maghynada qabyldanbaydy. Batys búl sózdi estigende ony «Hristostyng oraluyn» eske alyp, minajat etu» dep qana týsinedi. Eshqashan «jaghympazdyq» dep oilamaydy – erkin elderde, sol siyaqty, baghzy qazaq elinde de «jaghympazdyq» jaman qasiyet bolghan, bola beredi...

Mine, osyny úqpasaq biz Toqaevtyng jәne ózgelerding sózderin ózimizdegi otyz jyl boyy tura maghynasynda әrtýrli tribunadan aitylyp kelgen «Kýn kósemimizsiz, tek sizben maqtanamyz» degen jaghympazdyqtyng klassikalyq formulasymen shatastyruymyz mýmkin.

Ony shatastyrmau qajet dep sanaymyn: Búl jerdegi aitylghan madaq sózderding ar jaghynda Ortalyq Aziya elderining ghasyrlar boyy tolyq erkindikti ansaghan armanynyng úshqyny jatyr dep oilau kerek.

Onyng kilti býginde әlemdegi eng iri derjava AQShtyng qolynda, onyng saylap alghan preziydenti Donalid Tramptyng qolynda bolghan song – basqasha aitu mýmkin de emes...

Osy ózdi Elining qamyn oilaghan Zelenskiy kýnde aityp jýr ghoy...

Tipten, Putin de osylay dep qoyady anda‑sanda...

Ábdirashit Bәkirúly,

filosof‑publisist

Abai.kz